Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

[ORIONI]

Kalimi i popullatës së krishterë në islam

Dyshimi, të cilin në këtë mënyrë e përshkruan robi i krishterë, kurse i cili ka lindur për shkak të viteve të ngadalshme e të gjata, të cilat nuk i ofronin mjete për shpëtim, është bërë interpretues i vërejtjeve të cilat vazhdiisht u imponoheshin mendjeve edhe të robërve tjerë të krishterë, dhe më në fund i kanë ndërprerë lidhjet me fenë e vet të vjetër dhe e kanë përqafuar islamin.


Edhe ata persona që menjëherë në emër të krishterizmit i fitonin vdekjen martire, sikur të gjendeshin para zgjedhjes së imagjinuar ndërmjet Kur’anit dhe shpatës, do të fillonin pas shumë vite robërimi të ndiejnë rritjen e ndikimit të mendimit dhe veprimit islam, dhe aty ku nuk mund të triumfojë dhuna të fitojë konvertitë, do të kishte sukses sjellja humane.96) Vërtetë, fati i shumë robërve të krishterë ka qenë i hidhur, por disa prej tyre kanë zënë vende me rëndësi në pallate. Pa dyshim, gjendja e tyre nuk ka qenë më e keqe nga gjendja e shërbëtorëve në viset tjera të Evropës. Si është përcaktuar me sheri’at, robëria në Turqi është kursyer nga mënyrat johumane. Gjithësesi, atje nuk ka pasur barbari dhe tirani siç ka qenë në shtetet pirate të Afrikës veriore. Robërit e atjeshëm kanë pasur të drejtë sikur edhe njerëzit e vendit. Madje flitet për një rob se zotëriun e vet për shkak të keqtrajtimit ka mundur ta thërret para kadiut dhe kadiu ka mundur pronarit të tij t’i urdhërojë”, kur të konstatohej se ata nuk po munden të pajtohen për shkak të traditave dhe karaktereve të ndryshme, që t’ia shesë tjetrit.97) Gjendja e robërve të krishterë, natyrisht, ka qenë e llojllojshme sipas rrethanave të vendit ku kanë jetuar dhe sipas aftësive të tyre të adaptimit jetës së re. Pleqtë, klerikët, monakët dhe bujarët kanë pësuar më shumë, deri sa mjekët dhe zejtarët kanë qenë në pozitë shumë më të mirë, sepse denjësisht ua kanë kthyer për paratë që janë shpenzuar për ta.98) Robërit që janë përdoruar në gali më së shumti kanë qenë të ekspozuar fatkeqësive dhe mundimeve. Një autor duke shkruar për ta thotë: “Jeta e këtyre robërve të mjerë, t lidhur për barkat luftarake turke, nuk ka qenë as më i mirë as më i keq nga jeta e robërve në gali, të cilat nën simbolin e kryqit janë marrë me tregtinë me robër. Në të dy rastet robërve u janë caktuar punë të rënda, fatkeqësia dhe goditjet e hidhura. Ka mundësi që burgjet, për shembull turk ose algjerian, duke i pasur parasysh terrin dhe fëlliqëtinë, për shëndetin kanë qenë më katastrofik se ata të Barcelonës dhe Napolit, por në det, nëse mjerimin duhet ndarë në kategori, gjendja e robërve të lidhur për barkat turke prej dy të këqiave është më e vogël.99) Ka qenë traditë t’u lejohet të burgosurve që pa pengesa t’i kryejnë rregullat e veta fetare. Në burgun shtetëror në Stamboll gjendeshim popat e robërve dhe tempujt special për ta. Popave iu lepej leja që robërve në gali të mund t’u japin ngushullim dhe t’iu predikojnë fenë.100) Është shumë i madh numri i robërve të krishterë që e kanë përqafuar islamin. Historikisht është evidente se tirania është shkas i lënies së fesë së vjetër, por komisarët (të besueshmit) sipas metodës së rëndomtë nuk i kanë detyruar robërit në fenë e turkut. Në vitet e para të robërisë, ndonëse atëherë do të kishte presione,101) shkallërisht do t’i lëshonin robërit ta ndjekin fenë e vet.102_ Në pajtim me këtë, shumë robër të konvertuar vullnetarisht e kanë ndërruar fenë. As delegacionet e shteteve të krishtera, që shkonin në Stamboll, nuk kanë qenë
138
të sigurtë se shërbëtorët, që i kanë pasur atje, nuk do ta përqafojnë një ditë islamin.103) Është e qartë se robërit, të cilët plotësisht e kanë humbur shpresën se do të kthehen në vendin e vet, të cilët janë marrë në rini, të cilët kanë shumë pak rast që të forcohen n ëmësim-besim dhe të qëndrojnë në kryerjen e ritualeve të fesë së vet, do t’i nënshtrohen ndikimit të ekspozuar dhe se nuk do të gjejnë pengesa hyrjes në fe të re dhe në rregullim të ri shoqëror. Udhëtari Anglez në shekullin e XVII,104) Thomas Smithi, në veprën e përmendur, duke shkruar për persoant e tillë, thotë: “Shumë pak njerëz të këtillë kthehen në atdhe të vërtetë. Mësimin, që kanë mund ta marrin, është majft sipërfaqësor; baza e diturisë që e kanë poseduar është mjaft e dobët. Në pajtim me këtë, disa nga frika dhe padurimi, e disa në depresion nga puna e robit janë bashkuar me Turqit. Disa përsëri janë përvetësuar me tërheqshmërinë e tolerancës sheriatike ose, që ta përmirësojnë pozitën e vet, e kanë ndërruar fenë. Posa ta humbin shpresën në shpëtim, e kapërcenin ndërmjetësuesin, d.m.th. Jezusin dhe krishterizmin, dhe shpejtë e harronin atdheun e mirëfilltë. Tashmë këta më nuk konsideroheshin të huaj por vendas.” Përcaktimi për fenë e re në të shumtën varet nga qenësia individuale e robit. Një autor, nga vepra e të cilit kemi marrë deri tash shumë të dhëna dhe i cili, duke mbetur gjatë kohë në robëri, ka fituar të drejtën të na shpejgojë shumë gjëra, i ndanë këta robër në tre grupe: Grupi i parë është i atyre që kanë kaluar jetë të thjeshtë, dhe nuk kanë dashur të angazhohen të mësojnë asgjë për fenë e zotërive të tyre. Për këta, sipas mendimit të tyre, ka mjaftuar të dijnë se Turqit janë të “pae”. Për këtë arsye, nëse robëria u lejonte, u shmangeshin Turqëve dhe nuk interesoheshin me lutjen e tyre, dhe në këtë mënyrë i kanë ruajtur mashtrimit të ndërrimit të fesë dhe sipas dijes dhe mundësisë së tyre janë përpjekur të kryejnë ritualet e krishtera. Grupi i dytë është i atyre që i ka përshkuar kurreshtja që t’i hulumtojnë veprat dhe punën e Turqëve. Nëse këta me ndihmën e Zotit kanë pasur aftësi t’i studiojnë sekretet turke, nëse kanë pasur dritë të arsyes që atë që e studiojnë hollësisht ta shpejgojnë, atëherë jo vetëm mqë kjo u bënte dëm, por kjo për më tepër do t’i forconte në fenë e tyre. Grupi i tretë është i atyre që janë lëshuar në hulumtimin e islamit pa kujdesin e nevojshëm. Të këtillët jo vetëm se nuk arritën të depërtojnë deri te gremina e tyre, por, për më tepër, edhe janë mashtruar. Këta gabimin turk në besim e kanë konsideruar të vërtetë, fenë e vet e kanë humbur dhe janë bërë ithtarë të fesë së shtrembër islamit, dhe në këtë mënyrë jo vetëm që e kanë shkatërruar veten, por edhe për të tjerët kanë qenë shembull i keq. Të këtillë ka pasur numër të madh të panumërt.”105) Konvertimi në islam, si këtë e pohojnë disa, nuk ka liruar nga robëria,106) sepse pyetja e lirimit ka qenë në dorë të pronarit; Ata rndom premtonin se robin pa kurrfarë kompenzimi do ta lirojë nëse e pranon islamin.107) 139
PërveçPërveç robërve të krishterë ka pasur edhe shumë persona që janë ndarë nga midisi dhe udhëheqësia e vet ashtu që i kanë ndërprerë lidhjet kryesore, kurse edhe vetë janë hedhur midis rregullimi shoqëror të lëvizur në mënyrë krejtësisht tejter me synime fetare dhe shoqërore. Masat e krishtera pa vend dhe punë nga viset të cilat Turqit i kanë pushtuar janë ngritur në shekullin e XV dhe duke bredhur kanë arritur deri në Edrene dhe vendet tejra të mëdha turke, dhe kanë kërkuar që të punësohen. Ata lehtë kanë mund të binden që të banojnë aty dhe ta përqafojnë islamin.108) Kështu edhe familjet e krishtera, të cilat sulltan Mehmedi II ka lejuar të transferohen nga vendet e pushtuara në Evropë në Anadoll,109) pandieshëm janë përzier me popullatën islame dhe u humben. Kështu ka bërë edhe me Ermenët shah Abbasi I (1587-1629/996 - 1039 H.) duke i hedhur në brendi të Iranit. Ky grumbull në brezin e dytë u kthye në islam dhe u zhduk.110) Vërtet se në shekullin e XVIII dhe XIX në mesin e Turqëve po humbet fryma misionariste. Mirëpo, është vërejtur në në vitet e fundit të sundimit të sulltan Abdulhamidit II se në njëfarë mase sërish është paraqitur propaganda islame dhe se gazetat turke filluan me kujdes t’i shtrojnë rastet e konvertimit. Një nga rastet e ndërrimit të fesë në atë kohë, kurse i cili është konsideruar më i vlefshmi për vëmendje, është konvertimi i 18 princave nga familja libanonase Shihab, e cila njëqind vjet ka qenë në krishterizëm. Pasi flitej se familja Shihab rrjedh nga pasardhësit e Kurejshitëve, Turqit janë orvatur shumë që t’i kthejnë në rrethin e bashkësisë fetare islame. Anëtarët e kësaj familjeje janë vënë në shërbimin shtetëror turk në vendet me të ardhura të mëdha.111)

[ORIONI]

Pushtimi turk i Shqipërisë

Duam të japim të dhëna të hollësishme e të veçanta mbi mënyrën e përhapjes së islamit ndër popullatën e krishtere të Shqipërisë, Serbisë, Bosnjes dhe Kretës, sepse secili nga këto vise, pasi është pushtuar nga Osmanlinjt, ka rëndësi të posaçëm në historinë e përhapjes së islamit. Shqiptarët, përveç një pjesë që është i popullëzuar në Greqi,112) banojnë në viset malore të bregut lindore të detit Adriatik, që shtrihet ndërmjet Malit të Zi dhe gjirit të Nardes ose Prevezës. Ata i përkasin nga popujt më të vjetër të Evropës, dhe se llogariten në fisin arianit, degë e Pellazgëve. Imvazioni i parë i Turqëve në Shqipëri ka qenë në vitin 1387/789 H., por pak më vonë forcat turke nga këtu janë tërhequr. Shqiptarët për herë kanë pranuar sundimin e sulltanitnë vitin 1423/827 H. Shqipëria nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit, i cili është i njohur me emrin musliman Iskender-beg (Skenderbeu, vër. N.I.), për një kohë e ktheu pavarësinë e vet. Tregimet për atë se si ende në fëmijëri është marrë si peng në turqi, se si është edukuar ndër muslimanët dhe se si e ka tërhequr mbi vete vëmendjen e sulltanit,
140
hulumtimet historike i kanë zbuluar si të trilluara. Këto janë në këtë pikëpamje faktet e verifikuara: Iskender-beu e ka kaluar rininë e vet në viset malore të banuara me Shqiptarë. Luftërat që i ka zhvilluar kundër Turqëve filluan me fitoren e tij në vitin 1444/848 H. Pasi që rreptësisht dhe me sukses i është kundërvënë më shumë se njëzet vjet fuqisë së tyre invaduese, Turqit, pas vdekjes së tij në vitin 1467/872 H., sërish filluan ta pushtojnë Shqipërinë. Njëmbëdhjetë vjet më vonë edhe Kruja, e cila ka qenë qendër e shtetit të fisit Kastriot, ka rënë në duart e Turqëve. As më vonë Shqipëria nuk është nënshtruar krejtësisht, kryengritjet paraqiteshin, por as nuk ka pasur një rezistencë më të fortë. Mirëpo, disa vende bregdetare gjatë kohë nuk kanë dëshiruar të dorëzohen. Durrësi është marrë vetëm në vitin 1501/907 H., kurse limani Tivari(Antivari),*) pika më veriore ku ka pasur Shqipëtarë, është dorëzuar vetëm mnë vitin 1571/979 H. Këto janë kushtet e dorëzimit të tij: që të ruhen ligjet e vjetra dhe gjykatat e vendit, që të krishterët të munden lirisht dhe botërisht t’i kryejnë rregullat fetare, dhe kishat dhe kapelat të ruhen nga sulmet, e në rast se ndonjë rrënohet, që sërish të mund të ngritet, që populli të disponojë me pasurinë e tundshme e të patundshme dhe që ndaj saj mos të caktohen mbitaksa.


Vetitë e popullit shqiptar


Kuptohet se Shqipëria nën sundimin turk gjithnjë ka pasur një lloj të qeverisjes gjysmëautonome dhe se e kanë ruajtur mëvetësinë; sikur që e kanë pasur disa fise para pushtimit. Ndonëse kanë qenë nën sundimin e sulltanit, megjithate besa e tyre në lojalitet nuk ka shkuar aq larg që të pranojnë që nëpunësit turqë të përzihen në çështjet e tyre të brendshme. Ka mjaft shkaqe të arsyeshme që të mendohet se Turqia nuk ka caktuar asnjë nëpunës që nuk është autokton i vërtetë, e madje nuk ka caktuar as Shqiptarin për mëkëmbës ose kryeshef të rrethit në atë vis që nuk është bërë i famshëm me armën e vet ose nuk ka pasur lidhje të forta farefisnore.113) Krenaria popullore e Shqiptarit është majft i madh. Kur dikush një Shqiptar e pyet ç’është para se t’i përgjigjet se është musliman ose i krishterë, do të thotë se është Shqiptar. Kjo shprehje, duke e marrë parasysh kuptimin e saj, do të mund të shpjegohej se ai është banor i shkëmbit. Kjo mënyrë e manifestimit të individualitetit është shkak i veçantë i ndjenjave nacionale, sepse mënjanojnë atë përçarje e rreptë që sundon në viset tjera të Imperatorisë Osmane ndërmjet ithtarëve të këtyre dy feve. Shqiptarët, muslimanët dhe të krishterët flasin me gjuhën e njëjtë, i kultivojnë traditat e njëjta dhe kanë qëndrimin dhe zakonet e njëjta.
141
Mburrja e përbashkët nacionale është aq e fortë saqë nuk i ka dhënë vend ndikimit kundërshtues religjioz, që i ka ndarë anëtarët e këtij populli.114) Në radhët e ushtrisë së çrregullt, në të cilën në aspekt të ruajtjes së rendit dhe sigurimit të administrimit, u mbështet në fillim të invazionit turk, është themeluar shteti, kanë shërbyer paralelisht muslimanët Shqiptarë me të krishterët Shqiptarë. Pasi që Shqiptarët e të dy feve janë numruar brenda Mbretërisë Turke ndër më të guximshmit, për këtë gjithnjë janë gjetur në shërbim të pashait në Shqipëri. Të krishterët shqiptarë kanë kryer shërbimin ushtarak në ushtrinë turke gjatë kohës së luftës të Krimit.115) Njëmend, të krishterët edhe pse janë më të qetë se muslimanët dhe kanë më tepër prirje për bujqësi, megjithatë në mesin e tyre ka fare pak dallim. Të krishterët shqiptarë i kanë ruajtur armët e tyre dhe traditat militante dhe gjithnjë kanë dëftuar frymën nacionale të lirë, krenare dhe të rreptë. Kanë qenë tëfrymëzuar me ndjenjën nacionale sa edhe bashkëfisnorët e tyre që e kanë përqafuar islamin.116)

[ORIONI]

Dobësimi i shkallërishëm dhe tërheqja e krishterizmit


Për studimin e përhapjes së islamit në Shqipëri është me rëndësi e theksuara lartë, sepse kjo përhapje është sendërtuar suskesivisht në mesin e popullatës vendëse ashtu që nuk ka qenë e ekspozuar kurrfarë presioni nga jashtë. Në këtë aspekt të dhënat mbi aktivitetin misionarist, që i kemi në disponim, janë majft të kufizuara, sepse faqet e historisë shqiptare prej shekullit XV e deri në paraqitjen e Ali-pashë Tepelenës, gjatë treqind viteve duket se kanë mbetur pothuaj të zbrazëta.117) Prandaj, të dhënat që kemi mund të vijmë për kalimin në islam, që n ëkohën e përmendur ngadalë, por n ëkontinuitet është kryer, janë marrë nga kronikat e qarqeve të ndryshme kishtare dhe nga projektet, që kokë pas kohe i janë dërguar papës. Mirëpo, që vetë vetin kuptohet, esenca e këtyre burimeve u jep të dhënave, që merren nga këta, karakteristikë të mëngët, e sidomos n ëaspekt të atij cakut të lartësuar konvertimit. Madje asnjë prijës kishtarë i asaj kohe nuk ka mundur vetes t’ia paraqesë qëllimin e sinqertë gjatë pranimit të islamit, e sidomos ka qenë rëndë të kuptohet se ata kanë mund ta shpejgojnë mendimin e vet për ekzistimin e qëllimit të sinqertë. Vërtetë, ndonëse në shekullin XVI atje lindi rryma e prozelitizmit, megjithatë duhet se islami mjaft pak ka përparuar. Numri i të
142
krishterëve në Shqipëri në vitin 1600/1019 H. ka qenë dhjetë herë më i madh se i muslimanëve.119) Fshatrat me shumicë kanë qenë të banuara me të krishterë, në mesin e të cilëve ka qenë ndonjë musliman.120) Duke e marrë këtë parasysh, kuptohet se më të shpeshtë kanë qenë rastet e konvertimit në qytet. Për shembull te krishterët e vendit Tivur (Antivar) që kanë mbetur nga ata që janë shpërngulur në vendet fqinje të krishtere, qoftë nga shtresat e larta qoftë nga shtresat e ulta, shumica kanë kaluar në islam. Në këtë mënyrë, popullata e atjeshme e krishtere ka rënë.121) Pasi numri i muslimanëve është rritur, disa kisha janë shndërruar në xhamia. Ndonëse, në fakt, kjo gjendje ka qenë në kundërshtim me kushtet e shtruara të dorëzimit, popullata e atjeshme vendase, duke e ndërruar fenë, e ka konsideruar të arsyeshme t’i shndërrojë edhe tempujt e vet. Sipas versionit të autorit Ferlatit, pasi kanë prekur edhe në pullatin e kryepeshkopatës, ky ka qenë shkas për ankesën e tij. Kurse këtu ky pallat tetë vjet ka qëndruar i zbrazët, sepse kryepeshkopi Ambrosiusi duke ikur jashtë kufijëve turk rreptë ka vepruar kundër islamit i ka blasfemuar Pejgamberin e Zotit, natyrisht ka marrë guxim ta quaj fenë e tyre “dispozita satanike”, dhe për këtë arsye ikjen e ka konsideruar më të përshtatshme. Në vitin 1610 kanë mbetur vetëm dy kisha, që u kanë shërbyer për shkolla, kurse edhe këto kanë kaluar në duart e kishës latine perëndimore, por megjithatë i kanë plotësuar nevojat e bashkësisë së krishterë, që ka mbetur atje.123) Çfarë rëndësie kanë këto rrëthana mund të dëshmohet pak a shumë me fjalët e autorit Mark Bizit: “Atje ka pasur gjashtë qind shtëpi të cilat janë banuar pa dallim nga muslimanët, latinët dhe ortodoksët grekë. Muslimanët numerikisht kanë dominuar ndaj katolikëve dhe ortodoksëve.” Duke i marrë parasysh të dhënat që i kemi për lidhjet sociale ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve dhe për atë se ndërmjet këtyre dy bashkësive nuk ka kurrfarë vije që do t’i ndante, mund të mësojmë se si islami i ka arritur ithtarët në atë përmasë në të cilën ka rënë zelli dhe jeta shpirtërore e kishës. Shpesh ka ndodhur që prindërit e krishterë e kanë kurorëzuar vajzën e vet për muslimanin dhe nuk u kanë penguar të krishterëve këtë martesë.124) Nga këto martesa të përziera fëmijët mashkuj janë edukuar si muslimanë, deri sa fëmijëve femra u është lejuar të rriten në fenë e krishterë,125) vetëm që kjo leje nuk merrej parasysh për shkak se krerët kishtarë femrave të këtilla ua kanë ndaluar pjesëmarrjen n
143
ëritualet e shenjta dhe i kanë mbajtur jashtë kishës.126) Njëmend, disa popa në vendet më të vogla nuk i kanë zbatuar saktë urdhërat e eprorëve të vet, por megjithatë veprimi i tyre me femrat i ka shtyrë shumicen që ta përqafojnë fenë e burrave të vet. Megjithatë disa gra të krishtera kanë kultivuar disa besime zanafillore në aspekt të kryqimit dhe kanë dëshiruar t’i kryqojnë fëmijët e vet, duke parashtruar se ky është ilaq i suksesshëm kundër leprës, magjive dhe sulmit të ujqëve.127) Popat e krishterë kanë qenë të gatshëm t’i përforcojnë gratë muslimane që u vinin t’i kryqojnë fëmijët në atë besim të shtrembër.128) Ndjenjat fisnike ndërmjet ithtarëve të këtyre dy feve129) manifestohen në prezencën e muslimanëve në ceremonitë fetare, të cilat janë organizuar për nder të ndonjë të shenjti të krishterë. Me këtë rast autori Marko Bizi ka thënë: “Për shëngjergj, të cilin Shqiptarët sidomos e nderojnë, në këtë ka pasur më shumë muslimanë se të krishterë. 130) Sipas një versioni muslimanët shqiptarë edhe sot e konsiderojnë të shenjtë Marien (h. Merjemen), i respektojnë të shenjtit e krishterë dhe i vizitojnë varrezat e tyre. Po ashtu nga ana tjetër të krishterët u drejtohen me përgjërime turbeve të evliave (njerëzve të mirë) muslimanë me qëllim që t’ua shërojnë sëmundjet.131) Në vendin Kalevaki, ku banojnë 60 familje të krishtera kurse 10 muslimane, shumica e muslimanëve të martuar me të krishtera kanë marrë pjesë në mbajtjen e popit të atjeshëm.132) Marko Bizi këto të meta ka dëshiruar t’i shpjegojë në tri mënyra: me joshjen e dobive të kësaj bote, dëshira për shpëtiin nga haraçi, mungesa e klerikëve të aftë që në masë të mjaftueshme do t’i plotësojë nevojat shpirtërore të popullatës.133) Shumica e konvertimeve i atribuohet barrës së padurueshme të tatimit, që caktohet ndaj të krishterëve, dhe ceket se tërë fshatrat, që të shpëtojnë nga ky tatim, kanë bërë “renegatje”. Është e paundur të konkludohet, për shkak të ankesës e cila këtu u bë, që kjo anë nuk është e ndriçuar sa duhet, se për këtë vërtet ka mjaft arsye; ose që ky është interpretim i tensionuar i atyre që do të donin të gjenin arsyetim për konversionin e bashkëbesimtarëve të dikurshëm të vet, ose se kjo përbëhet prej pohimit hiperbollik të krishtarëve se absolutisht është e pamundur të përqafohet islami nga bindja. Me siguri se njerëzit, të cilët pastër vetëm për t’i shpëtuar tatimit ose, me shprehje tjetër, nga gjoba kanë ndërrur fenë e parë, ata pak janë të lidhur për fenë e vet. Njëkohësisht, ekzistimi aktual i popullatës së
144
shumënumërt të krishterë në Shqipëri dëfton se këto tatime nuk kanë qenë aq të rëndë që t’i detyrojnë në ndërrimin e fesë. Sikur të mund të gjenim diç më tepër nga ato ankesa, përgjithësisht të papërcaktuara, për “despotizmin turk”, do të mund të caktonimm sa ka pasur pjesë ai në këtë, por provat e versioneve verbale nuk duket se lehtë do ta sigurojnë rezultatin e këtillë. Tradita e keqe e Imperatorisë Osmane si shitja e pozitave provinciale atij që jep më shumë, dhe pacaktueshmëria e zgjatjes së këtyre pozitave, në të shumtën do të rezultonin me atë që nëpunësit, që do t’i zënin ato, do të përpiqen me të gjitha mejtt e mundshme që me nxjerrjen e parave të bëjnë kapital sa më të madh. Mirëpo, është e njohur se kjo barrë e rëndë është ngarkuar jo vetëm mbi të krishterët por në masë të njëjtë edhe mbi muslimanët.134) E vërteta, për nëpunësin lakmues e të padrejtë sigurisht më lehtë e ka pasur t’i bëjë të padrejtë tëkrishterit se sa uslimanit, e sidomos të krishterët janë akuzuar se kanë qenë në spiunazhë tradhtare me Venedikun dhe me shtetet tjera tëkrishtera dhe pjesëmarrës në komplotet e ndryshme rebeluese. Nëse gjendje ka qenë e këtillë, megjithatë nuk mund të dyshohet në ndikimin që e ka kryer aktiviteti i zellshëm për islamin në kierarkinë e atillë apatike të krishterë. Sikur islami të kishte në Shqipëri me tepër hoxhë - duke folur për pyetjet fetare, e lavdon sinqeritetin, butësinë dhe miqësinë e tyre Marko Bizi - do të nxiste progres të madh në të.135) Shumica e klerikëve të krishterë kanë qenë të paditur. Nëse disa prej tyre kanë ditur të lexojnë, më tepër kanë lexuar përmendsh se sa nga Shkriemt. Këta kanë qenë aq pakë të udhëzuar në detyrën e vet fetare që shumica nuk kanë ditur madje as përmendsh ta citojnë lutjen murgëtare.136) Edhe pse disa kanë ditur t’i citojnë lutjet n ëshërbimet e përbashkëta, të cilat janë të zakonshme dhe të caktuara që të citohen në gjuhën latine, megjithatë ka qenë rëndë në mesin e tyre të gjeshë ata që e kanë kuptuar atë gjuhë. Ata nuk kanë pasur dije tjetër mbi esencat e fesë së vet deri te ato të dhëna të papërcaktuara që janë mbështetur në traditën gojore.137) Autori i përmendur mendon se për këto të meta përgjegjës janë ata që kanë qenë në pozitat peshkopike. Ai po ashtu i konsideron përgjegjës edhe për numrin e pamjaftueshëm të klerikëve, për mosdijen e atyre që kanë qenë në detyrat shpirtërore, për jetesën dhe vdekjen e shumë të krishterëve e që nuk e kanë mësuar as “Besojnë”,138) për “renegatjet” të cilat
145
ndodhnin kudo. Ai parashtron se atje do të zhduket krishterizmi nëse kësaj nuk i gjendet ilaqi.139) Me këtë rast është me rëndësi të përendet se klerikët shqiptarë nuk kanë qenë, sikur kanë qenë këtë ortodoksët në viset tejra të Mbretërisë Turke, ruajtës të vetëdijes dhe synimit nacional. Ndonëse edhe në mesin e popave tjerë ortodoksë ka pasur të padijshëm, megjithatë atame përkushtim e kanë ruajtur detyrën e lojalitetit krishterizmit që është themel i jetës nacionale, si për shembull te Grekët.140) Te Shqiptarët, përkundrazi, ndjenjat nacionale janë plotësisht të ndara nga besimet religjioze. Sa i përket qëndrimit ndaj Turqëve, ata kanë qenë të bindur, që rrjedh nga besnikëria ndaj frymës së vjetër feudale, se duhet t’u nënshtrohen urdhërave të tyre, pasi ata janë zotërinj të vendit.141) Nuk ka pasur raporte miqësore ndërmjet klerikëve dhe popullatës. Këtë e konfirmon një rast i çuditshë mi konversionit: Në kohët e vejtra, deri sa ende tërë Shqipëria ka qenë e krishterë, në Shkodër gjendej fotografia e bukur e Maries. Në mauzoleun, ku ishte e vendosur kjo fotografi, vinin me mijëra njerëz nga të gjitha viset, kanë dhënë dhurata, përunjtur luteshin dhe për hallet e veta ilaq kërkonin. Për shkak të diçkahit është krijuar armiqësi jo e qetë ndërmjet popullit dhe klerikëve. Një ditë janë futur me forcë në kishë dhe kanë deklaruar se, nëse klerikët nuk i plotësojnë dëshirat e tyre, të gjithë tokë do ta lënë Jezusin dhe do ta përqofojnë Muhammedin. Pasi klerikët me këmbëngulësi ka mbetur n ëvendimin e vet, qoftë ajo drejtë ose shtrembër, populli ka shqyer e thyer nga dyert çdo gjë që kanë qenë rruzare e kryqore dhe në mllef me këmbë i ka shkelur, dhe shkuan drejt deri te xhamia më e afërt, ku imami i ka pritur si muslimanë të vërtetë.142) Për shkak të negligjencës dhe pakujdesjes së klerikëve të krishterë në shoqërinë e krishterë u krijuan shumë keqpërdorime dhe parregullësi. Një nga këto shfaqje të kundërta me rregullat kishtare është edhe martesa civile, që është lidhur pa lutje zyrtare dhe pa leje të klerikut, kurse i cili duket i afërt me besimin islam. Që kësaj t’i dilet në fund, bashkëshortët janë përjashtuar nga bashkësia deri sa nuk fillojnë të veprojnë sipas kanoneve kishtare dhe rregullave bazore.143) Rrethanat shoqërore të shekullit XVII dhe faktorët tjerë, në të cilët dëftuam më lartë, i treguan me bollëk rezultatet e veta: numri i popullatës së krishterë ka filluar në mënyrë rapide të bjerë. Për
146
periodën prej tridhjetë vjet, që mendohet i shkurtër për popullin e vogël, d.m.th. prej vitit 1620 deri më 1650 /1030-1060 H. tregohet se islamin e kanë pranuar deri në 300.000 Shqiptarë.144) Në tërë dioqezën tivarase në vitin 1624 kanë qenë vetëm dy mijë katolikë. Në vetë qytetin ka mbetur vetëm një kishë dhe para fundit të atij shekulli kisha erdha në gjendjen e atillë sa nuk është përdoruar për liturgjitë e krishtera, sepse në qytet nuk ka pasur të krishterë pos vetëm dy familje.145) Diç ë vonë, më 1651/1062 H., marrë në përgjithësi, shumicën e kësaj ane e përbënin femrat. Shkallërisht gjendja e krishterizmit bëhej gjithnjë e më dobët. Katolikët numerikisht filluan të humbin: proporcioni i njërës palë pothuaj dyfishë ka rënë. Mashkujt e krishterë me turma e lëshonin krishterizmin dhe e pranonin islamin.146) Kurse 100 vjet para kësaj të krishterë ka pasur dhjetë herë më tepër se sa muslimanë.147) Të krishterët e kryepeshkopatës së Durrësit numerikisht kanë rënë në gjysmë.148) Krishterizmi i dioqezës së Krujës gjatë tridhjetë vjetëve e përqafoi islamin.149) Klerikët e ulët, në kundërshti mme udhëzimet e eprorëve të vet, deri sa masës ia lexonin meshën nga një anë, nga ana tjetër nëpër gishta ka shikuar se si kjo të gjithë njëri pas tjetrit deklaron konvertizmin e vet në islam. Rezultat i kësaj ka qenë ky që fëmijët e tyre përgjithmonë kanë qenë të humbur për kishën e krishterë.150) Edhe popat e fshatrave, të cilët nëpër gishta shikonin se si prindërit e krishterë po i kurorëzojnë vajzat e tyre për muslimanët, iu kanë ndarë kungatë këtyre grave,151) dhe kjo gjendje, përkundër mallkimeve të klerikëve të lartë, sipas dëshirës së klerikëve ka vazhduar.152) Shumica e klerikëve të ulët janë akuzuar për jetë të pamoralshme. Rrallë shkonin në ritualin e rrëfimit, madje në banesat, veçan të caktuar për popat, janë organizuar gosti. I kanë shitur pasuritë kishtare dhe, duke i lëshuar detyrat e veta shpirtërore, tërhiqeshin në skaj. Kur merrej vesh për ata që për këtë gjendje kanë mund të thirreshin në përgjegjësi, këta strehoheshin nën patronazhin e Turqëve.153) Edhe françeskanët e arsimuar, që ishin dërguar në plotësimin e nevojave shpirtërore të popullit, nuk kanë ngecur në grindje dhe luftëra, të cilat shpesh vinin edhe deri në gjyq, kurse kjo ndodhte para përbuzjes popullore me çmimin e mospërfilljes së detyrave.154) Famullia Pullati vetëm njëherë ka mund ta sheh fytyrën e peshkopit në tridhjetë vjet, kurse atje kanë banuar rreth 6000 të krishterë.155) Madje ka pasur famulli në brendi që nga 40 vjet nuk kanë pasur asnjë klerikë. Më në fund janë dërguar katër françeskanë që të
147
ndërmarrin masat e nvojshme kundër kësaj gjendjeje. Këta në raportet e veta zyrtare, të drejtuara qendrës shpirtërore, kanë njoftuar se nuk kanë pasur kurrfarë pengese nga ana turke deri sa e kanë vizituar atë anë dhe e kanë kryer misionin e vet.156) Peshkopi shkodran, i cili ka qenë despot edhe më sytë e klerikëve të nënshtruar edhe në sytë popullit, është orvatur me anë të Turqëve të mbahet në këtë pozitë.157) Kuptohet sedinjitarët kishtarë, sipas fermanit mbretëror, kanë tubuar të ardhurat nga populli në famullitë e veta.158) Kryepeshkopi në Tivar, i cili ishte në atë pozitë ndërmjet vitit 1599 dhe 1607, ka marrë haraçin nga çdo familje e krishterë nga 2 aspra, nga çdo kurorë e parë nga 12, në rast të kurorës së dytë 24, e nga i treti nga 40. Për arritjen e këtij haraçi në të gjitha famullitë, në rst nevojë, iu drejtoheshin nëpunësve turqë për ndihmë.159) Në brendi të tërë Shqipërisë nuk ka pasur madje asnjë shkollë të krishterë.160) Edhe vetë popat dobët kanë lexuar e shkruar. E vërteta, disa prej tyre janë dërguar në Itali për studime, por shkuarja e tyre n ëkëtë vend rezultonte me dë, sepse ata popa që atje shkuan për shkak të shkencës, duke u mësuar në jetë më komode, nuk dëshironin të kthehen në vendlindje. Deri sa klerikalizmi ishte në mosdijen e këtillë dhe deri sa kështu letargjisht ishte në kryerjen e detyrave, nuk është për t’u çuditur që bota e rëndomtë nuk ka ditur as principet themelore të fesë. Prandaj, për shkak të abuzimeve dhe prishjes është kryer-sipas fjalëve të një kleriku të lartë të këtushëm - “plaçkitja më e madhe e kopshtit hyjnor”.161) Shumë të krishterë me vite kanë jetuar në konkubinat, e nganjëherë e kanë aplikuar edhe poligaminë.162) Përkundër këtyre rrethanave, popat njerëzit e tillë i kanë pranuar në kungatë.163) Në aspekt të poligamisë të krishterët dhe muslimanët aq janë përzier sa që për shkak të kësaj përzierjeje, i kanë marrë muslimanët pë rnunë me rastin e kryqimit të fëmijëve dhe veçanërisht ndaj besimit të vjetër të shtrembër i janë adaptuar kryqimit të fëmijëve muslimane.164) Ja, e këtillë ka qenë gjendja e kishës së krishterë kah fundi i shekullit XVII në Shqipëri. Madje edhe shkasi më i vogël ka mjaftuar për ndërrimin e fesë. Edhe nënshtrimi i katolikëve, të cilët në shekullin e njëjtë kanë organizuar kryengritje, është një nga faktorët e mjaftueshëm mpër forcimin e afinitetit drejt islamit, kurse largimit nga kisha. Kryengritja në të cilën aludohet këtu është ajo që e ka organizuar kryepeshkopi tivaras Gjorgji, që gjendej në atë pozitë
148
shpirtërore ndërmjet vitit 1635 dhe 1644. Gjorgji u përpoq me ndihmën e peshkopit në Durrës, Shkodër dhe Alsonë t’i trazojë krerët e krishterë kundër pushtetit turk dhe t’u rekomandojë që t’i bashkangjiten Venedikut (Mletasëve). pasi atëherë Republika Mletase ka qenë në paqë me Turqinë, për sendërtimin e kësaj kryengritjeje është ofruar rasti vetëm në vitin 1645/1055 H., kur lindi lufta ndërmjet Turqisë dhe Venedikut. Venedikasit u përpoqën ta kthejnë Tivarin, të cilin para pushtimit turk e kanë mbajtur 300 vjet në duart e veta, por fushata nuk u pati sukses. Shqiptarët e krishterë, pasi pajtoheshin me armiqët e Turqisë dhe fshehtas i ndihmonin, patën merituar denimin, dhe i humbën privilegjet e veta të vejtra. Kurse ortodoksët - pasi janë frikësuar që atje sërish mos të vëndoset pushteti venedikas, dhe në pajtim me këtë pasi i kanë mbetur lojal Turqisë - kanë fituar atoritet dhe mirënjohje të veçantë që kanë mbetur besnikë. Me këtë rast shumë katolikë kanë përqafuar islamin ose i janë bashkangjitur kishës lindore. Bashkangjitja e tyre kishës lindore është me rëndësi. Kjo dëfton se anëtarëve të një populli nuk i është bërë dhunë për shkak se kanë qenë të rkishterë as qëishte ndërmarrë diç me dhunë që me forcë të kthehen në islam. Katolikët, që e përqafuan islamin, e kanë ndërruar fenë që të shpëtojnë nga pozita e keqe, në të cilën kanë rënë për shkak të mossuksesit të ndërmarrjeve të tyre kryengritëse. Këta do të mund ta arrinin qëllimin e njëjtë sikur t’i bashkoheshin kishës lindore, autoriteti i të cilëve në Tivar atëherë edhe më tepër u rritë. Sikur mos të kishin vepruar në këtë mënyrë, kjo dëshmon se ata mjaft dobët kanë qenë të përkushtueshëm ndaj krishterizmit. Vërejtja e njëjtë vlen edhe për ata të krishterët e shumënumërt të cilët në vitet e fundit e kanë përqafuar islamin. Zmajeviqi i cekur shkruan se këta kanë ndërruar fenë që të shpëtojnë nga haraçi, por, si e shpjeguam këtë më lartë, duket se ka pak mundësi se këtë e kanë bërë nën presion. Një kryengritje u paraqit edhe në vitin 1646. Nismëtar i saj ka qenë kryepeshkopi me emrin Jozef Bonaldo. Ka konkluduar fshehtas me krerët e Tivarit, Shkodrës dhe vendeve të tjera që t’i hapin dyert e qyteteve të veta Venedikasve, por megjithatë as atëherë nuk u sendërtua qëllimi i kryengritësve. Ushtria turke e shtypi kryengritjen, kurse në këtë e kanë ndihmuar edhe ata nga popullata e krishterë që kanë qenë kundër kryengritjes. Shumë Shqiptarë, ndikimi i të cilëve do të mund të ishte i rrezikshëm, janë internuar në brendi të Turqisë. Rreth tre mijë kanë kaluar edhe në tokën venedikase. Të tjerët kanë
149
rënë në frikë dhe kanë qenë të detyruar të paguajnë për jolojalitetin e tyre gjoba të rënda të caktuara për të rriturit.165) Është e mjerueshme ajo që autorët e krishterë, që flasin se Shqiptarët me presion të dhunës dhe haraçeve të paligjshme janë detyruar në ndërrimin e fesë,166) i përdorin shpesh shprehjet e përsëritura. Këta autorë nuk na ofrojnë të dhënat se ankesat e tyre a janë të provuara me fakte apo jo. Zmajeviqi i fillon shpjegimet e veta mbi konversionin e dy mijë njerëzve me numrimin e tatimit dhe të dhënave tjera, me të cilat kanë qenë të ngarkuar të krishterët, por pranon se edhe muslimanët i kanë dhënë tatimet e njëjta përveç tatimit personal (xhizjes). Shkruan se ky tatim personal ka qenë 6 talira në vit për personin mashkull,167) dhe shpjegimet e veta kështu i përfundon: “Populli ka qenë i plagosur me këto tatimenë vendin më të ndieshë, d..th. në interesin e kësaj bote. Marrja parasysh e këtij interesi rrjedh nga nevoja ose nga instinkti i jashtëzakonshëm natyror, dhe këta 2000 njerëz, që hoqën dorë nga feja e vet, që t’i shpëtojnë haraçit, ka pasur të drejtë të heq vështirësi.168) Në theksimet e këtij autori pohohet se shumë kanë kaluar në islam për të shpëtuar nga haraçi, e megjithatë nuk shihet asnjë provë për padurimësinë aq të madhe të tatimeve që i kanë paguar katolikët që të detyrohen ta ndërrojnë fenë. Nuk mund të priten në raportet e një kleriku shpjegiemt pë riniciativat e ndërmarra të muslimanëve për arritjen e konvertitëve të krishterë. Vetëm në një krahinë, për shkak të kontakteve me Turqit (muslimanët), shihet aluzioni në atë “se i ka kapluar e keqja e pabesimtarëve”. Njëkohësisht veçan ceket shkaku se këty janë larguar nga krishterizmi që të mund të martohen me Turkeshat.169) Nuk ka dyshim se këtu ka qenë majft i fuqishë mndikimi islam. Po ashtu ka aluzione se të krishterët kanë qenë të ekspozuar rrezikut të ndërrimit të fesë për shkak të mungesës së udhëheqësve fetar, popave, në vendet të quajtura Biskashi dhe Bazi, ku ka pasur rreth 1000 banorë të përzier.170) Zmajeviqi thekson se në krye të një familjeje bujare të banuar në rrethinë të Tivarit, kanë qenë dy vëllezër dhe se më të vjetrin kushërinjt e tij muslimanë nga ky vend e kanë lutur ta ndërrojë fenë. Në fillim cek se më i riu ka pasur afinitet dhe aftësi për profesionin e popit. (“Pasi Turqit familjen e tij e kanë konsideruar me ndikim, si pop ka mundur shumë shërbime t’ua bëjë të krishterëve, ndonëse nuk ka qenë i pasur.”)171) Pa dyshim, edhe këto fjalë dëshmojnë se
150
muslimanët - shpesh për shkak të krishterizmit të tyre - nuk kanë vepruar keq me të krishterët, përveç nëse të krishterët nuk tregoheshin politikisht të dëmshëm. Zmajeviqi me prejardje është shqiptar. Për dallim nga peshkopët tjerë nuk është vendosur në dheun venedikas por, duke u kthyer në vendlindje, atje ka jetuar.172) Deri sa ka qenë atje, vetëm që është pranuar mirë nga ana e nëpunësisë turke, por edhe nga ana e pashës më të lartë në Shqipëri. Pasha në divanin e vet i ka dhënë vend të posaçëm, dhe kur përndryshe e vizitonte, ai e përcillte deri te dyert.173) “Ky barbar, që nuk i gjason Turkut por të krishterit bujar”, ky pasha musliman, në lytjen e kryepeshkopit duke dhënë urdhër që të kthehet të merrë tatimin për vitin vijues popullatës së përzier të katër qytezave,174) ka treguar me këtë mirëkupti mkundruall gjendjes materiale të të krishterëve. Nëse është vepruar keq me ndonjë klerik, kjo në ëtë shumtën e rasteve ka ndodhur për shkak të dyshimit të letërkëmbimit tradhtues dhe ndërsimit (nxitjes) me armiqët e Turqëve. Udhëtimi i shpeshtë i klerikëve në Itali, me arsye i ka dhënë vend këtij dyshimi, përndryshe duket se nuk ka shkaqe të sigurta për ankesat e klerikëve në vepriemt e këqia të muslimanëve me ta. Zmajeviqi thotë se madje edhe kishtarët e imtë kanë gëzuar së tepërmi dashuri dhe konsideratë të dinjitarëve të lartë turqë.175) Shembull i ngjashëm është parë edhe në Bosnje, në famullinë zenicase. Një klerik, që ka qenë atje në shekullin XVIII, për shkak të shoqërimit të vet intim me muslimanët ka nxitur dyshimin se synon ta përqafojë islamin, dhe për këtë arsye peshkopi i tij kompetent nën mbikqyrje e ka dërguar në Romë.176) Konvertimet e shumta në historinë e Shqipërisë, që kanë ndohur në shekullin e XVII, nuk janë vërejtur në kohët e mëvonshme. Mirëpo, edhe sot e kësaj dite ndodhin rastet individuale të konversionit. Epërsia numerike e muslimanëve në viset e Toskëve, në Shqipërinë jugore, ka shpjerë deri te cungimi i interesit të popullatës së krishterë. Kara-murtatët (tradhtarët e zi), të cilët e përbënin bashkësinë prej nga 30 fshatrash në rrethinën e Pogomnjanit, kanë qenë deri në shekullin XVIII në krishterizëm. Pasi nuk kanë pasur fuqi të mjaftueshme që t’u kundërvihen sulmeve të përhershme të fqinjve të vet muslimanëve, banorëve të Leskovikut, janë grumbulluar në kishë dhe filluan t’i lusin shpirtërat e të shenjtëve të krishtrë që t’i shpëtojnë. Janë zotuar se do të agjërojnë deri sa nuk u vjen ndihma shpirtërore, më së largu deri në ëKërshëndella. Më në fund erdhën edhe Kërshendellat, kurse çudia e
151
pritur nuk ndodhi. Për këtë janë zemëruar dhe, duke e lëshuar krishterizmin, e kanë pranuar islamin, dhe duke i kapur armët pas konvertimit të tyre, kanë mësyrë në armiqët e vet të vjetër, i kanë mbytur dhe i kanë konfiskuar pasuritë e tyre.177) Duket se feja e përbashkët nuk ka mundur të ëndikojë në çështjen e gjakmarrjes ndërmjet fiseve arbanase. Madje deri në shekullin e XIX shumë fshatra e fise për shkaqe të vogla kanë ndërruar fenë. Disa fise të krishtera kanë përqafuar islamin, sepse popi, që atje punonte në shërbim shpirtëror, ka insistuar, që në kohë të papërshtatshme, shumë herët, të vijnë në lutje të përbashkët.178) Në kohët më të vonshme llogaritet se në Shqipëri ka një milion muslimanë, e të krishterë gjysma, vetëm se ky numër nuk është aq i sigurtë. Tërë fisi Mirëditë është katolikë. Këta i kanë dhënë fjalës sulltanit me kusht që asnjë muslimanë nuk guxon të banojë në territorin e tyre, por ithtarë të këtyre dy religjioneve ka pathuaj në të gjitha fiset tjera. Mund të thuhet se gati tërë Shqipëria e mesme është muslimane. Muslimanët në Shqipërinë e veriut paraqesin 60% të popullësisë së atjeshme. Sa i përket popullësisë së krishterë, me përqindje janë më të fortë në Shqipërinë jugore, e sidomos në viset kufitare me Greqinë.*)

[ORIONI]

Islam në Serbi

Për herë të parë Serbia në vitin 1375/777 H. ka filluar të paguaj haraç, kurse në vitin 1389/792 H., pas humbjes së tmerrshme n ëKosovë, e ka humbur mëvetësinë e vet. Në fushëbetejën e Kosovës i kanë lënë jetat edhe mbreti serb edhe sulltani. Trashëgimtarët e këtyre sunduesëve kanë lidhur marrëveshje. Princi i ri serb Stevani e pranoi protektoratin turk mbi Serbinë. Edhe motrën e vet e martoi për sulltan Bajezidin, dhe në pajti mme këtë u lind njëfarë vëllezërie ndërmjet tyre. Në përleshjen e Nikopojes (1394/787 H.) që iu siguroi Turqëve sundimin në siujdhesën Ballkanike pos Stambollit, fati i luftës i luhatur i fuqive ndihmëse serbe patë anuar në anën turke. Në përleshjen trimërore në fushën e Angorës (1402/805 H.), kur Timurlenku e shkatërroi fuqitë turke dhe e robëroi BAjezidin, ka qenë i pranishë Stevani me forcat serbe dhe ka qenë dëshmitar i shkatërrimit të dhëndërrit të vet. Stevani, në vend që ta shfrytëzojë humbjen e Turqëve, i ka mbetur besnik fjalës së dhënë, dhe ka qenë në
152
miqësi me bijtë e Bajazidit deri sa nuk e kthei fronin e humbur të babait të vet. Nën Gjorgje Brankoviqin, i cili e trashëgoi, Serbia ka pasur një lloj të gjysmëpavarësisë, por ky njeri e ngriti masën në kryengritje në vitin 1438, dhe Turqia për së dyti e shkeli Serbinë. Diç më vonë Serbia qe e detyruar ta pranojë protektoratin hungarez, por pas humbjes së Ivan Hunuiadit në vitin 1444 në VArna, Serbia edhe njëherë ra nën haraç dhe më në fund në vitin 1459/864 H. u bë krahinë e Imperatorisë Turke. Ata Serbë që janë konvertuar paj betejës në Kosovë duket se kanë ditur për fatin e bashkësisë së vogël islame, e cila para kësaj nja 100 vjet ka jetuar në Hungari dhe plotësisht qe çrrënjosur, sepse duket e pamundur që kjo njohje nuk ka pasur ndiki mnë prioritetin e tyre Turqisë kundruall Hungarisë. Fati i kësaj bashkësie islame është ky: Në vitin 1228/626 H. Jakut Hameviu, duke qëndruar në Halep, është takuar me disa që i kanë takuar kësaj bashkësisë së vogël të Evropës së mesme. Sipas të dhënave në këtë pikëpamje flokët dhe fytyra e këtyre muslimanëve janë të kuqrremta. Quhen pjesëtarë të fisit Bashkir. Në Hakep i dëgjonin ligjëratat e fikhut (të drejtës) së drejtimit të Ebu Hanifes. Jakuti, duke e cekur kuvendimin me ta, thotë: “Njërin nga ata, që më duhej inteligjent, e kam pyetur për shumëçka për vendin e tij. Ai m’i ka dhënë njoftimet vijuese: - Vendi ynë atje më tej pas Stambollit i përket mbretërisë së popullit që quhen Hungarezë. Ne jemi muslimanë dhe jemi shtetas të mbretit të tyre. Viset ku jetojmë gjenden afër kufirit të mbretërisë. Kemi 30 fshatra, që sipas madhësisë do të mund të quheshin qyteza. Por mbreti nuk na lejon që rreth tyre të ndërtojmë mur, duke iu frikësuar mundësisë që mos të ngritemi në kryengritje. Gjendemi në gjendje të ngushtë në mesin viseve të krishtera. Nga veriu i kemi Sllavenët, e nga jugu papatin, ajo papëri që është kryeparë i të gjithë Frankovitëve*) dhe, në sytë e tyre, zëvendës i Mesiut. Në perëndim i kemi viset që janë të ngjitura me Andaluzinë, kurse n ëlindje i kemi krahinat e Bizantit. Gjuha jonë është nga gjuhët frankovite. Edhe veshemi sipas mënyrës së tyre. SHërbejmë me te së bashku në ushtri dhe sulmojmë së bashku në armiqtë e tyre, sepse edhe armiqët e tyre janë kundërshtarë të islamit. - Pas kësaj e kam pyetur se si ata, kështu të ngushtuar ndër të krishterët, e kanë përqafuar islamin. Ai m’u përgjegj: - Sipas gojëdhënës sonë, kanë ardhur shtatë muslimanë nga viset e Bullgarisë dhe u vendosën në mesin tonë. Këta me mjaft butësi dhe njerëzi na
153
kanë tërhequr vërejtjen në mashtrimet tona dhe na treguan rrugën e drejtë të islamit. Më vonë i Gjithëlartësuari na ka qenë udhëheqës, na ka hapur zemrat drejt fesë së lartësuar. Të gjithë kemi ndërruar fenë. Kemi ardhë në këtë vend që ta mësojmë mësim-besimin. Kur të kthehemi në vendin tonë, neve populli do të na konsiderojë. Ata do të na besojnë udhëheqjen fetare.”179) Islami ka mundur të ekzistojë në mesin e këtyre Bashkirëve në Hungari deri në vitin 1340/741 H. Atëherë mbreti hungarez Karlo Roberti i ka detyruar shtetasit e vet, që nuk kanë qenë ende të kryquar, që të kryqohen os eta lëshojnë shtetin e tij.180) Muslimanët në Serbi, sikur edhe vendasit e tyre të krishterë, shpëtuan nga sundimi hungarez. Kështu kur u gjetën para alternativës: ose sundimin e Hungarezëve katolikë ose sundimin e muslimanëve Turqë, këta i kanë dhënë prioritet - pasi Serbët i janë fuqishëm lojal kishës lindore - sundimit tolerant musliman ndaj sundimit të Latinëve (katolikëve), e cila është e pashoqërueshme dhe plotë frymëzim të konvertimit tiranik. Një tregi mi vjetër në këtë aspekt na paraqet ndjenjat e atëhershme kështu: “Gjatë kohës së luftës ndërjet Hungarezëve dhe Turqëve sunduesi serb Gjorgje Brankoviqi e pyeti Huniadin: - Nëse fiton, si do të sillesh me ne? - në çka mori përgjigjen: Do ta konstituojmë katolicizmin. Pastaj iu drejtua sulltanit. - Nëse e arrini fitorën, ç’do të ndërmerrni kundër fesë tonë? - Pranë çdo xhamie do të mund të gjendet nga një kishë; sido kush dëshiron do të mund të lutet - mori përgjigjen.181) Një kohë pas kësaj garnizoni i kalasë së Beogradit nga intrigat e popave serbë ka qenë e detyruar t’ia dorëzojë turqëve.182) SHumë më vonë popullata e Smederevës në Danub i ka dalur përpara ushtrisë turke, dhe Turqit i shpëtuan nga sundimi i fqinjëve të tyre katolikë.183) Përhapja e islamit në mesin e serbëve fillon pas betejës në Kosovë. Një pjesë e konsiderueshme e atyre nga familjet e vjetra feudale, që e kanë mbijetuar betejën e Kosovës ose që nuk janë shpërngulur në shtetet fqinje të krishtera, vullnetarisht e ka përqafuar fenë e Muhammedit a.s. që t’i ruaj të padëmtuara privilegjet e veta të veçanta.184) Mirëpo, sulltanët në këta bujarët, që në mënyrën e tillë janë konvertuar, kanë gjetur propaganduesit më të zellshëm për përhapjen e islamit,185) por megjithatë shumica e popullësisë në Serbi, përkundër fatkeqësive, i ka mbetur besnike fesë së vjetër. Në mesin e popullësisë së Serbisë së vjetër186) që për turqit paraqiste pjesën lindore
154
të Shqipërisë - të shpeshta kanë qenë rastet e konvertimit. Islami në këto vise shkallërisht ka përparuar deri në shekullin e XVII. Në atë kohë Austrianët i kanë nxitur Serbët në kryengritje, por pasi Turqit e shkelën këtë trazirë, kaluan në Hungari me patrikun Arsenije Çarnojeviqin III rreth 40.000 familje serbe. Grupa tjetër i refugjatëve prej 15.000 familjeve u shpërngulë në vitin 1729, dhe në këtë anë kanë mbetur shumë pakë autoktonë.187) Kolonistët shqiptarë, që vinin nga jugu, filluan t’i popullëzojnë këto anë të lëna. Gjatë kohës së popullëzimit të këtyre Shqiptarëve, ata pothuaj të gjithë ishin katolikë, por pasi u vendosen në Serbi, shkallërisht e kanë pranuar islamin. Ndonëse në kohët e fundit pjesa e mbetur e katolikëve Shqiptarë paraqet pakicë të vogël, megjithatë numri i tyre është rritur me shpërnguljen e atyre nga kodrat e larta. Mirëpo, edhe këta shkuan pas shembullit të Shqiptarëve të krishterë që erdhën para tyre, dhe shkallërisht u islamizuan.188) Pas shpërnguljes së Shqiptarëve islami shpejtë u përhapë në mesin e popullësisë së mbetur serbe. Përndryshe, popat serbë kanë qenë mjaft të paarsimuar. Me shumë vështirësi i kanë lexuar librat e lutjeve. Duhet se të arsimuar pothuaj nuk ka pasur. Ata nuk kanë mundur t’i predikojnë popullit, kurse as katekizmin nuk kanë dijtë t’ua mësojnë të tjerëve. Për këtë shkak madje ka qenë vështirë të gjeshë një të vetmin njeri në tërë fshatin që e ka ditur lutjen “Ati ynë” ose numrin e urdhërave të shenjtë.189) Për shkak të kryengritjes, që filloi në vitin 1689/1101 H., Porta e Lartë e emëroi në Pejë patrikun e ri serb, por për shkak të kryengritjes së sërishme në vitin 1737/1140 H. tërësisht është hequr patrikana e Pejës, kurse kisha serbe i është bashkangjitur patrikanës greke. Pas kësaj filluan t’i mbushin kishat serbe me popa grekë, të cilët së bashku se bejlerët dhe pashatë filluan t’ua thithin gjakun popullatës së mjerë të krishterë Serbëve u qe ndaluar gjatë lutjes të shërbehen me gjuhën nacionale. Librat e vjetra fetare, të cilat kanë qenë të shkruara sllavisht, janë grumbulluar dhe janë dërguar në Stamboll.190) Nuk duhet çuditur se krishterizmi i atjeshëm, duke jetuar në këso rrethanash dhe nën udhëheqjen e popave të këtillë, ka filluar të bjerë. Edhe pse është islamizuar qysh para shpërnguljes (së Çarnojeviqit, vër. N.I.) ana e Gorës, që i takon Prizrenit, megjithatë familjet e krishtera të mmbetura, të shkapërderdhura, disa herë i janë drejtuar peshkopit grek në Prizren dhe kanë kërkuar , por nuk u është
155
ndihmuar. Kështu fëmijët e atjeshëm kanë mbetur të pakryquar, martesat dhe varrimet e të vdekurve kanë mbetur pa shenjtërim kishtar, kurse vendet e shenjta kanë filluar të shndërrohen në gërmadha.191) Duket se banorët muslimanë të rrethinës së Opojës, që sot janë rreth 9000, shumica janë nipër të popullatës së vjetër sllavene.192) Në fillim të shekullit XVII - shkruan Marko Bizi - në Gjakovë ka pasur rreth 120 familje katolike, 200 greke, e po aq edhe muslimane.193) Njëqind e dhjetë vjet më vonë, popullata e çdo shtëpie është konsideruar islame, sepse eprorët e pranve familjare kanë pranuar islamin, vetëm disa fëmijë dhe gra kanë mbetur me emrin e krishterë. Popullësia e fshatit Leqores kah mesi i shekullit XVIII ka qenë katolike; deri sa në vitin 1863/1280 H., nga 80 familje të tyre kanë mbetur vetëm 25 në krishterizëm. Më në fund, si popullësia e këtij fshati, ashtu edhe e fshatrave fqinje, e kanë lëshuar plotësisht krishterizmin.194) Ndonëse deri para pak kohësh në fshatra janë vërejtur disa nga traditat e vejtra krishtere, siç është ndezja e buzmave, të cilët special i sillnin nga mali, megjithatë edhe këto tradita nga pak po zhduken.

[ORIONI]

Islami në Mal të Zi

Serbët, që nuk deshën pas thyerjes së mbretërisë në Kosovë t’u dorëzohen Turqëve, dhe të cilët kanë dëshiruar të jetojnë në liri, janë strehuar në viset e egra dhe malore të Malit të Zi. Nuk kemi për qëllim të lëshohemi në studimin e historisë së këtij fisi trim, i cili, duke luftuar me shekuj nën udhëheqjen e kryeparit shpirtëror dhe botëror, 195 është orvatur ta ruaj në male, për kundër furtunave dhe forcës, njëfarë shteti të krishterë, përkundër asaj që bashkëfistarët e tyre kanë rënë nën pushtetin islam. Tek ata themeli i mëvetësisë dhe individualitetit nacional është lojaliteti i fortë fesë së krishterë. Natyrisht, nuk mund të pritet depërtimi i lehtë i islamit në mesin e tyre. Megjithatë shumica të vendosur në kufirin e Malit të Zi në shekullin e XVII kanë kaluar në islam dhe kanë hyrë në shërbim të peshëve nga vendet e afërta. Por në vitin 1703/1115 H., peshkopi Petroviq,*) që ishte në krye të shtetit, i ka ftuar në kuvend anëtarët e të gjitha fiseve dhe u ka thënë që pë rekzistencën e shtetit dhe fesë së tyre nuk ka rrugëdalje tjetër pos t’i shkatërrojnë muslimanët, që gjenden në mesin e tyre. Në pajtim me këtë, ata Malazezë që nuk
156
dëshiruan ta lëshojnë islamin dhe të kthehen në krishterizëm, gjakëftohtësisht gjatë një Kërshëndele një nga një janë mbytur.196)

[ORIONI]

Islami në Bosnje dhe Hercegovinë

Kalimi i bogumilëve në islam

Për vëmendje të veçantë janë rrethanat religjioze dhe sociale të këtij vendi para pushtimit turk. Shumica e popullësisë së atjeshme i përkiste sektit heretik të krishterë të bogumilëve. Këta skizmatikë prej shekullit XIII kanë qenë të nënshtruar persekutimeve të papave. Madje papët kundër tyre disa herë kanë rekomanduar luftë kryqtare.197) Papa Ivani XII në një letër mbretit boshnjak shkruan: “Djali ynë i dashur, princi boshnjak i vlefshmi Stevan! E dijmë, se je bir besnik i Kishës. Për këtë arsye presimm ndërmjetësimin tënd në shkatërrimin e heretikëve në vendin tënd. Presin se do t’i ndihmoshë inkuizitorit tonë Fabiusit, sepse renegatët (heretikët) e konsiderojnë Bosnjën vend të shëndoshë. Janë tubuar nga anët e ndryshme të botës dhe dëshirojnë që atje ta mbjellin farën e mashtrimit neveritës. Këta njerëz, të mësuar në intrigat e Luciferit (Iblisit) të vjetër, të armatosur me helmin e modestisë së rrejshme, nën maskën e krishterizmit përpiqen t’i helmojnë mendjet e katolikëve. Fjalët e tyre futen porsi kanceri. Vegimisht janë të dëlirë, por në fshehtësi janë të gatshëm edhe në mbytje. Këta janë ujqër në formë qengjash. T’i gjuajnë dhe t’i mashtrojnë kopetë me shpirtëra modestë të Jezusit, e fshehin egërsinë e vet.” Vuajtjet që i kanë pësuar bogumilët në shekullin e XV janë bërë aq të padurueshme sa që për ta shpëtuar veten i janë drejtuar Turqëve për mëshirë, sepse sjelljet dhe presionet e vrazhda të mbretit boshnjak dhe klerikëve kanë qenë të atillë që nuk kanë shembull. Dyzetë mijë prej tyre kanë ikur në vendet fqinje. Ata që nuk kanë ikur janë dërguar në Roë, të pranguar në zinxhirë. Mirëpo, këto masa të tmerrshme pak shërbim i kanë kryer zvogëlimit të bogumilëve në Bosnje, sepse flitet se kjo herezënjëjtë ka qenë e fuqishme edhe n ëvitin 1462/867 H. Vitin vijues, kur sulltan Mehmedi II e nënshtroi Bosnjën, katolikët e atjeshëm e lëshuan vendin e vet. Çelësat e Bobovcit, kryeqendrës së mbretërve, ia dorëzoi Turqëve mëkëmbësi i tij që ishte bogumil. Pasi që edhe vendet tjera dhe fortifikatat shkuan pas tij, për një javë sulltanit i ranë në duar rreth shtatëdhjetë vende të fartifikuara
157
(pallanga). Mehmedi II ia bashkangjiti edhe Bosnjën viseve të tjera të pushtuara.198) Pej atëherë më nuk dëgjohet fare për bogumilët. Mendohet se me pushtimin turk me shumicë e kanë përqafuar islamin. Shumica e katolikëve është shpërngulë në Austrinë dhe Hungarinë fqinje, kurse për të tjerët mendohet199) se shumë prej tyre kanë ndjekurshembullin e konvertitëve purarendës. Disa Evropianë kanë supozuar se konvertimet e shumënumërta të bogumilëve në islam ka qenë në fillim të pushtimit turk me atë qëllim që të kthehen në sektin e vet të veçantë, posa në ardhmëri t’u ofrohet rasti. Si provë për këtë pohim ata cekin se bogumilët, për shkak të pësimit dhe presionit lartë të permendur, gjetën rrugën të përshtatshme se si qëllimisht do ta mohojnë fenë e vet të vjetër (katolicizmin), dhe pasi që në të ardhmen nuk iu ofrua rasti i pritur në kthim, më në fund qëllimi i të parëve të tyre është harruar. Rëndom supozimi i këtillë është vetëm hamendje, dhe se në këtë, si provë e pakontesueshme, nuk mund të mbështetet. Ne e konsiderojmë arsye më të fortë atë që bogumilët të përzier me muslimanët kanë anuar kah islami për shkak të shumë pikave në besimin e tyre që i gjasojnë mësimit islam. Bogumilët kanë refuzuar adhurimin e Marves, institucionin e kryqimit dhe të gjitha llojet e klerit.200) Kryqin, si simbol të fesë, e kanë urrejtur. E kanë konsideruar idhujtari drejtimin e lutjeve fotografive dhe statujave të të shenjtërve dhe relikeve (fuqive). Përkundër kishave katolike, të cilat jodenjësisht janë të dekoruara me fotografi, tempujt e tyre kanë qenë modestë dhe të thjeshtë. Sikur edhe muslimanët, kanë pasur mendim të keq për kombanat e kishës, të cilat i kanë quajtur “buria satanike”. Kanë besuar se nuk është gozhduar Jezusi personalisht, por se kjo ka qenë ndonjë figurë iluzore, dhe se në këtë aspekt pjesërisht janë pajtuar me Kur’anin.201) Gjykimi i alkoholit dhe prirja jetës asketike dhe modestisë bëjnë pjesë në ato rrethana që kanë shërbyer afrimit të bogumilëve me islamin.202) Edhe ata luteshin pesë herë në ditë. Shpesh herë binin në gjunjë dhe kanë shprehur mirënjohje Zotit.203) Në pajtim me këtë, për pjesëmarrjen e tyre gjatë lutjes në xhami duhet se nuk është dashur ndryshim i madh. Këtu i kam grumbulluar disa pika që janë të ngjashme me dispozitat e islamit, kurse të cilat gjenden në sektin skizmatik të bogumilëve. Mirëpo, në besimin bogumil ka edhe pika të atilla që
158
përmbajnë formën e rregullave të krishtera që muslimanët e devotshëm nuk mund t’i konsiderojnë të denja për t’i pranuar. Deri sa pikat e përbashkëta janë kaq të shumënumërta, mund të përfundohet se janë bindur në nevojën e lëshimit të shkallërishë mtë atyre besimeve të cilat islami nuk i duron. Besimi i tyre, i ngjashëm me dualizmim e maniheistëve, nuk ka mund të pajtohet me besimin e muslimanëve, por islami gjithnjë ka qenë tolerant ndaj gjykimeve të tilla religjioze, vetëm me atë kusht që ky këto pikëpamje skizmatike mos t’i deklarojë. Turqit, që t’ua bëjnë më të dashur fenë e vet Boshnjakëve, sipas traditës së vet të njohur iu kanë rekomanduar me ofrimin e të gjitha llojeve të fitimeve materiale dhe shpirtërore. Të gjithë atyre që e përqafonin islamin ua siguronin pronësinë e tërë pasurisë së tyre, kurse spahitë kanë qenë liruar nga tatimet.204) Është e mundur që shumë prej të islamizuarve i kanë takuar bujarëve dhe kanë qenë zotërinj feudal, dhe për shkak të herezës së vet ndaj katolikëve kanë qenë më parë të privuar nga ato të drejta. Më në fund, duke iu bashkangjitur fesë ngadhnjimtare, kanë gjetur rastin ta kthejnë pasurinë e vet. Muslimanët boshnjakë e kanë ruajtur nacionalitetin e vet, dhe deri më sot kanë bartur mbiemra të krishterë dhe kanë folur me gjuhën nacionale.205) Njëkohësisht gjithnjë kanë qenë me zell dhe entuziazëm të përkushtuar fesë. Qëndrimi i vjetër kalorsiak i bujarëve muslimanë, lojaliteti i përkushtueshëm islamit, përveç influencës dhe fuqisë së tyre gjithnjë kanë tërhequr vëmendjen e veçantë mbi ata. Disave prej tyre u janë besuar vende të rëndësishme zyrtare. Natyrisht, ndërmjet vitit 1544 dhe 1611/951 dhe 1020 H., kanë zënë nëntë prej tyre kryesinë e qeverisë.

[ORIONI]

Islami në Kretë


Kjo ujdhesë përfundimisht në vitin 1669/1080 H. ka rënë në duart e Turqëve si rezultat i dylyftimit njëzetepesë vjeçar të garuesve të Turqisë dhe VEnedikut, pas luftës trevjeçare dëshpruese dhe rrethimit të Kandisë. T’ia hedhim një vështrim ujdhesës Kreta. Me këtë rast Kreta nuk ka rënë për herë të parë në duart e muslimanëve. Në fillim të shekullit IX këtë ujdhesë e ka pushtuar një grup avanturierësh që kanë ardhur nga Andaluzia. Pas kësaj ka mbetur
159
rreth 100 vjet206) në duart të muslimanëve, dhe pothuaj tërë popullësia e saj e ka përqafuar islamin. Kishat u qenë rrënuar ose janë shndërruar në xhamia. Por Kretasit, pasi vendlindja e tyre sërish është kthyer nën sundimin e Imperatorisë Bizantinase, për shkak të predikimeve bukur të përshtatura të një monaku Armen, iu kthyen fesë së vet. Pas kësaj në Ujdhesë nuk ka mbetur fe tjetër përveç krishterizmit.207) Pas ndarjes së Imperatorisë Bizantine Kreta ra në pjesën e dukës mont-ferratas Bonifacit. Në fillim të shekullit XIII Venedikasit e blenë këtë ujdhesë dhe me dorë hekuri kanë sunduar me te. Dukej se prona e tyre e atjeshme u ka shërbyer vetëm interesave të administratës qendore dhe popullatës vendëse. Pasi udhëheqja e tyre ka qenë majft tiranike dhe despotike, për këtë ka rezultuar me kryengritje të shumta. Këto kryengritje me rreptësi të pamëshirshme janë shkelur. Për shkak të një prej këtyre persekutimeve rrethina e Lasitet dhe Sfakisë (Sphakia) është shkretuar. Në këto anë ka qenë e ndaluar të mbillet gruri me kërcënim të denimit me vdekje, dhe kjo tokë ka mbetur 100 vjet e papunuar.208) Që ta shuaj një nga kryengritjet, që shpërtheu në filli mtë shekullit XVI, veprimi drastik i senatit venedikas solli lemeri dhe fatkeqësi të re edhe ashtu Kretasëve të shkelur. Sa i rëndë ka qenë fati i tyre mund të kuptohet nga raporti i komisionit hetues të cilin e dërgoi në Ujdhesë senati venedikas. Si përmendet në këto raporte, bujarët venedikas nën presionin e vet despotik dhe të balozit i kanë shfrytëzuar fshatarët. Në cilësi të feudalëve këta zotërinj i kanë mbajtur në gjendjen më të keqe se që është robëria. Fshatarët, që kanë qenë sikur robërit të ekspozuar padrejtësive, janë gjendur në atë pozitë që nuk kanë pasur nga askush të kërkojnë mbrojtje. Çdo fshatar ose punëtor ka qenë i detyruar në vit 12 dite të punojë angari pa pagesë zotëriut të vet, e pastaj ka mundur edhe çdo zotëri tjetër ta detyrojë që të punojë sa të dojë - sipas çmimit të tashëm për mëditjen prej nja gajshtëdhjetë-shtatëdhjetë para. Çdo pronar i vëreshtës ka marrë si denim të tretën e të ardhurave nga vëreshtat e fshatarëve. Megjithatë, diç me mashtrim, diç me kartel, nga prona e tyre dilte dy të tretat nga këto të ardhura. Feudali i tij i përdorte qetë e tij, mushkën e tij. Shkurtimisht, feudali i tij gjente njëmijë mënyra se si fshatarin e varfër do ta eksploatojë.209) Protestat, që i ka dërguar komisioni hetues senatit venedikas që ta përmirësojë gjendjen e Kretasëve të pafatë dhe t’i jep fund dhunës së bujarëve, qenë të kota. Sa i përket Senatit, ai ka parashtruar rekomandimin e nëpunësit të veçantë të republikës në
160
Kretë, që ky e ka dërguar në vitin 1615 në lidhje me këtë koloni, domethënia e të cilit është kjo: “Nëse pronarët e kësaj kolonie sundojnë mbi fshatarët e pronës së vet, pasi nuk ka dhembsuri ndërmjet tyre dhe bujkrobëve të tyre, rruga më e mirë për ta zgjidhur është të mbyllen sytë.210) Nuk duhet çuditur që të merret vesh nga të dhënat tjera të shkruara, që na vijnë nga burimet e njëjta, se Grekët nga Kreta fuqishëm kanë dëshiruar për ndërrimin e zotëriut, se nuk e kanë konsideruar kurrfarë dëmi të bëhen shtetas turqë, sepse mirëqenia e bashkësive të ngjashme të bashkëfiseve të tyre nën turqinë si shembull ka qenë para syve. Njëmend, Kretasit, sikur herë pas here kur iu paraqitej rasti, kanë ikur në Turqi.212) Ajo që veçan i ka impresionuar Kretasit, ky është posedimi i klerikëve latinë me pasuritë kishtare te kishës lindore dhe që klerikët e përmendur i kanë nënçmuar liturgjitë fetare të popullatës greke, të cilët kanë prezentuar nëntë të dhjetat e popullatës së Ujdhesës.213) Turqit në viset tejra, duke ia kthyer kierarkisë kishtare greke vetëadministrimin, i kanë fituar simpatitë e tyre, kurse kjo - sipas deklaratave të një Venedikasi bashkëkohor - kështu ka ndodhur: “Një pop nga Hani (Kanca), duke iu drejtuar komandantit turk Kasimit, ka thënë: - Nëse doni t’i përvetësoni Kretasit dhe ta ndezni urrejtjen ndaj Venedikasëve, duhet të dini se feja është lidhja më e fortë që e ruan një bashkësi kulturore nga shkatërrimi, dhe se ju duhet tjetërfare të silleni me ne se si janë sjellur Venedikasit”. Venedikasit kanë dëshiruar me rrënjë ta shkulin ortodoksizmin, e në vend të tij t’i konstituojë rregullat e kishës romake. Me këtë qëllim është konkluduar që në Ujdhesë mos të ngelë asnjë peshkopë grek. Duke e persekutuar bariun e dashur popullor, dëshiruar vetes t’ia tubojnë kopenë e shkapërderdhur. Ky veprim ka nxitur te Kretasit pikëllim të atillë sa që dëshironin me përulje dhe kënaqësi ta presin çfarëdo qoftë sundimi që do t’ua kthejë institucionin e kierarkisë së kaluar shpirtërore, sepse konstituimi i këtij rregullimi ka qenë për ta i domosdoshëm që të mundin denjësisht ta kryejnë shërbimin fetar. Popi i Hanisë, që ti fitojë simpatinë e popullit, jo vetëm që orvatej t’ua sigurojë privilegjet e vjetra, por në rekomandimin e vet ka gjetur të përshtatshme që t’i shtojë provat e reja, që i ka cekur popi. Kasimi këtë e ka konsideruar të arsyeshme, dhe menjëherë shkroi në Stamboll. Pushteti i atjeshëm, duke e lejuar këtë, i ka urdhëruar në një shkresë patrikanës Greke që të dërgohet një kryepeshkop në Kret, të cilit i qe caktuar si famulli Kandia mme 161
rrethinë. Nën drejtimin e këtij mitropoliti janë konstituar shtatë peshkopë.214) Pas pushtimit turk vërehen rastet e shpeshta e të shumta të konvertimit në Kretë. Me siguri, Kretasit, që treguan aq zelltari fetare nën sundimin e huaj të Venedikasëve, që prej tyre janë ftohur dhe kanë konsideruar nënçmim të pafalshëm të përzihen me ata,215) dhe të cilët si të eksploatur gjithnjë janë orvatur t’ua mbjellin ndjenjën e inferioritetit, nuk e kanë përmbajtur simpatinë e vet ndaj fesë së zotërinjve të ri. Zotërinjt e ri janë sjellur me Kretasit jo sikur me shtetasit por sikur me të barabartit me veten, dhe në viset e tyre kanë thelluar një lloj veprimtarie në jetën politike dhe sociale. Çkado që të jenë shkaqet e paraqitjes së fenomenit të kalimit në islam në mesin e Kretasëve, megjithatë nuk mund të besohet se ashpërsia dhe fuqia kanë mund të ndikojnë në ndërrimin e fesë të atij populli i cili, përkundër sulmeve të bëra në emër të fesë së huaj kundërshtare, ka mbetur me shekuj lojal ndaj fesë së vet. Çfarëdo qoftë shkaku i rretjes së radhëve të muslimanëve, ceket se, përafërsisht deri në tridhjetë vejt pas pushtimit, shummica, e popullësisë së Ujdhesës e kanë prezentuar konvertitët muslimanë me fëmijët e tyre.216) Vërtet, njëqind vjet më vonë gjysma e popullësisë së Kretës ka qenë islame. Muslimanët jo vetëm që janë vendosur nëpër qyteza, por edhe në fshatra, e madje edhe në male të larta, dhe se në fizionomi dhe zakone fare nuk janë dalluar nga Grekët. Natyrisht, edhe disa persona me prejardhje turke e kanë mësuar gjuhën e vjetër greke, dhe madje qe bërë traditë të përkthehen në greqishte fermanët dhe vendimet shtetërore dhe pastaj i shpalleshin njerëzve.217) “Antagonizmi fetar ndërmjet muslimanvëe dhe të krishterëve ka dhënë fotografinë dëshpëruese të historisë të shekullit XIX të ujdhesës kreta. Mirëpo, para kryengritjes dhe pavarësisë së Greqisë ndër ithtarët e këtyre dy feve fare nuk kanë qenë, siç e kemi parë këtë, marrëdhëniet e tendosura,218) Përkatësia shoqërore ndërmjet anëtarëve të këtyre dy bashkësive vetë mpak në rroba është manifestuar, ashtu që Grekët që vinin nga jashtë i ndërronin njërin me tjetrin.219) Më vonë ngjarjet politike qenë shkahtarë të rënies së madhe të popullësisë islame në Kretë. Numri i tyre në vitin 1881 ka qenë afër 74.000, deri sa për shkak të shpërnguljes së vazhdueshme numri i muslimanë ka rënë në vitin 1909 në 33.000 banorë.220) *)

[ORIONI]

Referencat


1) Këtu nuk është vendi që të jepet pasqyra historike e vendeve që i kanë pushtuar Turqit. Shkurtimisht ajo do të mund të prezentohet kështu: Turqit Osman për herë të parë kaluan në trollin evropian në vitin 1353 dhe vetëm disa vite më vonë Edreneja (Adrianopoja) u bë kryeqendra e tyre evropiane. Në kohën e Bajazidit (1389-1402) sundimi i tyre shtrihet nga deti Egje deri në Danub, duke përfshirë tërë Bullgarinë, Maqedoninë, Thesalinë dhe Thrakinë, duke përjashtuar Kalkidikinë dhe viset të lidhura drejtpërdrejt me Stambollin. Murati II (1421-1451) e pushtoi Kalkidikinë dhe me pushtimet ka filluar drejt Adriatikut. Mehmedi II (1451-1481) u bë zoëriu i Stambollit, Shqipërisë, Bosnjes dhe Serbisë, gati tërë Siujdhesës juglindore, me përjashtim të pjesëve bregdetare që i kanë mbajtur Veneidku dhe Mali i Zi. Sulejmani II (1520-1566) ia ka shtuar ende Hungarinë, kurse deti egje u bë osman. Në shekullin e shtatëmbëdhjetë kanë sunduar me Kretën, kurse Polonisë ia shkëputën Podolinë. 2) Phrantzes, fq. 305-306. 3) Finlay, vol. III, fq. 422. Pitzipias, seconde partie, fq. 75 M. d’Ohsson, vol. III, fq. 52-54. Arminjon, vol. I, fq. 16. 4) Një udhëtar i cili në vitin 1508 e vizitoi Qipron në mënyrën vijuese e përshkruan dhunën e Venedikasve në pronat e tyre të huaja: “Të gjithë banorët e Qipros janë robër të Mletasëve pasi që janë të detyruar të japin 1/3 e të ardhurave ose të hyrave shtetit, barabartë nga prodhimet bujqësore, drithërat, vera, vaji, ose kafshët ose çka do qoftë tjetër. Përveç kësaj çdonjëri prej tyre është i detyrueshëm të punojë argatë pa pagesë shtetit dy ditë në javë, kudo që ta caktojnë. Çdonjëri prej tyre kush mungon nga puna për shkak të ndonjë preokupimi personal ose sëmundje trupare është i obligueshëm të paguaj kompenzim për ditët e lëshuara në punë. Ajo që edhe më shumë e ashpërson gjendjen janë tatimet vjetore e të tjera të caktuara, që popullin e mjerë e ekspozonte plaçkitjes, ashtu që vështirë e kanë pasur ta mbajnë shpirtin dhe trupin së bashku.” (The Traveles of Martin Banungurten, fq. 373). Po ashtu shih tekstet
163
të cilat Hajketi (Hackett) i ka përcjell në History of dhe orthodox Church of Cypros, fq. 183. 5) Finlay, vol. III, fq. 502. 6) Urquhart. quoted by Clark Races of Evropean Turkey, fq. 82. 7) Karamsin, vol. V, fq. 437. 8) Martin Crusius shkruan në frymën e njëjtë: “Është e çuditshme se fare nuk dëgjojmë se kanë ndodhur çfarë krimesh dhe padrejtësisht ndërmjet barbarëve (Turqëve) dhe të tjerëve; në këtë qytet të madh drejtësia i është garantuar çdo personi. Për këtë arsye Stambolli e sulltanit e ka përshkruar si qendër të mbarë botës. Aty të gjithë të rrezikuarit jetojnë në siguri. Drejtësia shtrihet në të gjitha njerëzit, barabartë në më të dobëtin sikur edhe më të fuqishmin sipas ndikimit, në të krishterët dhe pabesimtarët barabartë.” (Turcograecia, fq. 484) (Basileae, 1584). 9) Phrantzes, fq. 81. 10) Phrantzes, fq. 92. 11) Finlay, vol. V, fq. 5, 123, Adeney, fq. 311. Gerioh shkruan në vitin 1577 dhe thotë: “Nëse Hebraikët ose të krishterët (në Lindje) kanë jetuar në vendet në të cilat kanë ekzistuar kaditë dhe subashët, ashtu që Turqit e rëndomtë nuk kanë mund të bëjnë me te ç’të dëshirojnë, ata (d.m.th. Hebraikët e të krishterët) kanë ndier se jetojnë nën sundimin e krishterë - Shkaku është ky që nuk kanë qenë të shqetësuar, derisa ta paguajnë xhizjen. Sa u përket shteteve të krishtera, nuk ka kufijë për tatimet të cilat tërë vitin kanë paguar shtetasit e tyre.” (Tage-Buch, fq. 413). 12) Finlay, vol. V, fq. 156-157. 13) Kjo periodë kohore nuk ka qenë e përcaktuar. Në fillim grumbullimi është bërë çdo të shtatin apo të pestin vit. Mirëpo, në periodat e mëkonshme ka qenë në distanca më të shkurtëra, sipas nevojës së shtetit. (Meuzel, fq. 52). Metrophanes Kritopoulos ka shkruar në vitin 1625 se tubuesit kanë ardhur në qytete çdo të shtatin vit dhe çdo qytet është dashur t’i dhurojë tre ose katër, ose më së paku nga dy djelmosha.” (fq. 205). 14) Kur’ani, VIII, 42. 15) Kur’ani, X, 99, 100. 16) “E edh epërkundër kësaj djelmoshat e krishterë nuk janë detyruar në ndërrimin e fesë së vet. Principet e pushtetit nganjëherë i kanë kundërshtuar principeve të Kur’anit.
164
Nëse këta nëpunës e përdornin ndonjë detyrim nga fanatizmi i vet fetar, ka qenë kjo nga defekti i komandave të tyre, deri sa ky detyrim nuk ka qenë fare i lejuar nga eprorët.” (M. d’Ohsson, bl. III, fq. 397-398). 17) Hertzberg, fq. 472. 18) “Është e mjerueshme ajo që ka ndodhur dikur, që mbretërit e krishterë kanë sjellur nga çdo qytet numër të caktuar djelmoshash, te të cilët fuqia natyrore ka ardhur më tepër në shprehje se te të tjerët. U kanë shërbyer nevojave të përgjithshme, civile dhe ushtarake. Kur e pushtuan Mbretërinë Bizantine, turqit ia dhanë vetes të drejtën e ngjashme, që nga familjet të marrin fëmijët, të cilët natyra u ka dhuruar fuqi dhe aftësi të jashtëzakonshme.” (David Chytracus, fq. 12-14). 19) Creassy, fq. 99. M. d’Ohson, bl. III, fq. 397. Mukel, fq. 53. Thomas Smithi, flet pë rfamiljet e tilla dhe thotë: “Të tjerët që i ka përcjellur nënçmimi i fesë dhe turpi, të krishterët vetëm sipas emrit, me ta lirisht dhe me kënaqësi të madhe janë përshëndetur për lamtumirë. Këtë e kanë bërë jo vetë mqë të lirohen nga barre dhe shqetësimi, por edhe me shpresë se këta fëmijë kur të rriten do ta arrijnë ndonjë pozitë me rëndësi në pushtet.” (An Account of the Greek Church, fq. 12 (London 1680). Gjatë sundimit të Muratit I është përdorur ushtria e krishtesë në tubiin e këtij tatimi - fëmijëve të krishterë. (Finlay, vol. V, fq. 45). 20) “Prindërit vërtet kanë mundur t’i shpëtojnë fëmijët e tyre duke sakrifikuar diç para.” (David Chytraeus,f q. 13). De la Guilletiere përmend në vitin 1669 këtë privilegje të Athinasëve. (An Accaunt of a late Voyage to Athens, fq. 272, London, 1676). 21) Confessio, fq. 205. 22) An Account of the Greek Church, fq. 12 (London, 1680). 23) Meuzel, fq. 52. Thomas Smith: De Moribus ac Institutis Turcarum, fq. 81 (Oxonii, 1672). 24) Joseph von Hammer (2), vol, II, fq. 151. Hans Schiltberger, i cili ka qenë i robëruar nga Turqit në vitin 1396, dhe pas tridhjetë e dy vjet robëri është kthyer në shtëpi në Munih, pohon se tatimi, të cilin të krishterët është dashur ta paguajnë, nuk ka qenë më shumë se dy shilingë në muaj. (Ressebuck, fq. 92).
165
25) Ua kanë falë tatimet shërbyesëve të fesë së krishterë, sikur që këtë Zoti e ka urdhëruar. Këtë e kanë bërë nga respektë ndaj pozitave të shenjta, që i kanë zënë. Femrat, po ashtu, i kanë falë nga ky tatim.” (De Gracae Hodierno Statut Epistola anthore Thoma Smitho, fq. 12) (Trajecti ad Rhenum, 1698). 26) Silbernagl, fq. 60. 27) Martin Crusius, fq. 486, Sarsovino, fq. 67, Georgieviz, fq. 98-99. Scheffler, 56, Hertzberg, fq. 648, De la Jonquiere, fq. 267. Vepra është botuar në Londër në vitin 1595 me titull “The Estate of Christians living under the subjection of the Turke” (Pozia e të krishterëve që jetojnë nën sundimin e Turqëve), në të cilin pohohet se tatimi për kokë për fëmijët mashkull është tetë shilingë (fq. 2). Mixhel Baudin thotë se është një sequin (cekin-dukat) për çdo kokë mashkulli (Histoire de Serrail, fq. 7, Paris, 1662). 28) Tournefort, vol. I. fq. 91. 29) Scheffler, 56 “Sa u përket këtyre dukatëve që i paquajnë, rëndë mashtroheni me ta. Është e saktë se mbreti turk rëndom për gjizjen merrë nga një dukat, por ku janë doganat dhe tatimet e jashtëzakonshme? A nuk marrin të autorizuarit dhe mëkëmbësit e sulltanit asgjë? A nuk jeni në kohën e luftës të obliguar të paguani tatime të jashtëzakonshme? Sa u përket tatimeve të jashtëzakonshme, ata rriten dhe bien varësisht nga rrethanat e këqia. Është e domosdoshme që shtetasit e sulltanit t’i paguajnë këto tatime sikur që edhe ne i paguajmë.” 30) Finlay, vol. V, fq. 24-25. H. von Moltke: Brief über Zustande und Bege - Benheiten in der Türkei ausden Jahren 1835, bis 1839, fq. 274, 354 (5 th ed> Berhin, 1891). 31) Hammer (2) vol. I, fq. 346. 32) “Vështirësitë që i kanë ndier shtetasit e krishterë të sulltanit, në të gjitha kohët, kanë ardhur për shkak të faktit se pushteti qendror në Stamboll ka pasur ndikimin e vet të dobët të njëmendët në të gjitha viset e shtetit turk. Është e padrejtë e vogël e pushtetit fshatar. Rrjedh nga urrejtja personale që ka nxitur në veprime të vrazhda më herët ose sot kur këto veprime duken edhe më të vrazhda. Të krishterët në Turqi nënshtrohen. Në kohën e ngritjes së një populli, drejtësia dhe respektet kudnruall shtetasve janë krejtësisht të mundshëm, por është e rrallë të
166
gjenden të populli që niset drejt teposhtëzes.” (Rev. W. Denton, Servia and the Servians, fq. 15, London, 1862), Gerlaxh, fq. 49,52. 33) Businello, fq. 43-44. 34) Ka qenë e rëndomtë që administrata qendrore e sulltanit të sillet vrazhdë dhe pa të drejtë ndaj shtetasve muslimanë, sikur edhe ndaj të krishterëve të nënshtruar. Vështirësitë e Grekëve janë shkaktuar me mospërfillshmërinë dhe shkeljen e klasës sunduese dhe me korrupcion që ka dominuar në administratën osmane, më shumë se që është rezultat i ndikimit direkt të sulltanit. Në punët private Greku ka pasur rast më të mirë që të vijë deri te drejtësia te patriku i vet dhe kompetentët në nahinë e vet, se që këtë Turku ka mundur ta arrijë te kadiu ose te duka.” (Finlay, vol. VI, fq. 4-5). Është gabim të mendohet se vetëm të krishterët janë pjesë e popullësisë e mjerë dhe e rrezikuar. Administrata e keqe turke ka qenë gjithpërfshirëse, nën barrën e saj ka vuajtur tërë populli. Mbase në disa pjesë të Mbretërisë varfëria e muslimanëve ka qenë më e madhe se mjerim i krishterëve, por gjendja e tyre ka nxitur më shumë dhembsuri të udhëpërshkruesve.” (William FArsyth. the Slavonic Provinces South od Danube, fq. 157-158, London, 1876). “Tërë kjo varfëri dhe mjerim në veri të Azisë së Vogël ka rënë barabarësisht në popullësinë muslimane dhe të krishterë.” (James Bryce: Transcallcasia and Ararat, fq. 381). “Evropës po i imagjinohet se vetëmm të krishterët në turqi janë të ekspozuar diktaturës, denimit dhe nënççmimit me tiraninë e krijuar. Kjo fare nuk është e saktë. Cila fuqi e huaj është interesuar për muslimanët? Ndoshta padrejtësia ekzistuese ndaj tyre është më e madhe, ndoshta janë të ekspozuar durimit të zulumit më shumë se ata që nuk besojnë në Pejgamberin.” (De lo Jonquiere, fq. 507). “Nëse gjykojmë për atë që e kemi vrojtuar më herët, do të vërejmë se klasa më e ulët e krishterëve në Azinë e Vogël nuk ka qenë në situatë më të keqe me Turqit e ngjashëm me ata. Nëse të krishterët e Turqisë evropiane kanë shrytëzuar ato privilegje të dala nga numri i tyre më i madh se i Turqëve, atëherë të krishterët e Azisë kanë qenë të qetë, duke shikuar se si edhe Turqit janë të ekspozuar terrorit të pushtetmbajtësve, nën të cilin edhe vetë
167
kanë qenë. ju mjafton të bashkëpunojnë me atë lloj të muslimanëve të cilët përgjithësisht janë më të matur, më të devotshëm dhe më principiel prej atyre në Evropë. (w.M.Leake, Journal of a Tour in Asia Minos, fq. 7, London, 1824). SHih po ashtu i Laurence Oliphaut, The Land of Gilead, fq. 320-323, 446) (London, 1880). 35) Në shekullin XVI tatimi për kokë ka filluar të humb, i fundit ka qenë në vitin 1676. 36) De la Jonquiere, fq. 333, Scheffler, 45-46, Gasztovott, fq. 51. 37) “Me shqetësim dëgjojmë se çështja nuk shpjeret vetëm në thashethemet të përkapura në mesin e botës së zakonshme se jeta nën sundimin turk është e pranueshëme. Konsiderohet se kur njeriu e paguan një dukat, e kjo është xhizja, se pas kësaj nuk i shtrohet kokëçarjeve dhe se Turqit përgjithësisht njerëzinë e lënë të lirë në fe dhe se të krishterëve do t’ua kthejnë kishat e të ngjashme me këtë. Ekzistojnë edhe të tjerët (në mesin e të krishterëve), që do të duhej të kuptonin korrektësisht çështjen, të gëzohen me atë që u thuhet (për mirësitë e Turqëve) dhe ta celebrojnë fatkeqësinë në të cilën janë! Të krishterët e tillë jo vetëm që janë shkatërruar, por janë edhe mëaktarë. Mosbesimtarët mendjelehtë kanë mbirë nga trolli ateist, që ka prirje drejt herezës dhe çrrënjosjes së krishterizmit.” (Scheffler, 48). 38) Hertzberg, fq. 650. 39) De la Jonquiere, fq. 34. Krahasim të ngjashëm ka bërë në vitin 1605 richard Staper, tregtar anglez, i cili në turqi ka qenë dikund rreth vitit 1578. “Përveç asaj që populli turk, përgjithësisht, është një prej më të rrezikshmëve në punët e errta... u kanë lejuar të gjithë të krishterëve, Grekëve dhe Latinëve, të jetojnë duke e ruajtur religjionin e vet dhe që lirisht ta shprehin ndërgjegjen e vet, në atë mënyrë që ua kanë lënë kishat dhe ritualet e shenjta. Në Stamboll dhe në vendet tjera të tillë ka mjaft shumë. Përkundër kësaj, krahas provës prej dymbëdhjetë vjet të kaluara në Spanjë, mundem me të vërtetë të pohojë, jo që kemi qenë të detyruar t’i vështrojmë cereonitë e tyre popiane, por i kemi pasur të rrezikuara jetën dhe farefisin.” (M. Epstein, The Early History of the Levant Campany, fq. 57, London, 1908). 40) Macarious, vol. I, fq. 183, 165. Cf. the memorial presented by Polish refugees fro mRussia to the Sublime Porte, in 1853 (Grosztowtt, fq. 217).
168
41) “Disa kanë shikuar në lirinë e caktuar, që përmbanë mrrëzi, kur kanë humbur shpresën se këtë liri do ta arrijnë nën sundimin e ndonjë qeverie të krishterë; kanë konsideruar se është më mirë të jetojnë nën turqit, sikur këto të jenë më të mëshirshëm në sigurimin e kësaj lirie nga sunduesit e krishterë.” (Joannis Ludovici Vivis De Conditione Vitae Christianorum sub Turca, fq. 220,225) (Basileae, 1538). “Disa njerëz flasin se feja është e lirë nën sundimin turk”. (Othonis Brunfelsii ad Principes et Christianos omnes Oratio, fq. 133) )Basilede, 1538). Ubertus Folieta, bujar nga Gjenova, shkruan në vitin 1577: “Shpesh kam pyetur veten, si ndodh që një numër i madh i njerëzve tonë vazhdimisht strehohet tek ata, e mohojnë enë e krishterë dhe vëhet nën flamurin e ligjit islam.” (De Causis Magnitu-dinis Turcorum Imperii, Col. 1209). (Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae, cura Joannis Georgii graevii, bl. I, Lugduni Botavorum, 1725). 42) Turchica e Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 43) Blount, vol. I, fq. 548. 44) Scheffler, 51, 53. 45) Dousa, fq. 38, Busbecq, fq. 190. 46) Thomas Smith, fq. 32. 47) Thomas Smith, fq. 42; Blount, vol. I, fq. 548; Georgieviz, fq. 20; Schiltberger, fq. 83-84; Auder, fq. 149, 313. 48) Alexander Ross, fq. IX; Baudier, fq. 317; Cf. also Rycant, vol. I, fq. 276. “Njeriu beson se është meritë e madhe dikend ta ktheshë në islam. Secili që ka çfarëdo pasurie dëshiron ta ketë robin, djaloshin që është i fuqishëm dhe i aftë t’i durojë të gjitha llojet e vështirësive. Ai person që mund të lavdohet se robin e ka kthyer në isla mme këtë meriton nder të madh, sepse e ka rritur numrin e besimtarëve.” Thamas Smithi tregon se si shejhu, i cili na ka treguar varrin e Orhanit në Brus “e ka ngritur shikimin drejt qiellit me lutje Zotit që të mëshirohet dhe që neve gjatë kohës së tij të na kthej në islam. Kjo, pa dyshim, është prova më e madhe e dashurisë së tij ndaj nesh, që del nga dëshira e zbrazët dhe mosdija e dëshmuar.” (Epistola duae quarum altera De Maribus ae Institutis Turcarum agit, fq. 20) Oxonii, 1672).
169
49) E marrë nga autori anonim që ka qëndruar në Turqi prej vitit 1436 deri 1458. Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 50) Turchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XI (b) Lionarodo of Scio, kryepeshkopi Mutylene, që ka qenë dëshmitar i rënies së Stambollit, flet për numrin e madh të konvertitëve në ushtrinë që e ka rrethuar qytetin: “KUsh e ka rrethuar qytetin? Kush i mësoi Turqit me organizim pos renegatët e krishterë. Kam parë se grekët, Latinët, Gjrmanët, Hungarezët dhe të gjithë të krishterët tjerë që janë përzier me Turqit kanë mësuar sjelljen e tyre dhe besimin e tyre. Ata që e kanë harruar fenë e vet të krishtere e nënshkruan qytetin me forcë. O renegatë (pjellë e keqe, vër. N.I.) që e mohuat Krishtin! O antikrishtë, që u është gjykuar skëterra, kjo është dita juaj e gjykimit!” (Sansovino, fq. 258). 51) J. H. Krause, Die Byzantiner des Mittekaters, fq. 385 - 386. (Halle, 1869). 52) Hertzberg, fq. 616. Finlay, vol. V, fq. 118. 53) Thurchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XIX (a). 54) Rycant. vol. I., 710-711; Bizzi, fol. 49 (b). 55) Pichler, fq. 164, 172. 56) Pichler, fq. 143. 57) Pichler, fq. 148. Dyshohet se Cirili ka qenë autori i vërtetë i këtij dokumenti që mbanë emrin e tij (Kyriakos, fq. 100). 58) Pichler, fq. 226. 59) Pichler, fq. 226. 60) Sa u përekt robërve të krishterë ndër Turqit, protestantët kanë gëzuar namin më të mirë, sepse kanë qenë me prirje më të mirë pë rkonvertizëm se katolikët. (Gmelin, fq. 21). 61) Pichler, fq. 221, 227. 62) Pichler, fq. 181, 228. 63) Pichler, fq. 222, 226. 64) Pichler, fq. 177. 65) Pichler, fq. 128, 132, 143. 66) Pichler, fq. 143. 67) Le Quien, bl. I, col. 334. 68) Pichler, fq. 172. 69) Ky është Curil II nga Berhoci. 70) Le Quien, bl. I, vol. 336.
170
71) Le Quien, bl. I, col. 337. 72) Mjaft herët ka ndodhur edhe përpjekja e teologëve protestantë nga Tübingeni (1573-1577) që t’i fusin idetë reformiste në kishën lindore ortodokse. Një nga dijetarët Quarquar nga Samtskhethi në Gjeorgji u konvertua në konfesionin e Augsburgëve, por në vitin 1580 ka kaluar në islam. (Joselian, fq. 140). 73) Schoffler, 53-56; Finlay, vol. V, fq. 118-119. 74) Hammer (I), vol. VI, fq. 94. 75) Spon, vol. II, fq. 57; Hamer (I), vol. VI, fq. 364. 76) Early Voyages and travels iu the Levant, edited by F. Theodor Bent, fq. 210 (London, 1823). Ngjashëm e përfundon Michal Bandier përshkrimin e celebrimeve në Stamboll me rastin e synetimit të mehmedit III kah fundi ishekullit XVI me raporti mbi konvertimin e një numri të madh të të krishterëve në islam. “Gjatë kohës së pamjes të të gjitha ceremonieve Grekët e mjerë në grupe nxitonin drejt vendit ku e pranonin islamin. Disa e kanë lëshuar krishterizmin që t’i shpëtojnë zulumit turk, deri sa të tjerët këtë e kanë bërë me shpresë që ta arrijnë ndonjë fitim të ngjashëm. Numri i këtyre të mjerëve ka kaluar katër mijë frymë.” (The History of the serrail, and of the Caurt of the Grand Seigneer Emperour of the Turkes, fq. 93-94, (London, 1635). History generale du Serrail, et de la Cour du Grand Seigneur, Empercur des Tures, fq. 89-90. (Paris, 1631). 77) Scheffler, 55. 78) A. de la Motraye, Voyages en Evrope, Asie et Afrique, vol. I, fq. 306, 308. (La Haye, 1727). 79) Pitziopios, Seconde Partie, 83-87; Pichler, fq. 29. 80) Tournefort, vol. I, fq. 107. Spon më së shpeshti përdor fjalët e njëjta, vol. I, fq. 56. 81) Gaultier de Leslie, fq. 137. 82) A. J. Evans, fq. 265. Ngjashëm thonë Macken de dhe Irby: Në shumë pjesë të Serbisë së vjetër kemi ndeshur mendimin sipas të cilit mitropoliti është personi që e ka marrë atë pjesë të vogël të mbetur të parave që e kanë Turqit (fq. 258). Një autor cek përshkrimin tejtër të klerikut të kishës greke në Revue des Deus Mondes (bl. 97, fq. 336) dhe tregon si vijon: “Në fillim të këtij shekulli, në tërnovë njëfarë popi Joakimi, i cili ishte i daashur te ithtarët e vet, por i padëshiruar te patriku, një ditë mori urdhërin që ta caktojë tatimin për kuajt për shtallën kishtare, por ai
171
nuk e pranoi. Atëherë ne të u sulën shërbetorët duke e goditur me tërfurqë. Mirëpo, popi qe ifortë dhe iu kudnërvu atyre. Iku te kadiu pasi që rrobat i la si garancë. Nuk doli as dielli, e tashmë është bërë musliman i mirë.” 83) Pitzipios, Seconde Partie, fq. 87; Pichler, fq. 29. 85) Lazar, fq. 223. 86) Finlay, vol. IV, fq. 153-154. 87) Tournefart, vol. I, fq. 104. Of. Pichler, fq. 29, 31; Spon, vol. I. fq. 44. 88) Turchicae Spurcitiac Sugyillatio fol. XIII (b), fol. XV (b); fol. XVII (b); fol. XX (a); Veniero, fq. 32, 36; Busbecy, fq. 174. 89) Gaultier de Leslie, fq. 180, 182. 90) Rycant, vol. I, fq. 689; shih po ashtu Georgieviz, fq. 53-54 dhe Menavino, fq. 73. 91) Alexander ross, fq. IX. 92) Finlay, vol. V, fq. 29. 93) Schiltberger, fq. 96. 94) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XII (b), XII (a). 95) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXVII (a). 96) “Nga shkaku i kujdesit dhe brigimit Turqit nuk ua kanë prishur trupin, me polltronerinë e vet satanike, kanë vendosur t’ua mbysin shpirtin duke i lënë pa fe. Këtë fakt mund ta dëshmojnë grupe të besimtarëve, numri i të cilëve nuk dihet. Ndonëse shumë prej tyre kanë qenë të gatshëm të vdesin për fenë e krishterë dhe për Kristin. Që t’i shpëtojnë vdekjes fizike, pasi janë robëruar, gjatë kohës Turku i ka mbyllur dhe i ka prishur dhe i ka sjellë deri aty që ta mohojnë besimin në Krishtin. (Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. I, ef. fol. VI (a). 97) Menavino, fq. 96. John Harris: Navingatium atque hineorantium Bibliotheca, vol. II, fq. 819 (London, 1764). 98) “Duhet të konstatojmë se Turqit janë sjellur mirë me shërbëtorët dhe robërit e vet, me aftësitë e të cilëve kanë mund të shërbehen më mirë, se sa që të krishterët janë sjellur me shërbëtorët dhe robërit. Shërbëtori i shkathët, në ndonjë profesion, është shërbyer me të gjitha ato me çka shërbehet edhe i biri. I ka munguar vetëm liria. (G. C. von den Driesch, fq. 132). 99) Sir William Stirling - Maxwell, (Vol. , fq. 102-103). 100) Gmelin, fq. 23.
172
101) John Harris: Navingatium atque Itinerautium Bibliotheca, vol. II, fq. 810. 102) Për këta të mjerë vitet e para kanë qenë më të rëndat në jetë, veçan nëse nuk kanë qenë të ri, sepse Turqit janë orvatur që me sjellje të mirë ta kthejnë botën në fenë e vet. Nëse kjo nuk vlente, atëherë me dhunë. Kur kalonin të gjitha vitet e mundimshme, robërimi ndër Turqit ishte me i durueshëm se të tjerët. G. C. von den Driesch, fq. 132). Kësaj mund t’i shtohet edhe kjo që thotë Georgieviz: se ata që kanë mbetur të fortë në krishterizëm kanë qenë të liruar pas njëfarë kohe. “Nëse mbeteshin të pathyeshëm në krishterizëm, ia caktohej njëfarë periode për shërbim pas skadimit të të cilit bëheshin të lirë. Sa u përket atyre që e mohojnë fenë tonë, kanë kohë të kufizuar për shërbim dhe të drejtë kthimi në vendlindje. Shpresa në liri është e lidhur pë rvullnetin e mirë t ëzotëriut.” (fq. 87). Shih po ashtu: Menavino, fq. 65. Cantacuzenosi thotë se kjo periodë kohore është shtatë vjet: “Me robërit e tyre veprohet mirë, sepse këtë ua ka urdhëruar Muhammedi, sikur edhe atë që robi mos të mbetet në robëri më shumë se shtatë vjet. Për këtë askush nuk provon, ose këtë rrallë e bëjnë, që ta thojë këtë urdhëresë.” (fq. 128). 103) Të krishterët lojalë, që kanë shkuar në Turqi ose në vendet tjera islame, kanë pasur mjaft arsye për dëshpërim për shkak të renegatjes së shumë bashkëbesimtarëve të tyre. Librat e kryeparëve të rendeve manakiste janë përplotë me ankesa në këto raste. Kur janë në pyetje robërit, përzihet ndjenja e dhembjes për shkak të pozitës së tyre me ndjenjen e vajtimit për shkak të gjendjes së tyre. Shpesh i krishteri ka ndier dhembje kur shihte që të lirët e popullit të tij kalojnë në islam. Të deleguarit nuk kanë qenë të sigurtë, asnjë ditë, për përcjelljen e vet.” (Gmelin, fq. 22) Cf. Von den Diresch, fq. 161. 104) Thomas Smith, fq. 144-145. 105) Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXXV (a). 106) M. d’Ohsson, vol. III, fq. 133; Georgieviz, fq. 87 (quoted abor); Menavino, fq. 95. 107) Von den Driesch, fq. 250. 108) Turchical Spurcitiae Suggilatio, fol. XI. 109) Hertzberg, fq. 621.
173
110) Me vdekjen e pleqëve, rinia më së shpeshti ka kaluar në islam. Kështu që tash (1655) mundesh vështirë të takohesh me dy të krishterë Armenë në të rrafshinën pjellore, ku prindërit u janë dërguar që ta punojnë.” (Tovernier, (I), fq. 16). 111) H. H. Jessup: Fifty - threeyears in Syria, vol. II, fq. 658 (New York, 1910). 112) Për emrat e këtyre shih: Finlay, vol. VI, fq. 28-29. *) I mashtruar me faktin që qyteti i vjetër Tivari (Antibari) pas rënies nën sundimin osman në vitin 1571 ka hyrë në përbërje të sanxhakut shkodran, Arnoldi gabimisht e vendos në Shqipërinë veriore. E vërteta, në shekullin IX Tivari kishërisht i ka takuar dioqezës së Durrësit, që qysh më 1022 ka qenë në drejtimin kishtar të Dubrobnikut. Mitropoli e mëvetshe është bërë në vitin 1089. Ka qenë në pronësi të Bizantit, princave duklian, dhe sunduesve gjerman. Turqit e kanë pushtuar nga Mletasit nën drejtimin e të cilëve ka qenë nga viti 1442. Me vendimin e kongresit të Berlinit më 1878 ka hyrë në përbërje të shtetit malazias. (Enciklopedija Leksikografshog zavoda, Zagreb, 1955, vëll. I, fq. 386 - Sh.N.). 113) Leake, fq. 250. 114) Një nga ata, Shqiptar i krishterë, duke folur për armiqësinë që ekziston ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve të Bullgarisë, thotë: Sa i përket Shqipërisë, situata është krejtësisht tjetërfare. Muslimanët Shqiptarë sikur edhe të krishterët flasin me një gjuhë, kanë zakonet dhe moralin e njëjtë, dhe shkojnë sipas një zakoni tradicional. Ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve fare nuk ka urrejtje, sepse me gjenerata nuk ka pasur armiqësi. Faktori fetar nuk ka qenë shkak për përçarje. Me përjashti mtë disa rasteve, njëjtë kanë jetuar duke i shfrytëzuar të drejtat e njëjta dhe barabartë duke i kryer detyrat. (Wassa Effendi, Albanien und die Albanesen, Berlin, 1879). 115) FInlay, vol. V, fq. 46. 116) Clark, fq. 175-177. Mirëditasit të cilët janë romano-katolikë fanatikë (të vendosur në krahinën Alessio) kurrë nuk i kanë pranuar muslimanët të jetojnë në kodrat e tyre, as që dikush nga fisi i tyre ta pranojë islamin. Sikur edhe një mirditas ta provonte këtë, pa dyshim do ta mbytnin, përveç nëse arrinte të ikë nga Shqipëria. (Herquard, Histoire de la Hante Albanie, fq. 224). 117) E botuar në Farlatis Illyricum Sacrum.
174
118) Alessandro Comuleo 1593. Bizzi, 1610; Marco Crisio, 1651. Fra Bonaventura di S. Antonio 1652; Zmaievich 1703. 119) Bizzi, fol. 60 (b). 120) Bizzi, fol. 35 (a). 121) Farlati, vol. VII, fq. 104, 107. 122) Disa janë ankuar se muslimanët kanë dominuar me palaltin e kryepeshkopit. Mirëpo, pallati ka qenë lëshuar qysh tetë vjet më herët, pasi që kryepeshkopi Ambrozie (1579-1598) ka parë se e ka më mirë të shkojë në ikje, pasi që rreptë e sulmoi islamin me mprehtësinë që e kalon kufirin e kujdesit e ofendoi Muhammedin dhe mësimin e tij djallëzor”. (Farlati, vol. VII, fq. 107). 123) Bizzi, fol. 9, thotë: “E kam shenjtëruar atë mengjes për afërsisht tërë bashkësinë e krishterë latine”. Nëse këtë do ta krahasonim me statistikën që e cek Zmajeviqi (Zmaievich - fol. 227), mund të parashtroj se bashkësia latine e krishterë, në atë kohë, ka numruar diç më shumë se njëmijë frymë. 124) Bizzi, fol. 27 (b), 38 (b). 125) Veniero, fol. 34. Tradita e tillë ka vazhduar në disa fshatra shqiptare deri në vitet e vonshme përkatësisht deri në fillim të shekullit XIX. Shih: W. M. Leam: Travels in Narthem Greecce, vol. I, fq. 49. (London, 1835): “Në disa fshatra muslimanët i marrin Greket, djemt edukohen në frymën turko-islame, kurse vajzat në frymën e krishterë. Kështu që gati derri dhe qengji hahen në tavolinën e njëjtë.” 126) Bizzi, fol. 38 (b); Farlati, bl. VII, fq. 158. 127) Bizzi, fol. 10 (b); Veniero, fol. 34. 128) Shkurt pasi që Marko Bizzi arriti në Antivari (Tivar), një muslimane nga shoqëria e lartë ka dëshiruar që femijën t’ia kryqojë vetë kryepeshkopi, që na njofton se kjo femër rreptë është ankuar për një prijës të krishterë në qytet. Më tej thotë: “Nuk kam gjetur kush do të më ndihmoj në kungatë, kurse kjo është çështje që klerikët e mi e kryejnë çdo ditë, çdokujt prej popullit kush e kërkon këtë.” (fol. 10-b). 129) Për marrëdhëniet e mira, në kohën e sotshme (shek. XIX - vër. përkthyesit) ndërmjet ithtarëve të të dy feve, që jetojnë në fshatin e njëjtë, shih: Hyacinthe hecquard, Histoire et descriptions de la Hante Albanie (fq. 151, 162, 200) (Paris, 1858). 130) Bizzi, fol. 38 (a). 131) Garnett, fq. 267. 132) Bizzi, fol. 35 b (b).
175
133) Bizzi, fol. 38 (b), 61 (a), 37 (a), 33 (b). 134) Bizzi, fol. 12-13; Zmaievich, fol. 5. 1350 Bizzi, fol. 10-11. 136) Bizzi, fol. 13 (b). 137) Bizzi, fol. 60 (b). 138) Bizzi, fol. 66 (b). 139) “Nëse Shqipërisë nuk i ofrohet ndihmë më e madhe, do të keqësohet gjendja e shumicës së krishterëve për pak vite, për shkak të numrit të vogël të peshkopëve dhe klerikëve që janë inteligjentë.” (Bizzi, fol. 61 (a). 140) Finlay, vol. V, fq. 153-154, Clark, fq. 290. 141) “Këta të mjerë kanë qenë fuqishë mtë bindur që mos të bëjnë kurrfarë mëkati me martesën (siç është martesa e të krishteres me muslimanin), duke e marrë parasysh se Turqit janë zotëri të vendit, dhe është e pamundur të mos përgjigjesh kur të urdhërohet diçka”. (Bizz, fol. 38 (b). 142) Garnnett, fq. 268. 143) Bizzi, fol. 38 (b), 63 (a). 144) Kyriakas, fq. 12. 1450 Frlati, bl. VII, fq. 124, 141. 146) Marco Crisio, fq. 202. 147) Bizzi, fol. 60 (b). 148) Zmaievich, fol. 137. 149) Zmaievich, fol. 157. 150) Zmaievich, fol. 11, 159. 151) Zmaievich, fol. 13. 152) Bizzi, vol. 38 (b), Farlati, vol. VII, fq. 158. 153) Zmaievich, fol. 13-14. 154) Informatione circa la missione d’Albania, fol. 196. 155) Crisio, fol. 204. 156) Fra Bonaventura, fol. 201. 157) Marko Crisio, fol. 205. 158) Zmaievich, fol. 13. 159) Farlati, bl. VII, fq. 109; Bizzi, fol. 19 (b). 160) Marco Crisio, fol. 205. 161) Zmaievich, fol. 11. 162) Marco Crisio, fol. 204. 163) Zmaievich, fol. 32.
176
164) Zmaievich, fol. 11; Farlati, vol. VII, fq. 151. 165) farlati, vol. VII, fq. 126-132; Zmaievich, fol. 4-5, fol. 20. 166) “Numër i madh e ka lëshuar krisherizmin shkallërisht që të shpëtojë nga tatimi dhe taksat tjera të imponuara.” (Farlati, bl. VII, fq. 311). 167) Zmaievich, fol. 5. 168) Zmaievich, fol. 5. 169) Zmaievich, fol. 149. 170) Zmaievich, fol. 143-144. 171) Zmaievich, fol. 22. 172) Farlati, bl. VII, fq. 141. 173) Zmaievich, fol. 7, 17. 174) Zmaievich, fol. 9. 175) Zmaievich, fol. 141. 176) Farlati, vol. VI, fq. 317. 177) Eliot, fq. 401. 178) Eliot, fq. 392. *) Sipas Viksit, në vitin 1977 Shqipëria ka pasur 2.5 milionë banorë. Nga ky numër muslimanë ka pasur 1.750.000 apo 70%. Weekes, po aty, fq. 19-22,500 (vër. Sh. N.). *) Këtu mendohet në të krishterin përkatësisht për Evropianin, si është traditë në mesin e muslimanëve t’i quajnë. Vetë infinitivi (të evropeizohet - se - teferenche) ka lindur nga fjala Frenxh (Frenk) Frankovit. (D.A.K.). *) Mendohet, mbase, në Bullgarinë në Vollgë (D.A.K.) (Megjithatë, mendojmë se fjala është për Bullgarinë në Evropë, ku muslimanët kanë qenë të pranishëm qysh në shekullin VIII-IX. Shih: N. Ibrahimi, Muslimanët në Balkan në periodën paraosmane, separat, Psieren, 1414/1992, fq. , Vër. N. I.) 179) Yaqut, vol. I, fq. 469 sq. 180) Geographie d’Aboulfeda, troduite par M. Reinand, bl. II, fq. 294-295). **) Mbi kontaktet e mundshme të popullësisë së trevave tona me islamin para pushtimeve osmane (sheh. XIV) nëpërmjet fqinjve verior, në gjuhën tonë (boshnjake, vër. N.I.) kanë shkruar: - Sikiriq, Shaqir, Ismailije u Ugarshoj, kalendar “Pravda”, Sarajevo, 1923.
177
- Bazhoviq, Rade, Arapi u pismenoj narodnoj pesmi i pripoveci na srpskohrvatskom jeziçkom podracju, Filoloshki fakultet, Beograd, 1977, fq.... - Haxhijahiq, M. e të tjerët, Islam i muslimani u BiH, Kryesia e BI në SRB dhe H., Sarajevë, 1977, fq. 24-25. (Sh.N.). 181) Enrique Dupuy de Lome: Los Esclavos y Turquia, fq. 17-18 (Madrid, 1877). 182) De la Jonquiere, fq. 215. 183) De la Jonquiere, fq. 290. 184) Kanitz, fq. 37. 185) Kanitz, fq. 37-38. 186) Hartën e këtyre vendeve e jep Mackenzie dhe Irby, fq. 243. Ato përfshijnë Prizrenin, kryeqendrën e Serbisë së vjetër, Ipekin (Pejën), selinë e patrikut serb, dhe fushëbetejën Kosova. 187) Kanitz, fq. 37. 188) MAckenzie and Irby, fq. 250-151. 189) Farlati, vol. VII, fq. 127-128. 190) Mackenzie and Irby, fq. 374-375; Kanitz, fq. 39. 191) Kanitz, fq. 39-40. 192) Kanitz, fq. 38. 193) Bizzi, fol. 48 (b). 194) Kanitz, fq. 38. 195) Me Malin e Zi kanë sunduar peshkopët e vladikës prej vitit 1516 deri 1852. *) Vlladikën Danillo Shçepçeviqin (më vonë Petroviqin) gojëdhëna (e amshuar me Kurorën e maleve) e konsideron për nismëtar të luftës së armatosur kundër pushtetit turk në Mal të Zi në shekullin XVIII. Në rrugën e sendërtimit të çlirimit të malit të Zi në mbështetje të fiseve të krishtere malaziase dhe hercegovase përbrenda, sikur edhe në Mletasit dhe Rusët nga jashtë, vlladika Danillo ka konsideruar ekzistimin e muslimanëve vendas të a.q. poturët (turkoshakët-poturica, N.I.) si pengesë të madhe. Natyrisht, zhdukja e këtyre poturëve nuk ka ndodhur në një “Natë të kolendrave”, si e thotë këtë gojëdhëna, por ky është proces që ka zgjatur më gjatë. Në gjërësisht për luftën e Malit të Zi për çliri mnga Turqit shih Historija naroda Jugoslavije, Zagreb, 1960, II, fq. 1252-1280 (Sh.N.). 196) E. L. Clark, fq. 362.
178
197) Për ata kanë ftuar papa Honarus III 1221, Gregori IX 1238, Imocent IV 1246 dhe Benedict XII 1337. Inkuizicioni është themeluar në vitin 1291. 198) Asboth, fq. 42-95, Evans, fq. XXXVI-XLII. 199) Asboth, fq. 96-97. 200) “I kanë atakuar ceremonitë kishtare dhe prijësit e tyre. Popat ortodoksë i kanë quajtur farise të verbër dhe kanë lehur pas tyre sikur që qentë lehin pas kuajve.” Për Darkën e Zotit (Darkën e fundit) kanë pohuar se ajo nuk është e urdhëruar prej Zotit dhe se ky nuk është trup i Zotit, por bukë e rëndomtë.” (Kosmas, quoted by Evans, fq. XXX-XXXI). 201) Pohimi i tyre është: “Ne e kemi mbytur Mesinë Isaun, të birin e Merjemes, të dërguarin e Zotit. As nuk e kanë mbytur, as kryquar, por u ka gjasuar ashtu.” (En-Nisa, 157). 202) Krahasoje habinë që e kanë dëftuar Turqit ndaj mbretit suedez Karlit XII: “Abstenimmi i tij nga alkoholi, zbatimi publik i lutjes dy herë në ditë, ka ndikuar tek ato të thonë: - Ai njëmend është musliman”. (C. Enorres de Voltaire, bl. 23, fq. 200, Paris, 1785. 203) Asboth, fq. 36. Vetzer and Welte, vol. II, fq. 975. 204) Olivier, fq. 17-18. 205) Olivier, fq. 113. 206) Amari, vol. I, fq. 163, vol. II, fq. 260. 207) Cornaro, vol. I, fq. 205-208. 208) Perrot, fq. 151. 209) Pashley, vol. I, fq. 30; vol. II, fq. 284, 291-292. 210) Pashley, vol. II, fq. 298. 211) Pashley, vol. II, fq. 285. 212) Pashley, vol. I, fq. 319. 213) Perrot, fq. 151. 214) Charles Edwardes: Letters from Crete, fq. 90-02 (London, 1887). 215) Pashley, vol. II, fq. 151-152. 216) Pashley, vol. I, fq. 9. 217) Perrot, fq. 159. 218) Pashley, vol. I, fq. 10, 195. 219) T.A.B. Spratt, Travels and Tesearches in Crete, vol. I, fq. 47 (London, 1865). 220) R. du M.M., VII, fq. 99.
179
*) Në studimin për Muslimanët e Evropës jugore (Greqisë) M. Ali Kettani sjell të dhënat në tabela në të cilat shihet rënia e popullatës muslimane në Kritë në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Sipas tij deri në vitin 1921 në kritë kanë qenë 27.852 ose 8.3% muslimanë prej gjithsej 336.181 numri të banorëve. Vetëm dy vjet më vonë në vitin 1923 fare nuk ka atje sepse janë shpërngulur. Me bashkimin e Kretët me Greqinë në vitin 1912 dhe me kontratën e Turqisë dhe Greqisë në vitin 1923 mbi ndërrimin e popullësisë, ka pasuar shpërngulja nga Kreta dhe këtë jo vetëm në turqi, por edhe në vendet fqinje arabe e muslimane. Sipas Kettanit, muslimanet e Kretit në vitin 1971 në diasporë kanë qenë si vijon: Turqi 200.000 Libi 100.000 Egjipt 100.000 dhe në vendet tjera 50.000. (Kettani, M.A., Muslims in Southern Evrope(Muslimanët në Evropën jugore). JOURNAL, Institute of Muslim Minority Affanes, Jeddah/Xhedda/, 1980, vëll. II, fq. 151-153.(SH.N.).

[ORIONI]

Vijon-180

KAPTINA VII

PËRHAPJA E ISLAMIT NË PERSI DHE AZINË QENDRORE
Perhapja e Islamit ne Indi
Perhapja e Islamit ne Kine
PËRHAPJA E ISLAMIT NË ARKIPELAGUN MALEZIAS




PËRHAPJA E ISLAMIT NË PERSI DHE AZINË QENDRORE


Gjendja fetare e Persisë në kohën e pushtimit arab Nëse dëshirojmë ta përcjellim rrugën e përhapjes së islamit në lindje, në Azinë Qendrore, duhet shkurtimisht t’u kthehemi pushtimeve të para arabe. Nuk ka kaluar as pjesa e parë e shekullit VII, kurse tashmë dinastia e fuqishme sasanidase është përmbysur. Imperatoria që katër shekuj me suskes i është kundërvenë romës dhe Bizantit u bë trashëgimi e islamit. Kur u shpërnda ushtria e shtetit persian, muslimanët nuk hasën në rezistencë më të rëndësishme në popullin persian i cili, në kohën e fundit, ka rënkuar nën diktaturën e rëndë të dinastisë sasanidase. Ajo që veçan ka nxitur pakënaqësi dhe urrejtje ndaj këtyre pushtetmbajtësve ka qenë ajo që e kanë shtrirë fenë e Zoroastros, në popull qysh më herët antipatike. Ajo ka qenë fe qiellore dhe klerikëve
180
të saj u janë dhënë autorizime të gjëra. Më këtë u patë rritur fuqia dhe ndikimi në këshillin mbretëror. Vend me rëndësi, nëpërmjet kësaj, kanë zënë edhe n ëadministratën civile. Ndikimin e vet e kanë shfrytëzuar në shtypjen e feve rivale, të cilat ishin disa. Përveç shumë grupacioneve të Persisë së vjetër të përfaqësuara kanë qenë edhe ato t ëkrishtera, hebraike, sabeje sikur edhe një numër i caktuar i sekteve fetare të krijuara nën ndikimin e mësimit të gnosticizmit*), maniheizmit**) dhe budizmit. Persokutimet dhe terrori te populli kanë krijuar neveri edhe ndaj fesë së imponuar e edhe ndaj dinastisë që e ka për mbajtur. Kjo fe ka qenë një nga shkaqet që fitorja dhe pushtimi arab të shihen në dritën e shpëtimit nga gjendja e këtilë.1) Pas gjithë laramanisë në fe, populli u lirua nën sundimin që ka garantuar lirinë e besimit dhe e ka liruar nga shërbimi ushtarak me pagimin e tatimit minimal. E drejta islame e garanton lirinë e besimit jo vetëm të krishterëve dhe Hebraikëve por edhe zoroastrianëve dhe sabejëve, idhujtarëve, adhuruasve të zjarit dhe totemeve,2) me kusht që ta paguajnë xhizjen.***) Thuhet se Pejgamberi i Zotit ka rekomanduar sjellje të mirë me zoroastrianët sikur edhe “me pjesëtarët e Librit” d.m.th. të krishterët dhe Hebraikët, dhe që prej tyre të merret xhizja si kompenzim për mbrojtjen e ofruar.3) Ka mundësi që ky hadith ka qenë i përhapur në shekullin e II pas Hixhretit kur muslimanët kanë kërkuar veprimin e Pejgamberit që lejon tolerancën fetare në mirësjellje me pjesëtarët e feve të ndryshme, të cilat Arabët i kanë takuar në viset e pushtuara, pa marrë parasysh a llogariten këta në “bartësit e Librit” apo jo.4) Ndryshimi në pushtet solli deri te çlirimi edhe i kishës së krishterë në Persi, e cila ka qenë e shtypur nga ana e mbretërve sasanidas. Ata kanë ngacmuar trazirat e tmershme të jakobitëve dhe nestorianvëe dhe i kanë rritur konfliktet e sekteve në konflikt. Më herët kemi dëftuar në shtypjet fetare,5) e tash do të përmendim se në kohën e agonisë në të cilën është gjetur dinastia e Sasanidëve gjatë kohës së Husrevit II se terrori është forcuar. Urrejtja pas humbjes që e ka përjetuar nga sunduesi i krishterë Heraklin u derdh mbi të krishterët të cilët ishin nën sundimin e tij. Këtë e kanë ndier të gjitha sektet e krishtera. Ndoshta pikërisht gjendja e këtillë e ka
181
përgatitur psikën e njerëzve për ndërrim rapid, që e ka lehtësuar edhe ndryshimin e bindjes fetare. “Përveç kaosit politik në vend, u paraqit edhe anarkia morale, që e përmbushi shpirtin e të krishterëve. Kanë qenë të ballafaquar me vështirësitë e rritura dhe agoninë morale dhe me konfliktet e nxitura të mësimeve të ndryshme fetare. Prandaj kanë synuar drejt këtij sistemi të çuditshëm mtë harmonizimit racional, në të cilin feja e re lehtë mungullon dhe para vetes merrë të gjitha të tjerat duke u orvatur ta vëjë fenë dhe shoqërinë në fundament të ri. Thënë tejtërfare, popullata e Persisë, veçan grupet semite, intelektualisht ka qenë në nivel të tillë që kjo i ka ndihmuar që të kalojë në fe të re. Është mallëngjyer me pranimin e saj për shkak të simplificitetit me të cilën shquhet islami. Islamit, kështu, i qe gjykuar që me një lëvizje t’i evitojë të gjitha negativitetet, që para botës t’i hapë rrugët e qarta të shpresave të mëdha dhe t’i premton, çlirimin e shpejtë nga robëria dhe mjerimi.6) Islamin mezi e kanë pritur dhe me entuziazëm e kanë pranuar shuica e popullësisë qytetare. zejtarët, ndërtuesit dhe punëtorët tjerë. Sipas fesë së Zoroastros, zejet e tyre i kanë bërë të ndytë, sepse e kanë ndotur zjarrin, tokën dhe ujin. Për këtë arsye tek ata shikohej me sytë e ligjit, me nënçmim dhe përbuzje. Të pranohet islami për ta ka pasur domethënie të bëhesh i lirë dhe i barabartë në fe.”7) Nuk qe e rëndë ta lëshojnë fenë e Zoroastros. Me rënien e dinastisë sasanidase, erdhi deri të kriza edhe e kishës nacionale nga arsyeja se ithtarët e saj nuk kanë pasur qendër rreth të cilës në të ardhmen do të tubohen. Për këtë kanë gjetur rrugë të lehtë të kalimit në islam. Aq më parë kur ndërmjet fesë të vetë të vjetër dhe të resë kanë gjetur një varg ngjashmërishë. Persiani në Kur’an ka gjetur mjaft mësimme themelore të besimit të hershëm, por në varianta shumëfarëshe. Thënë më mirë, ai në vend të Ahuramazdës dhe Ahrimanit në religjionin e vet të vjetër takon në Kur’an emrin e All-llahut dhe Iblisit dhe krijimin e botës në gjashtë perioda kohore. I takon engjëjt (melekët dhe demonët) shejtanët, dhe tregimin për njeriun e parë të pagabueshëm, ringjalljen e sërishme të trupit pas vdekjes dhe besimin në Xhennet (parajsë dhe Xhehennem) shëterrë.8) 182
Njëfarë ngjashmërie e gjejmë madje edhe në detajet e lutjeve të ditës. Kështu sipas mësimit të fesë së re duhet të kryejnë, brenda ditës, pesë herë lutjen, sikur e kanë bërë këtë më herët sipas udhëzimit të Avestës.90 Fiset që kanë qenë të banuara në Persinë veriore me kryeneqësi dhe vazhdimisht i janë kundërvënë organizimit kishtar të religjionit shtetëror. Në atë anë pothuaj çdo person ka qenë klerik në shtëpinë e vet dhe nuk ia është dashur asnjë predikuesi. Njeriu i tillë ka besuar në ekzistimin e qenies mbinatyrore dhe në përhershmërinë e shpirtit. Ka dijtur se fqinjit të vet duhet dëshiruar mirë, se duhet zbutur epshet dhe pasionet e veta, të bëhet i durueshëm dhe të luftojë për jetën e cila do të jetë më e mirë nga ajo që e jeton tash. Nuk është atëherë e çuditshme që këtë popull nuk është dashur ta bindë shumë që ta provojë islamin.10) Islami ka pasur mjaft pika prekëse edhe me besimet e disa sekteve heretike në Persi të cilat kanë qenë nën ndikimin e krishterizmit. Përveç faktorëve tashmë të përmendur të cilët kanë shkaktuar përhapje mahnitëse të shpejtë të islamit në Persi, ka ekzistuar edhe një shkak. Është i manifestuar në ndjenjën politike dhe nacionale të këtij populli të ngadhnjyer. Ai do të sjellë deri aty që të vëhen nën flamurin e fesë së re me anë të martesës së Husein b. Aliut me Shahbanen, një nga të bijat e Jezderxhidit, sunduesit të fundit sasanidas. Në fëmijët e Shahbanës dhe Huseinit Persianët kanë parë trashëgimtarët e mbretërve të vet të hershëm dhe trashëgimtarët e traditave nacionale. Kjo ndjenjë patriotike na shpjegon lojalitetin e madh të Pesianëve për partinë e Aliut sikur edhe shfaqjen e parë të shiizmit si parti të ndarë.11) Fuqia dhe dhuna nuk kanë qenë shkak të kalimit të gjerë të botës në islam. Dëshmi për këtë është raporti tolerant i muslimanëve ndaj atyre që kanë mbetur në fenë e vet të vjetër. Ende në Persi ekzistojnë grupet e vogla të adhuruesve të zjarrit.12) Deri sa në kohën e re këta kanë pasur presione të caktuara dhe persekutime, pararendësit e tyre, në shekujt e hershëm të tixhretit, janë kënaqur në tolerancë dhe liri fetare. Faltoret u janë respektuar. Kështu lexojmë se një komandant musliman (në kohën e sundimit të halifit abasit El-Mu’tasait 833-842) ka urdhëruar që të kamxhikon imamin
183
dhe muezinin për arsye se kanë marrë pjesë në rrënimin e një tempulli zjarrputist në qytet dhe në vendin e tij kanë ndërtuar xhaminë.13) Në shekullin X, tre shekuj pas pushtimit të Persisë, tempujt zjarrputist kanë mund të gjenden në Irak, Persi, Kirman, Sixhistan, Horasan, Klu’bal, Azerbejxhan dhe Aran, ose thënë më mirë në çdo skutë të Persisë.14) Pothuaj se asnjë qytet ose krahinë nuk kanë qenë pa adhurues të zjarrit dhe tempujt e tyre.15) Esh-Shehrestani (që ka shkruar kah fundi i shekullit XII) po ashtu përmend tempullin zjarrputist në Isfini, në fqinjësi të vetë Bagdatit.16) Nga shkaqet tashmë të shtruara, të ndryshme, sigurisht numri i konvertitëve Persianë në islam në vitet e para të sundimit arab ka qenë i madh. Qëndresa e fesë së tyre të vjetër dhe gjurmat e lënies së saj të shkallërishme në shekujt që kanë pasuar konfirmojnë bindjen dhe supozimin tonë dhe pranimi i tyre i islamit ka kaluar krejtësisht vullnetarisht, në atmosferën e paqës dhe zgjidhjes së lirë. Kah fundi i shekullit VIII, Samani, fisniku nga Belhi, e lëshon fenë e Zoroastros dhe e pranon islamin, me ndihmën e Esad b. Abdullahut, mëkëmbësit të Horasanit. Sipas emrit të guvernatorit, nën sundimin e të cilit erdhi, ia ka dhënë emrin edhe djalit të vet Esad. Nga ky kalim në islam kjo dinasti ia ka dhënë emrin vetes Samonitët (sundon 873-999). Në filli mtë shekullit IX Kerib b. Shahrijari ka qenë sunduesi i parë i dinastisë Kabusijë që e ka pranuar islamin. Me aktivitetin e Nasirulbakk Ebu Muhammedit në vitin 873 numër i madh i zjarrputistëve nga Dejlemi ka pranuar islamin. Në shekullin vijues, rreth vitit 912, pasardhësi i familjes së Aliut Hasan b. Aliu, i cili është përforcuar në bregun jugor të detit Kaspik dhe ka qenë mjaft i ditur, inteligjent dhe njohës i mirë i mësimit fetar të sekteve të ndryshme religjioze, e ka ftuar në islam popullësinë e Taberistanit dhe Dejleit, që ka qenë idhujtare zjarrpustiste dhe magi. Shumë prej tyre i janë përgjigjur thirrjes së tij deri sa disa edhe më tej kanë mbetur në mosbesim.17) Në islam ka kaluar në vitin 394/1003-1004 poeti i njohur Ebu l’Hasan Mihjar nga Dejlemi. Më parë ka qenë zjarrputist. Në islam ka kaluar nën ndikimin e mësuesit të vet në poezi Sherif err-Rridasë, poetit të njohur.18) Disi në të njëjtën kohë në islam ka kaluar edhe gjyshi i Ibn Hordazbihut, gjeografit të famshëm. Kjo ndodhi nën ndikimin e një
184
Bermekiu19) gjyshi i të cilit po ashtu ka qenë ithtar i Manit dhe një nga klerikët e lartë të tempullit të madh zjarrputist Nevbuhar në Belh. Përveç të dhënave pak të ruajtura që depërtojnë deri te ne për kalimet e këtij populli në islam, na duhet se kalimi ka qenë çështje e zgjidhjes së pastër personale. Po ashtu është e qartë se ithtarët e mësimit të Zoroastros përgjithësisht kanë gëzuar lirinë e plotë fetare deri në fund të periodës abasite. Me pushtimin mongol filloi epoka e dhembshme në historinë e tyre. Duket se gjendja dëshpëruese në të cilën janë gjetur muslimanët persianë, ka krijuar tek ata frymën e mosdurimit fetar që, nga koha në kohë, ka ditur të manifestohet në vrazhdësi dhe jotelerancë ndaj ithtarëve të fesë së Zoroastrës.20)











---------------------
Sekti ismailit
Kah mesi i shekullit VIII Persia bëhet djepi i lëvizjes që do të ketë ndikim dhe interes të caktuar në historinë misionariste të islamit. Këta janë ismailitët. Nuk është vendi të flasim për hsitorinë dhe mësimin teologjik të ithtarëve të saj as për faktorët politikë dhe shoqërorë që kësaj sekte i kanë ndihmuar të forcohet. Në fakt, vëmendjen na tërhoqi organizata e saj e çuditshme misionariste me anë të të cilës është kryer propaganda. Abdullah b. Mejmun ka qenë ai që, në shekullin e IX, i ka frymëzuar jetë të re në shpirtin e ismailitëve në aspekt të përhapjes së mësimit të drejtimit të tyre. Me precizitetin e vet në njohjen e natyrës njerëzore, ata mjaft shkathtësisht e mësojnë njerëzinë me principet e sektit të vet sipas fuqisë dhe synimit të çdo individi. Në këtë e kanë tejkaluar madje edhe metodën e jezuitëve. Propagatorët e vet Abdullah b. Mejmuni i ka dërguar në të gjitha drejtimet të shëndrruar në sufi, tregtarë e të ngjashme. Kanë qenë të ushtruar të sundojnë me njerëzit dhe që prijësit të propaganduesve ismailitë t’ia tërheqin njerëzit e të gjitha shtresave shoqërore. Mësimet e tyre ia kanë adaptuar gjuhës, perceptimit dhe nivelit intelektual të çdo dëgjuesi. Këta propagandues kanë arritur të zotërojnë me masën me anë të makinacioneve jo të rëndomta të cilat, në sytë e botës së rëndomtë, dukeshin si vepra të mbinatyrshme - mu’xhize, duke nxitur te kjo botë kurreshtjen.
185
Ndaj të devotshmëve kanë dëftuar respekt frikë dhe zjarr fetar. Njëjtë kanë bërë edhe ndaj asketëve, duke theksuar si ideal virtytin dhe devotshmërinë. Sufive u kanë ekspozuar domethënie të fshehta të mësimeve popullarizuese. Për ata që i kanë kyqur në mësimin e vet kanë caktuar shkallë të ndryshme, varësisht nga niveli i tyre intelektual. Simpatizuesve të vet, që i përkitnin feve të ndryshme të asaj kole, ia profetizonin ardhjen e shpëtuesit. Muslimanëve ua shpallnin ardhjen e shpejtë të imamit të pritur - Mehdiut, hebraikëve ardhjen e Mesiut, kurse të krishterëve Ngushulluesin. Mirëpo, ata ua kanë mbushur mendjen se si askush, kush dëshiron të arrijë diç, këtë nuk mund ta arrijë pa kthimin e Aliut, shpëtuesit kryesor. Propaganduesi ismailit është treguar plotësisht lojal doktrinës shiite, duke theksuar gjatë kësaj vazhdësinë dhe padrejtësinë e sunnitëve ndaj Aliut dhe bijëve të tij. Lirisht i ka sharë halifët sunnitë. Kur në këtë mënyrë e ka përgatitur rrugën lucidisht është përcjellur prej mësimit preciz shiit fetar, në mësimin e zoterik, të fshehtë të sektit ismailit. Gjatë konvertimit të Hebraikëve i nënçmonte të krishterët dhe muslimanët. Me të konvertuarit pajtohej për shfaqjen e shpejtë të Mesiut. Shkallërisht e shpiente në besimin se ky mesi nuk është tjetër kush pos Ali b. Ebi Talibi, Mesiu i madh në sektin ismailit.*) Kur orvatej ta përvetësonte të krishterin, e atakonte mendjemadhësinë Hebraike dhe mosdijen muslimmane. I shtronte respektin e vet ndaj parimeve themelore të fesë së krishterë, por me kujdes tregonte në atë se ky besim është në shenjë simbolesh dhe domethëniesh më të thella deri te të cilat mund të vihet vetëm me anë të mësimit ismailit. Ai me shumë kujdes ka dëftuar edhe në atë se të krishterët deri diku keq e kanë interpretuar idenë e Mesiut të pritur, Parakletit, i cili, në realitet, shfaqet në personalitetin e Alij b. Ebi Talibit. Në këtë mënyrë misionarët ismailit kanë gjetur rrugën në Indi dhe kanë provuar Hindusët t’i përvetësojnë në pranimin e mësimit të tyre duke e treguar Alij b. Ebi talibin si Aratar Vishnen e dhjetë**), që duhet të vijë nga Perëndimi, d.m.th. nga Allamuti.***) Kanë shkruar, po ashtu, për Mehdi Purana****) dhe kanë hartuar poezi duke imituar në këtë Vamacarius ose dorën e majtë Saktas. Jeta
186
asketike e Hindusëve i ka përgatitur mendjet e tyre në pranimin e doktrinave ezoterike ismailite.21) Me metodat e këtilla një numër i madh i njerëzve të besimeve të ndryshme është bashkuar në realizimin e programit caqet e të cilave i ka ditur vetëm një numër i vogël njerëzish. Duket se ambiciet e Abdullah b. Mejmunit kanë qenë ekskluzivisht politike, por mjetet me të cilat është shërbyer në sendërtimin e tyre kanë qenë fetare. Kështu, nën një flamur, ka tubuar mjaft popuj. I ka bashkuar pritja e shfaqjes së shpejtë të imam Mehdiut, Mesiut të pritur. Aktiviteti i misionarëve dhe historia e këtij sekti kanë kërkuar që shkurtimisht të përmenden në këto faqe.22)













-------------
Islami në Azinë qendrore dhe Afganistan

Historia e përhapjes së islamit në vendet e Azisë qendrore, drejt veriut të Persisë, dëfton në aktivitetin e dobët misionarist. Kur Kutejbe b. Muslimi arriti në Samerkand, ka gjetur shumë idhuj. Respektuesit e tyre kanë besuar se çdokush kush i ofendon i ekspozohet vdekjes. Mirëpo, pushtuesi musliman nuk ka përfillur frikësimet me ato bestytni, por i ka ndezur idhujt. Pasojë e kësaj ka qenë që shumë njerëz kanë kaluar në islam.23) Të dhënat e pakta, që i kemi para vetes, dëftojnë se kalimi në islam, edhe përkundër të gjithave, ka qenë i parëndësishëm në fillim të depërtimeve muslimane në Azinë qendrore. Më tej, duket se popullësia e këtyre viseve shpesh është treguar se e ka pranuar islamin, për një kohë, pastaj së shpejti e hiqnin maskën dhe tregonin padëgjueshmëri ndaj halifit posa ushtria e pushtuesit tërhiqej.24) Vetëm kur Kutejbe për së katërti herë e nënshtroi Buharën, arriti ta detyrojë popullësinë që të pajtohet me fenë e pushtuesit të et. Kundërshtimi i popullësisë së Buharës dhe Semerkandit të islamit është dëftuar me mjaft vrazhdësi dhe kryeneqësi, deri në atë masë sa ka qenë e ndaluar bartja e armëve pos atyre që e kanë pranuar këtë fe. Gjatë kohë muslimanët nuk janë paraqitur pa armë në xhamia dhe vendet tejra publike. S’ka pasur rrugëdalje tjetër pos që konvertitët të mbahen në sy. Pushtuesit kanë dhënë tërë angazhimin që popullin ta përvetësojnë në islam. Kanë provuar me para t’i përvetësojnë që të premten të marrin pjesë në namazin e xhumasë. E kanë pasur të lirë. U
187
qe lejuar që ta citojnë edhe Kur’anin në gjuhën persishte, në vend të arabishtes, në mënyrë që të gjithë sa më lehtë të mund ta kuptojnë dhe marrin vesh.25) Përparimi i islamit në Transoksani, qartë, ka qenë i ngadalshëm. Një pjesë e popullësisë i është përgjigjur - thirrjes së halifit Omerit II (717-720) dhe e kanë pranuar islamin.26) Numër i madh është konvertuar nëpërmjet Ebu Sajdes, i cili me misionin e vet ka filluar në Semerkand në kohën e halifit Hishamit II (724-743).27) Mirëpo, pjesa më e madhe e popullësisë të këtyre regjioneve e ka pranuar islamin28) vetëm në kohën e El-Mu’tesimit (833-842). Një nga shkaqet është edhe ky që në këtë kohë kanë qenë lidhjet mjaft të mira me Bagdadin, kryeqendrën e botës muslimane në atë kohë. Ndër faktorët më të rëndësishëm të përhapjes së islamit në këtë hapësirë bëjnë pjesë Turqit të cilët në numër të madh janë shpërngulur dhe masovikisht i janë bashkangjitur ushtrisë së halifit.29) Duket se islami, i cili në këtë mënyrë ka marrë hovë në mesin e fiseve turke, është përhapur ngadal deri në shekullin e X kur në këtë fe kanë kaluar krerët e tyre fisnor. Pikërisht sikur që janë shembullin e Klovisit (Clavis) dhe disa mbretërve tjerë barbarë të Evropës veriore, kur e kanë pranuar krishterizmin, e kanë ndjekur shumë fise të cilëve u kanë takuar. Në atë kohë janë paraqitur shumë legjenda dhe tregime fetare, të cilat kanë zënë vendin e fakteve serioze në aspekt të kalimit të njerëzisë në islam. Për shembull, qyteti Hiva ka celebruar si të shenjtë nacional mundësin musliman Pahlavanin i cili ka qenë në shërbim të sunduesit pagan të Havarizmit. Kur sunduesi i Indisë ka dëgjuar për formën e Pahlavanit, e dërgoi një mundës të vetin të pallatit në pallatin e mbretit havarizmat që ta provokojë në dyluftim. Qe caktuar dita kur këta dy njerëz do të provojnë forcën. Janë ftuar shumë autoritarë dhe masë e rëndomtë të Hivës. Të humburit koka i fluturonte nga supet. Një-ditë para luftës, deri sa i shenjti Pahlavani është falur në xhami, ka dëgjuar se një plakë e luten Zotin: “O Zot, mos lejo që i biri të humb në luftë me Pahlavanin, sepse nuk kam fëmijë tjetër pos tij” Pahlavani u mëshirua, e tronditi gjendja e kësaj nëne. I mundësoi mundësit të Indisë që ta fitojë. Mbreti urdhëroi që t’i prehet koka sepse e ka kapluar zemërii i madh. Në atë çast kali që ka qenë nën mbretin me shpejtësi nxitoi drejt rrëpira së rrezikshme. Pahlavani vrapoi përpara dhe e kapi kalin për frerë dhe kështu e shpëtoi mbretin
188
nga vdekja e sigurtë. Nga falënderimi mbreti e pranoi fenë e vërtetë islamin. Mundësi i shenjti atëherë shkoi drejt shkretëtirës plotë gëzim. U dha pas ashetizmit dhe devotshmërisë.30) Rreth gjysmës së shekullit X tregohej legjenda e çuditshme për islamin e Satuk Bugra-kanit, themeluesin e dinastisë muslimane të Ilhanive në Kashgar. Një nga princat e dinastisë samanidase, Hoxha Ebu Nasr Samani, ka qenë njeri i devotshëm dhe me karakter përunjtës. Ka dëshiruar t’i ndihmojë aftësisë së vet udhëheqëse dhe e zgjodhi tregtinë për profesion. Dëshira në këtë ka qenë që fenë e të vërtetës ta përhap në viset jobesimtare. Në vend që me punët tregtare të grumbullojë sa më shumë pasuri, ai tërë fitimin e shpenzon në rrugën e përfitimit të njerëzve në fenë e re. Një natë, në ëndër, iu paraqit Pejgamberi (a.s.) dhe i tha: “Zgjohu dhe shko në Turkestan, ku princi Satuk Bugra-kani pret ardhjen tënde që të kalojë në islam.” Po ashtu, ky princ në ëndërr ka parë se si e pretë personin që do t’i bëhet mësues më fe. Kjo, pas disa vjetësh, e takoi Ebu Nasr Samanin, ai tashmë ka qenë e gatshëm ta pranojë mësimin e tij dhe të bëhet musliman. Duket se kjo legjendë është bazuar në faktin historik se islami është shtrirë nga vendi i Samanitive deri në viset fqinje të Turkestanit. Me fjalë tjera, shtetasit turqë të shtetit të Bugra-kanit, duke ndjekur shembullin e tij, shumica e pranuan islamin, sepse në vitin 960 islami e kanë predikuar mbi 200,000 familje turke që kanë jetuar nën tenda.31) Legjendat i kanë dhënë fuqi amagjike në luftëra, që i ka zhvilluar kundër armiqëve. Kështu rrefehet se vravashka e ndezur i delte nga goja, kurse shpatën që e ngjeshte ka qenë e gjatë dyzet këmbë (një këmbë = 30 cm. SH. N.) Tregohet se Satuki nuk i kishte mbushur as 69 vjet kurse prej shpatës së tij janë frikësuar jobesimtarët, të cilët kanë banuar në brigjet e lumit OXUS në jug, deri në Karakurum në veri, dhe janë konvertuar në islam. Thuhet se pikërisht para vdekjes së tij ushtritë e tij ngadhnjimtare kanë hyrë në Kinë dhe e kanë përhapur islamin madje deri në turfan.32) Paraqitja figurative e luftës së kësaj dinastie me mbretërinë budistike Hotan e ka mbështjellur këtë trim në mantelë e suksesit që në të vërtetë kanë ardhur tek në shekullin XVI. Sa realisht ka qenë i kufizuar suksesi i Satuk Bugra-kanit mund të shihet nga kjo e dhënë. Kur trashëgimtarët nga dinastia e Ilhanitëve
189
kanë dëshiruar në vitin 1026 që të martohet me princeshat e dinastisë së Mahmud Gazneviut, Mahmudi u është përgjigjur se ai është musliman, e ata nuk janë dhe se nuk është traditë e muslimanëve që motrat dhe vajzat e veta t’i martojnë për jobesimtarët. Problemi do të shqyrtohet nëse kalojnë në islam.33) Një kohë të shkurtër pas kësaj, pra ndërmjet vitit 1041 dhe 1042, disa Turqë që ende kanë qenë paganë, të banuar në territorin e Tibetit, kanë kërkuar nga Arslan-kani b. Kadr-kani që të vendoset në shtetin e tij, sepse kanë dëgjuar për drejtësinë, zemërgjerësinë dhe sundimin e butë të tij. Mirëpo, kur iu afruan Balasaganit,34) ua dërgoi porosinë në të cilën i thërret në islam, por ata këtë e kanë refuzuar. I ka lënë në gjendjen e tyre, sepse janë treguar paqëdashës dhe të dëgjueshëm. Nuk kemi të dhëna për atë sa e kanë pranuar islamin. Sipas të gjitha gjasave kjo ka ndodhur gjatë kohës. Është vështirë të identifikohen me grupin prej 10.000 familjeve turke që kanë kaluar në islam, i kanë sulmuar dhe plaçkitur muslimanët.35) Sulmi i Kara Hitajit në Turkestan36) ka qenë goditje e rëndë për forcën islame. Raportet e udhëpërshkruesve evropianë deri në shekullin e XIII dëftojnë në atë se në ato vise kanë qenë grupe më të rëndësishme të budistëve, maniheistëve dhe të të krishterëve.37) Me rëndësi të madhe për islamin ka qenë konvertimi i turqëve Selxhuk në islam, par për këtë nuk kemi tekst të shkruar përveç raportit të kahershëm se në vitin 956 është shpërngul Serxhuhi me fisin e vet nga Turkestani në krahinën Buhara, ku ai dhe populli i tij e pranuan islamin dhe u bënë ithtarët e tij të zjarrtë.38) Kjo është prejardhja e Turqëve Selxhuk të njohur, të cilët me fitoret dhe pushtimet e veta e kthyen lavdinë e humbur të ushtrisë muslimane dhe i kanë bashkuar në një imperatori të shtetit musliman të Azisë perëndimore. Kah fundi i shekullit XII shteti selxhuk e humb fuqinë e vet çdokund përveç në Azi të Vogël. Në kohën kur Muhammed el-Guri i zgjeron kufinjt e imperatorisë së vet, nga Harasani në lindje e deri në Indinë veriore, e ka ringjallë lëvizjen e përhapjes së islamit në mesin e Afanistanezëve. Vendi i tyre ishte përplotë misionarë Arabë dhe Indusë, që kanë kaluar në islam dhe me entuziazëm janë dhënë në përhapjen e mësimit të kësaj feje.39) Tradita afganistaneze flet për atë se islami në këto treva ka hyrë krejtësisht në mënyrë paqësore. Po ashtu përmendet se Arabët, në
190
shekullin e parë pas Hixhretit, i kanë marrë tokat e Gurëve deri në Herat në lindje dhe se Halid b. Velidi ka arritur atje duke e bartur lajmin e islamit. E ka ftuar popullësinë e këtyre viseve që të vëhen nën flamurin e Pejgamberit (a.s.), pastaj iu kthye Pejgamberit në shoqëri të deputaciont prej gjashtë ose shtatë personash, që e kanë përfaqësuar popullin afganistanez. Kur këta janë kthyer në vendlindje, filluan t’i kthejnë në islam anëtarët e fiseve të veta.40) Ky tregim është pa kurrfarë baze historike. Lajmi më i rëndësishëm autentik i shënuar për kalimet n ëislam në mesin e Afganistanezëve mund të jetë teksti i lidhur për kalimin e mbretit të Kabulit në islam në kohën e halifit El-Me’munit.41) Duket se trashëgimtarët e këtij mbreti kanë konvertuar në budizëm, sepse kur Jakub b. Lejth, themeluesi i dinastisë saffarite, pushtimet e veta i vazhdoi edhe në Kabul në vitin 811, gjenë se sunduesi i këtyre trevave është idhujtar. Nga kjo kohë Kabuli për herë të parë bëhet plotësisht trevë muslimane. Nuk është e përjashtuar se Afganistanezët e kanë përshëndetur dhe shërbimin në ushtri të pushtuesit aq të suskesshëm mçfarë ka qenë Jakub b. Lejthi.42) Ende nuk patën përfunduar pushtimet e Sabaktekinit dhe Mahmud Gazneorut, kurse islami tashmë është forcuar gjërë e gjatë Afganistanit. Për historinë e mëtejme të islamit në Persi dhe Azinë qendrore do të gjenden disa detaje edhe në kaptinat vijuese.

[ORIONI]

Referencat


*) Drejti mfantastiko-spekulativ në kohën e krishterizmit të hershëm. Ka synuar kah sinteza e mësimit fetar të krishterë me filozofinë pagane. (vër. përkth.) **) Sekt pagano-e krishterë që e ka themeluar Persiani Manes. (vër. e përkth.). 1) Cactani, II, fq. 910-911, A. de Gobincan, I, fq. 55-56. 2) Abu Yusuf, Kitab al’Harag, fq. 73. ***) Tatimin që në shtetin islam e kanë paguar jomuslimanët për krye të personit mashkullor të aftë për ushtri. 3) Abu Yusuf, vepra e cituar, fq. 74; Balazuri, fq. 71, 79-80. 4) Cactani, V, 361 (611 e.r.), 394-395, 457. 5) SHih fq. 83. 6) Cactani, II, fq. 910. 7) A. de Gobincan (2), fq. 306-310.
191
8) Dozu, I, fq. 157. 9) Haneberg, fq. 5. 10) Dozy, I, fq. 191, dhe A. de Gobincan, I, fq. 55. 11) Les croyances Mazdeennes dans la religion chiite, por Ahmed-Bey Agaeef (Transactions of the Ninth International Congress of Orientalists, vol. II, London, 1893, fq. 509-511). Për pikat tjera prekëse shih: Goldziher, Islamisme et Parsisme (Revyue de l’Histoire des Eligions, XLIII, fq. 1 sqq). 12) Dosabhai Franji Karaka, History of Paris, (lLondon, 1884), I, fq. 56-59, 62-67. Nicolas de Khanikaff thotë se kah fundi i shekullit XVIII kanë qenë 12.000 familje zjarrputistash në Kirman. (Momoire sur la partie merdionale de l’Asie centrale, Paris, 1861, fq. 193). 13) Chowolsolhn, I, fq. 287. 14) Mes’udi, IV, fq. 86. 15) Istahri, fq. 100, 118 dhe Ibn Hawqul, fq. 189-190. 16) Kitab al’milal wan’nihal, botim Cureton, I, fq. 198. 17) Mas’udi, VIII, fq. 279; IX, fq. 4-5.18) Ibn Halikan, III, fq. 517. 19) Kitab al’Fihrist botim Flügel, fq. 19 (1,2). 20) Për pozitën e tyre nën sundimin musliman përgjithësisht shih: D. Mennant, Les Zoroastricus de Perse (R. du M.M., III, fq. 1943 dhe 421 dhe më tej. *) Kjo nuk pajtohet me fundamentin e drejtimit fetar ismailit që rekomandon udhëheqjen-imametin e Ismail b. Xhafer es-Sadikut, dhe paraqitjen e shpejtë të njërit prej bijëve të tij. Pa këtë nuk do të mund t’i dallojmë ismailitët që besojnë në imametin e ismailit dhe bijëve të tij dhe shi’ave duodecinalist - ithna asheriyya, që besojnë në imametin e Muso el-Kadhizmit dhe bijëve të tij, dhe zejditëve dhe grupeve tjera shiite, që besojnë në imametin e Alij b. Ebi Talibit. Sa i përket grupës së nusajritëve, ata besojnë në hyjninë e Alij b. Ebi Talibit. (vër. përkth.). **) Fjala me prejardhje sanskrite, e d.m.th. personalitetin e hyjnizuar që krijon qenie të gjalla. (vër.për). ***) Fortifikata ismailite në male në veri perëndim nga Teherani. (vër.përkth.). ****) Komenti që e ka shkruar Mehdiu.
192
21) Khoja Vritant, fq. 141-148. Për shkak të shpjegimit më të mirë në lidhje me misionarët ismailit në Indi, shih sidomos kaptinën IX të këtij libri. 22) Le Bon Süvestre De Socy, Expose de la Religion des Druzes, I, fq. LXXVI, CXLVIII - CLXII. 23) Belazuri, fq. 421. 24) Narshahi, fq. 46. 25) Njëjtë, fq. 47. 26) Belazuri, fq. 426. 27) tabari, II, fq. 1507 sqq. 28) Belazuri, fq. 431. 29) Angust Müller, I. fq. 520. 30) Cahun, fq. 150. 31) Ibn al’Asir, VIII, fq. 396 (II. 19-20); dhe Grenard, fq. 7, sq. 42-43. 32) Grenard, fq. 9-10. Nga kjo luftë ambicioze tradita ka thurur tregimin për luftën e shenjtë. Legjenda i përshkruan Satuk Bugra-kanit pushtimin që e ka kryer tek trashëgimtari i tij i dymbëdhjetë. Është absurd i qartë edhe ajo që ky tregim ia përshkruan këtë edhe xhaxhait të Satuk Bugra-kanit, i cili ende ishte idhujtar. Është gabim edhe se ky tregim nga dy personalitete e bënë një. Sulmi mbi Turfanin, tokën e Ujgurëve, i përshkruhet këtij princi, e në realitet e ka kryer personi krejtësisht i treti (burimi i njëjtë, fq. 50.) 33) Raverty, fq. 905. 34) Kjo ka qenë kryeqendra e kanëve të Turkestanit në shekullin X dhe XI. Mirëpo, pozita e saj e vërtetë është e paqartë. 35) Narshahi, fq. 234-235. 36) Raverty, fq. 925-927. 37) Grenard, fq. 76. 38) Raverty, fq. 117. 39) Bellow, fq. 96. 40) Bellow, fq. 15-16. 41) Belazuri, fq. 402. 42) August Müller, II, fq. 29. KAPTINA VIII 193