Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

[ORIONI]

Vetëflijimi i disa të krishterëve

Ky sprovim i çuditshëm i flijimit ime vetëdashje është vërejtur sidomos prej vitit 850 deri 860/236-246 H. në mesin e popave, monakëve dhe eremitëve. Atyre që u ka shmangur kurora e cfivitjes - për shkak të tolerancës së pushtetit në aspekt të lirisë së besimit - duke përsiatur në qetësi nën kupolat e manastirit galas se si po zhduket influenca e krishterizmit dhe si po dobësohet zelli i tyre fetar, janë orvatur që sërish të arrihen me sulme të rrepta në islamin dhe Pejgamberin. Një nga të ngjashmit, njëfarë monaku Isak, erdhi para kadiut, dhe u shtirë sikur dëshiron t’i fitojë disa të dhëna për islamin. Pasi kadiu i ka dhënë njoftim për dispozitat e islamit, ky menjëherë ka atakuar me këto fjalë: “Muhammedi juve u ka sugjeruar rrena! Qoftë mallkimi i Zotit mbi të! Pasi ka qenë përplotë me të liga, e ka mashtruar njerëzinë në humbje dhe e ka tërhequr në greminë të skëterrës. Satana ka hyrë në të dhe satanisht duke iu magjepsur që t’u krijojë sëmundje te ju, ju ka dhënë gotën e pijes vdekëse. Për krimin e vet do ta bartë mallkimin amshues. Pasi jeni i arsyeshëm, përse nuk orvateni të shpëtoni nga këto rreziqe? Përse nuk do ta shkëputnit këtë besim të sëmurë dhe të kërkoni shpëtim në Evangjelien e fesë së Jezusit?”44) Me një rast tjetër dy fanatikë të këtillë të krishterë hynë në xhami dhe krahas sharjeve nisën të thërrasin mallkim mbi islamin, duke pohuar se ai do
115
të tërheq mbi ithtarët e vet shkretinë e zjarrit të madh.45) Njëmend, fanatikë të ngjashëm nuk ka pasur shumë.46) Mirëpo, shteti islam u frikëzua nga kjo, sepse nënçmimi i udhëheqjes së saj ka tërhequr vërejtjen me mundësinë e pakënaqësisë ndër muslimanët, e edhe nga kryengritja e përgjithshme. Prandaj, Muhammedi I*) e dërgoi në vitin 853/239 H. ushtrinë që t’i fusë në mend të krishterët e Toledos.47) Ndonëse, sipas një versioni, ky sundues patë urdhëruar që të kryhet masakër i përgjithshëm ndaj të krishterëve, megjithatë, kur iu shpjegua se në mesin e të krishterëve ka njerëz të kuptueshëm, që me këtë s’kanë asgjë të përbashkët,48) ka urdhëruar që strikt të aplikohet ligji mbi sharjen (blasfeminë). Rryma e matur ndër ithtarët e kishës ka miratuar vendimin e shtetit, kurse edhe peshkopët i kanë përjashtuar nga kisha fanatikët,49) të cilët ishin shkas për keqësimin e gjendjes së tyre. Që të përkujtojë në këto masa të marra, sidomos është thirrur Koncili në vitin 983/371 H. Pas këtij, ndonëse edhe aty-këtu janë vërejtur rastet e “cfilitjes me vetëdashje”, megjithatë këto ngjarje nuk janë përsëritur gjatë kohës së sundimit të mëvonshëm arab.50)

[ORIONI]

Devijimi i disa muslimanëve nuk e mohon idenë e tolerancës islame


E vërteta, gjatë kohës së dinastisë së Almoravidëve (murabitun) dhe në filllim të shekullit XII u paraqit në mesin e teologëve të entuziazmuar muslimanë rruyma e fanatizmit. Nga kjo lëvizje e ndezur kanë pësuar të krishterët së bashku me Hebraikët, e madje edhe liberalët muslimanë sikur poetët dhe filozofët. Mirëpo, ndodhitë e këtilla paraqesin përjashtime të rralla nga parimi tolerant, që e kanë përvetësuar sunduesit islamë të Spanjes ndaj popullatës së krishterë. Një nga muslimanët andaluzias të quajtur “Moriskos” (Mariscos), duke protestuar në vitin 1610/1019 H. kundër vrazhdësisë së inkuizicionit, i cili atëherë tashmë i kishte persekutuar muslimanët e përmendur, iu përkujton të krishterëve tolerancën liridashëse të cilën dikur ua kanë treguar bashkëbesimtarët me këto fjalë: “Deri sa fuqia ka qenë në duart e gjyshërve tonë ngadhnjimtarë, a kanë dëshiruar kurdoherë ta çrrënjosin krishterizmin nga Andaluzia? Derisa sa të parët tuaj kanë qenë nën sundimin e tyre, a nuk ua kanë dhënë ata lirinë e plotë të besimit dhe lirinë e kryerjes së liturgjive të krishtera? A nuk ka urdhëruar Pejgamberi jonë që të ruhen besimet e vejtra, qofshin ato edhe të shtrembëra, me çmimin e dhënies së tatimit (haraçit) të matur vjetor për çdo pjesëtarë të popullit, cili do qoftë e edhe me anë të shpatës islame, është futur në rrethin e të pushtuarve? Nëse atëherë ka pasur raste të konvertimit me dhunë, ata janë aq të rrallë sa që nuk mbahen mend, e madje edhe ato janë bërë nga ata në zemrat e të cilëve nuk ka pasur frikë as nga Zoti as nga
116
Pejgamberi i Tij. Ata i kanë tiranitë duke e ditur se kjo është plotësisht në kundërshtim me parimet dhe rregullat islame. Nuk mund të pohoni se te ne ka, për shkak të tjetërllojësisë në besim, ndonjë gjyq zyrtar sikur inkuizicioni juaj i përgjakshëm. Pa dyshim, atoqë dëshirojnë ta përqafojnë fenë tonë, gjithnjë e gjejnë të hupur përqafimin tonë vëllezëror, por Kur’ani kerimi nuk na lejon të bëjmë presion në ndërgjegjje. Njerëzit që fusim në fenë tonë do t’i arrijnë të gjitha përkrahjet e mundshme. Posa e deklaron besimin në njësinë e Zotit dhe në pejgamberinë e Pejgamberit tonë, ne pa kurrfarë kushtesh e konsiderojmë tonin; ne pa kurrfarë kushtesh e konsiderojmë tonin; kurorëzohet me vajzat tona dhe gjenë punë në profesionet e larta të dobishme, ku kërkohet besnikëria. Ne kënaqemi me atë që do të trajtohet sikur edhe ne dhe që nga jashtësia, e duke mos e verifikuar ndërgjegjen e tij - do të duhet musliman, vetëm me atë kusht nëse haptas nuk e qorton fenë dhe nuk e vë në tallje. Në rast se dikush bënë kështu, ne të tillët njëmend do t’i denojmë, sepse vullnetarisht e kanë përqafuar fenë, e jo me dhunë.51) Në një memorandum që ia shtroi mbretit Filipit III kryepeshkopi i Valencisë, e të cilën e ka hartuar në vitin 1602/1011 H., me qëllim që ta rekomandojë internimin, nënçmimin dhe konvertimin e muslimanëve spanjollë, theksohet në një pikë në fillim në këtë frymën tolerantë të islamit. Me këtë rast në memorandumin e njëjtë pranohet se Turqit dhe muslimanët tjerë i kanë dhënë nënshtetasve jomuslimanë lirinë e ndërgjegjes.52) Pasi islami ka lëshuar thellë rrënjët në zemrat e popullit spanjoll, mund të gjykojmë sipas kësaj gjendjeje kur është larguar grupacioni i fundit i muslimanëve vendas, i quajtur “Moriskos”, në vitin 1610/1019 H., këta të mjerë, ndonëse janë detyruar që pas 100 vjet formalisht të tregohen të krishterë, kanë dëftuar se kanë mbetur besnikëfesë së të parëve. Përkundër emigrimeve, që kanë ndodhur pas rënies së Granadës, numri i grupacionit të fundit të internuar ka qenë pesë qindë mijë.53) Qytetet dhe fshatrat janë shkretuar, kurse shtëpitë janë shndërruar në gërmadha, dhe nuk kanë gjetur banorë të ri të cilët do t’i riparonin.4) Në damarët e këtyre Moriskosëve ka pasur shumë pak gjakë arabi. Të ceken provat për këto shpjegime do të ishte edhe së tepërmi gjatë. Vetëm që në këtë aspekt ta përmendim një pikë, e ajo është nxjerrë nga një letër që është shkruar në vitin 1311/711 H. Sipas saj prej 250.000 muslimanëve, të banuar në Granadë, kanë qenë vetëm 500 të gjakut arab. Të tjerët të gjithë kanë qenë pasardhës të konvertitëve spanjollë.55) Në përfundim ta shënojmë edhe këtë se islami deri në ditët e fundit të ekzistencës së vet në Spanjë ka fituar konvertitë të ri. Për këtë arsye një historian, duke shkruar për ndodhitë që kanë ndodhur në vitin 1499/905 H. d.m.th. shtatë vjet pas rënies së Granadës, tërheq vëmendjen në këtë fakt, d.m.th. se madje edhe në kohën e tillë disa të krishterë që jetojnë në mesin e Marokienëve kanë hyrë në shtegun fetar të të ndershmit Muhammed.56)

[ORIONI]

Referencat

—————
1) Baudissin, fq. 22. 2) Helfferich, 68. 3) Makarri, vol. I, fq. 280-292. 4) Baudissin, fq. 7. 5) Dozy (2) bl. II, fq. 45-46. 6) A. Müller, vol. II, fq. 463. 7) Dozy (2), bl. II, fq. 44-46. 8) So St. Boniface (A. D. 745, Epist. LXII). “Siç u ka ndodhur edhe fiseve tjera në krahinat e Spanjës dhe popullatës së Burgundiso, e cila ka bërë mëkat të madh duke u larguar nga Zoti, kështu GJyqtarë Suprem ka vendosur t’i denojë dhe t’iu hakmerret nëpërmjet Arabëve, për shkak të mëkateve të bëra dhe mosnjohjes së ligjit të Zotit”. (Migne, Patr: Lat. bl. LXXXIX, fq. 761). 9) Dozy (3), bl. I, fq. 15-20; Whishaw, fq. 38, 44. 10) Samson, fq. 377-378, 381. 11) Dozy (2), bl. II, fq. 210. 12) Alwari Corduben-sis. Epist. XIX “Unë pa dyshim i dorëzohem Ligjit të Zotit, me shumë mallëngjim sepse meritoj denimin e amshueshëm.” (Migne, Patr. Lat. bl. CXXI, fq. 512). 13) Helfferich, fq. 83. 14) Helfferich, fq. 79-80. 15) “Nëse njeriu do të mendonte se deri në çfarë mase është dëgjuar ehoja e idesë së profecisë të marrë nga Besëlidhja e vjetër në krishterizmin e fiseve gjermane ariane, madje nsëe do të mendonte për mbajtjen e kësaj ideje te Gotët perëndimor pas pranimit të drejtimit katolik - nëse për të gjitha njeriu mendon mirë, do ta kam të qartë se si, pas ardhjes së Arabëve, te popujt e nënshtruar të krishterë janë shfaqur pikëpamjet e ngjashme me islamin.” (Helffenich, fq. 82). 16) Lucae Diacani Tudensis Chronicon Mundi, (Andrease Schottus: Hisponiae Illustratae, bl. IV, fq. 53) (Francefurti, 1603-1608). 17) Dozy (2), bl. II, fq. 41; Whishaw, fq. 17. 18) Dozy (2), bl. II, fq. 39. 19) Baudissin, fq. 11-13, 196. 20) Eulogius: Mem. Sanet. lib. I, 30. “Jetojmë në mesin e tyre pa urrejtje fetare” (fq. 761). “Nuk i ka detyruar kurrfarë fuqie e sunduesit ta mohojnë fenë e vet, as i ka larguar nga adhurimi i fesë së shenjtë” (fq. 751). Johni nga Gorzi (që e vizitoi Spanjën kah gjysma e shekullit të dhjetë, fq. 124 thotë: “Të krishterët gjatë kohës së sundimit të tyre lirisht disponojnë me pasuritë e veta dhe i vizitojnë vendet e shenjta.” Përshkrimin e tillë të gjendjes të të krishterëve e ka dërguar edhe peshkopi spanjoll Johni nga Gorzi dhe në të thotë:
118
“Në këtë gjendje kemi ardhur për shkak të mëkateve tona. I jemi nënshtruar fuqisë së jobesimtarit dhe jemi të paaftë t’i kundervihemi sundimit të tyre. Në këtë situatë nuk mund të ankohemi përveç në atë që të krishterët që janë në shërbim i përshëndesin (muslimanët) që i takojnë, kurse ata në këtë i përmbajnë. Nuk na pengojnë në përdorimin e ligjeve tona. Janë të kënaqur, njëkohësisht, me jetën e tyre shoqërore. Deri sa nuk largohemi prej fesë sonë, duhet për kohësisht të tregojmë pranimin e politikës ndaj nesh. I nënshtrohemi dhe u bindemi urdhërave të tyre, deri sa politika e tyre nuk bëhet pengesë e besimit tonë.” (fq. 302). 21) Baudissin, fq. 16-17. 22) Eulogius, vdiq në vitin 859 (Mem. Sanet. lib. III, C. 3) flet për kishat e posandërtuara. Kjo ndodhi historike gabimisht i është përshkruar Luitbraudit në lidhje me ndërtimin e kishës në Kordobë në vitin 895 (fq. 1113). 23) Eulogius, Mem. Sanet. lib. III, c. II. (fq. 812). 24) Baudissin, fq. 16). 25) Baudissin, fq. 21 dhe John of Garz, 128 (fq. 306). 26) Dozy (2), bl. II, fq. 42. 27) Baudissin, fq. 96-97. 28) Isidori Pacensis Chronicon, 42 (fq. 1266). 29) Alvar: Indic. Lum. 35 (fq. 53); John of Garz, 123, (fq. 303). 30) Letter of Hadrian I, fq. 385; John of Garz, 123. (fq. 303). 30) Letter of Hadrian I, fq. 385; John of Garz, 123, (fq. 303). 31) Ekzistojnë ende vargjet arabe të një poeti të krishterë që dëftojnë në shkathtësinë e shkëlqyeshme në zotërimin me gjuhën e metrin (Von Schack, II, 95). 32) A. Samson na jep shembuj të stilit të dobët latin, me të cilin shkruajnë disa teologë në kohën e tij, dhe thotë: “Sepse jemi kënaqur me krishterizmin e thjeshtë, pas përmirësimi i tij u bë më i keq se ai më parë. Qemë kënaqur për shkak të thjeshtësisë së krishterë.” (fq. 404, 406). 37) Alvar: Indc. Lum. 35 (fq. 554-556). 34) Orderic Vitalis, fq. 928. 35) Alvar, Ind. Lum. 29: “Me sytë tonë lexojmë në librat e tyre. I miratojmë të gjitha tekstet e frazave dhe lutjeve me të cilat luten ndihmuesit e kësaj feje - dhe të cilat për çdo ditë formohen me shkathtësi të shkëlqyeshme dhe elokuencë tërheqëse.” (Migne. Patr. Lat. bl. CXXI, fq. 546). 36) Enhueber, 26, fq. 353. 37) Helfferich, fq. 88. 38) “Pak më vonë ka thyes ligjin e Zotit, iku te jobesimtarët me të cilin është pajtuar posa ka thyer zotimin e vet”.
119
Frobenii dissertatio de hacresi Elipandi et Felicis, XXIV. (Migne. Patr. Lat. bl. CI, fq. 313). 39) Pseudo-Luitpraudi Chronicon, 341 (fq. 1115) “Basiliusi ka thirrur koncilin e Toledos dhe me të ka kushtëzuar që mos të denohen të krishterët për shkak të përzierjes me muslimanët”. 40) Ekzistojnë pak tekste që shpjegojnë këta faktorë dhe orvatje. Mirëpo, ato vërehen nga fjalët Eulogiusit (Liber Apologeticus Martyrums, 20) për Muhammedin: “Pa dyshim do të kenë sukses ata katolikë që dëshirojnë ta njoftojnë marrëzinë e këtij mëkati, çmendurinë e këtij misioni dhe mashtrimin e novatarisë pa shenjtëri, shumë më qartë se vetë anëtarët e këtij sekti, nëse i mësojnë. Janë me bindje se janë në diç të shenjtë, besojnë në të dhe thërrasin në fenë e Pejgamberit të vet jo vetëm në fshehtësi, por madje edhe në folurit publik.” (Magne: Potr. lat, bl. CXV, fq. 862). 41) Dozy (2), bl. II, fq. 53. 42) Lea, The Moriseos, fq. 17, 18. 43) Samson, fq. 379. 44) Eulogius, Mem. Sanet. prof. 2 (Migue. bl. CXYV, fq. 737). 35) Eulogius, e XIII, (fq. 794). 46) Thuhet se numri i martirëve nuk ka qenë më i madh se katërdhjetë (W. H. Prescolt, History of the Reign of Ferdinand and Isabella, vol. I, fq. 342, n.) (London, 1846) *) Muhammedi I i biri i Abdurrahmanit II, është sunduesi i pestë i halifëve umevit në Spanjën muslimane. Ka sunduar në vitin 852-886. Është orvatur ta ndjek rrugën e babait të vet në punën për mirëqenien dhe jetesën tolerante të shtetit multikonfesional dhe shumënacional. Trazirat, kryengritjet e brendshme, përzierja e sunduesve përreth të krishterëve dhe ndërsimi i popullatës së krishterë në pushtetin muslimanë, pastaj sulmet e Normanëve nga jashtë, i kanë shkaktuar këtij emiri vështirësi të shpeshta. Në krye të këtyre trazirave më së shpehti ka qëndruar kryeqendra e dikurshme mbretërore dhe qendra e pushtetit kishtar qyteti Toledo. Inan, M. A., Devletu l-islam fi l-Andalus (Shteti islam në Andaluzi/Spanjë), Kairo, 1960, (bot. III), voll. II, fq. 284-312. Hiti, vepra e cituar, fq. 466-467,; Gomez, E. G., Mavarsha Shpanija, Svijet islam, fq. 229-232 (SH. N.) 47) Dozy (2), bl. II, fq. 161-162. 48) Eulogius: Mem. Sanet, J. III> C. VII (fq. 805) “Fakti i qartë flet se ndër të krishterët nuk ka njeri të mençur e të edukuar, as liderë që do të bënte diç të tilë.” 49) Alvar, Ind. Lum, 14 (Migue, bl. CXXI, fq. 529). 50) Baudiosin, fq. 199. 51) Morgan, vol. II, fq. 297-298, 345. 52) Morgan, voll. II, fq. 310.
120
53) Lea, The Morisscos, fq. 259. 54) Morgan, vol. II, fq. 337. 55) Morgan, vol. III, fq. 289. 56) Stirling - Maxwell, vol. I, fq. 115.

[ORIONI]

PËRHAPJA E ISLAMIT NË MASIN E TË KRISHTERËVE TË TURQISË EVROPIANE

Raporti i Turqëve ndaj shtetasve të krishterë ka qenë në shenjë të tolerancës fetare

Per herë të parë emri i Turqëve osanlinj është dëgjuar në Evropën perëndimore kah fillimi i shekullit XIII. Ata - atëherë kanë qenë pesëdhjetë mijë - kanë ikur para Mongolëve. Më në fund i erdhën në ndihmë sulltanit të Konjës, dhe i kanë kryer shërbime në luftë kundër Mongolëve Bizantinas. Për këtë arsye iu janë dhënë disa vise në anën veriperëndimore të Azisë së Vogël. Ja këtu ka qenë boshti i shtetit i cili në ardhmëri ka marrë formën e Mbretërisë Osmane, e cila, duke i gëlltitur një nga një shtetet e vogla të Turqëve Selxhukë, është hedhur në anën evropiane dhe deri sa në vitin 1683/1090 H. para Vienës nuk i është vënë pengesa shtrirjes së saj të mëtejme, ia ka bashkangjitur shtetit të vet mbretëri pas mbretërise.1) Qysh nga koha e shtrirjes së osmanlinjve në Azinë e Vogël ata i kanë arritur shtetasit e krishterë dhe kanë sunduar me ta, por deri në vitin 1453, kur kryeqendra e lashtë e Imperatorisë Lindore ra në duart e tyre, nuk ka pasur ndërmjet shtetit të tyre dhe kishës së atjeshme marrëdhënie të qëndrueshme të zëna fill në marrëveshjet e caktuara. Japat e parë të sulltanit Mehmetit II pas pushtimit të Stambollit dhe pas vënies së rendit kanë qenë se është shpallur mbrojtës i kishës lindore dhe e përmbushi fjalën e dhënë të krishterëve. Shpesh është ndaluar prekja në të drejtat e të krishterëve. Fermani që është shpallur për patrikun e posazgjedhur, ka garantuar - si atij ashtu edhe trashëgimtarëve të tij me kierarkitë e tyre shpirtërore-privilegjet dhe të ardhurat e vjetra, madje edhe të gjitha ato privilegje të jashtëzakonshme që i kanë gëzuar gjatë kohës së shtetit të rënë. Pas pushtimit turk sulltan Mehmeti personalisht ia dorëzoi Genadiosit spektrin ( i cili është simbol i nderit patricit, si dhuratë qesën plotë dukatë, atin me përgatitjen e dekoruar, me të cilin patriku, kur mbreti shkonte me suitën e vet, ka pasur privilegj të kalërojë krahas tij.2) Ky kryepar kishtar, të cilit nderimi i rëndomtë i është bërë nga ana e imperatorëve të krishterë, këtë e ka pasur edhe më vonë. Përveç kësaj, atij i është dhënë njëfarë sundimi drejtues. Gjykata patrikane tubohej që t’i zgjedh të gjitha pyetjet kontestuese të cilat
121
kanë qenë çështje e pastër e brendshme e të krishterëve. Kjo gjykatë, përveç asaj që ka mundur ta caktojë gjobën, fajtorët ka mundur t’i mbyll në burg, të cilin e ka pasur në disponim; madje kur dikend e gjykonte me vdekje, nëpunësit kompetent shtetëror këtë e zbatonin. Mbikqyrjen mbi sundimin shpirtëror e kishtar - në të cilën turqit, përkundër metodës së shtetit bizantinas, nuk janë përzier - është lënë në duar të sinodit, i cili takohej me ftesë të patrikut. Kështu është konkluduar që shteti mos të përzihet në lëndët që kanë të bëjnë me fenë dhe besimin. Ka pasur dobi kur të shkelurit për t’i zbutur vuajtjet intervenonin te sulltani. Kështu e tërhiqnin vëmendjen në dhunën që do t’i bënin disa nëpunës shtetëror. Peshkopët grekë edhe në provincë kanë gëzuar autoritet të madh, dhe shumë pasuri të mëdha u janë lënë atyre. Këta deri në kohët më të reja mbi popullatën ortodokse, e cila ka qenë në viset e tyre shpirtërore, kanë kryer një lloj administrimi sikur mëkëmbësi, dhe kështu zunë vendin e aristokracisë, të cilën pushtuesi e shkatërroi. Priftërit në pozitat e larta të kierarkisë kishtare përgjithësisht kanë qenë në aktivitetin e vet më shumë agjentë turqë se sa priftër grekë, dhe shihet se popullatës ortodokse i kanë sugjeruar se sulltani ka pranuar lejen e shenjtë të jetë mbrojtës i kishës. Më në fund, fermani që është shpallur që sërish t’u kthehen n ëdisponim të lirë ortodoksëve ato kisha që kanë qenë të konfiskuara, që të kthehen n ëxhamia, i ka shkuar për shtati zbatimit të lirë të ritualeve sipas traditave nacionale.3) Pasi Grekët në pjesën evropiane të Mbretërisë kanë qenë më të shumtë se Turqit, privilegjet e tyre fetare, dhe mbrojtja personale dhe pasurore kanë treguar (kurse shpesh iu ndërroheshin komandantit) se qeverisja e sulltanit ka qenë më e mirë nga qeverisja e shteteve të krishtere. Duke njëmend, pasi Grekët i mundonin me veprime tiranike Frankët, të cilët, duke dëshiruar të sundojnë me viset që kanë qenë me Greqinë, u nisën kundër bizantit, kurse nga ana tjetër Mletasit, për këtë ato në shumë vende u kanë dalur në ndihmë pushtuesëve osmanlinj si mbrojtësve dhe shpëtuesëve të vet. Këto shtete të krishtero, pasi e përvetësuan sistemin e vjetër feudal të Evropës në Greqi, e shtynë popullatën në gjendje robërie, dhe pasi ata ishin të huaj duke e marrë parasysh edhe gjuhën, edhe gjakun, edhe fenë, fituan urrejtjen e tyre.4) Për ta fitimi i zotërinjve të ri është konsideruar jo vetëm mundësi që të bijnë në gjendje më të keqe por, natyrisht, rast që t’u përmirësohet gjendja. Shpëtuesit njëmend të pritur për ta ende kanë qenë të huaj, vetëm që ata Turqit, të cilët i përkitnin fesë krejtësisht tjetër, ua parashtronin katolikëve, të cilët ata i konsideronin për heretikë.5) Pikërisht për grekët, që kanë jetuar në drejtimin e pallatit bizantinas, nuk ka qenë e padëshirueshme ndërrimi i zotërinjve të vet. Tirania dhe mjerimi që e ka shkaktuar Paleologu, ka qenë aq tmerruese sa nuk mundemi as ta përfytyrojmë. “Aristokracia e shkatërruar moralisht, priftëria e shumënumërt dhe despotike, ligjet dhe dekretet, të cilët i qenë të ekspozuar interpretimit të tensionuar, shteti që vazhdimisht e rjepte
122
popullin dhe, që është më keq, ata grumbullues të të ardhurave shtetërore që ishin të shumtë si ushtri, te populli i mjerë nuk kanë lënë asnjë shenjë shprese në përmirësimin e gjendjes, në shpëtim.”6) Pasi ka mundësi që kjo mënyrë e gjykimit të konsiderohet subjektiv, ta shikojmë edhe burimin tejtër të të dhënave që ka lindur në kohën e ndodhive të përmendura. Një kronist i vjetër rus, duke shkruar për rënien e Stambollit, në mënyrën e njëjtë e gjykon pushtetin e rënë dhe thotë: “Mbretëria në të cilën nuk ka frikë nga ligji është e ngjashme me vagabondin e shfrenuar. Konstantini dhe pararendësit e tij të ndershëm mua kanë lënë sunduesëve krahinor duart e lira që ta shkelin popullin. Qysh në gjykata ka munguar drejtësia, kurse në zemra guximi. Gjyqtarët i kanë mbushur arkat në llogari të lotëve dhe gjakut të të pafajshmëve. Ushtarët bizantinas kanë mundur të krenohen vetëm me shkëlqimin e uniformave ë veta. Tashmë qytetarët nuk turpëroheshin të jenë tradhtarë të atdheut, kurse ushtarët të ikin nga beteja. Më në fund jehoi bumbullima e mllefit të Gjithëlartësuarit bi këtë shtet jo të denjë. Krijuesi i vasionës e qiti në fushëbetejë sulltan Mehmedin II, ushtria e të cilit është entuziazmuar me luftën gjyqtarët e të cilës nuk kanë qenë të pabesueshëm ndaj drejtësisë së besuar.”7) Pa dyshim çuditshëm jehon mirënjohja8) në këtë pasusin e fundit në veshët e pjesëtarëve të një gjenerate politike e cila ia ka përvetësuar vetes të drejtën e protestimit të amshueshëm kundër tiranive të turqëve, por megjithatë është dëshmuar me argumenttët e shumënumërta e shprehimor të historianëve të asaj kohe. Sipas asaj çka kemi mësuar prej hsitorianvëe që na flasin për rënien e Stambollit, madje edhe sulltan Bajazidi, i cili është i njohur me rigorozitetin e vet, është dëftuar zemërgjërë dhe tolerant ndaj shtetasve të krishterë, dhe, duke i pranuar në audiencë, i ka fituar simpatitë e tyre.9) Murati II shquhej me përpjekjet në aspekt të drejtësisë dhe çrrënjosjes së keqpërdorimeve që ishin rrënjosur nën sundimin bizantinas dhe në zbatimin e reformës, dhe se pamëshirshëm i ka ndëshkuar nëpunësit e vet të cilët do të bënin padrejtësi ndaj shtetasve.10) Pasi është vënë administrata e sigurt dhe e rregullt, e cila pas pushtimit të Stambollit ka zgjatur së paku 100 vjet, dhe janë vënë një varg nëpunësish të aftë, në shtet ka mbretëruar në të gjitha anët rendi e paqa dhe është konstituar administrata shtetërore dhe juridike e denjë për lavdatë. Ndonëse këta nuk kanë siguruar edhe për muslimanët edhe për të krishterët sistem juridik krejtësisht jjoanues, megjithatë kanë vënë rregullim i cili as për së afërmi nuk mund të krahasohet me ish-rregullimin e Bizandinasëve. Në aspekt të kryerjes së punëve të rënda, Bizantinasit kaherë pakë e kanë ndier presionin. Tatimet e jashtëzakonshme, në krahasim me të parët shumë rrallë janë tubuar, kurse tatimet e rëndomta në krahasim me të dhënat e pafund të feudalëve frankovitë dhe në marrjen e detyrueshme të të hollave në mënyrë të pakufizuar nga ana e komanduesëve bizantinas kanë qenë mjaft të lehta. Atëherë në turqi është qeverisur sado kudo më mirë se në shumë shtete të
123
krishtera të Evropës, dhe se ka mbretëruar mirëqenie dhe lumturie e vërtetë. Sa u përket të të krishterëve, të cilët më së shumti janë marrë me bujqësi, nën udhëheqjen e padishahut (sulltanit) në krahasi mme shtetasit e sunduesëve të atëhershëm të krishterë, kanë pasur më shumë liri personale dhe kanë mundur më shumë të disponojnë me frytet e angazhimit të vet.11) Në shtet është zhvilluar edhe veprimtaria tregtare. Sulltanët e vjetër gjithnjë kanë qenë të gatshëm t’i marrin në mbrojtje angazhimet tregtare dhe ndërmarrjet tjera ekonomike të shtetasëve të vet. Shumë vende të mëdha, të çliruara për shkak të pushtimit turk, nga sistemi financiar tiranik i Bizantit, kanë hyrë në erën e bollëkut dhe aktivitetit produktiv. Turqit osmanlij sikur Romakët e vejtër kanë treguar shkathtësi të madhe në ndërtimin e rrugëve dhe urave, që e ka lehtësuar tregtinë në Mbretëri. Tregtarët grekë gjatë kohës së Imperatorisë Bizantine kanë qenë të ndjekur nga portet e huaja, e pasi u bënë shtetas të Osmanlinjve, është bërë presion në ato shtete të huaja të cilave u kanë takuar ato porte që ata të munden sërish nën flamurin turk në to të tregtojnë. Kurse këta kanë pranuar rrobat dhe traditat e Turqëve, dhe kur dilnin me atë flamur në udhëtimet detare, në këtë mënyrë katolikët, të cilët dikur ua kanë penguar qëndrimin ithtarëve të kishës lindore, kanë mund t’i konsiderojnë popull perëndimor.12)

[ORIONI]

Haraçi për kokë - përjashtim i jotolerancës

Përjashtim nga kjo sjellje e mirë me të krishterët bënë marrja e fëmijëve të krishterë nga familjet e tyre. Këta fëmijë si mjaft të vegjël me forcë janë marrë nga prindërit dhe janë edukuar të bëhen të kategorizuar në radhët e famshme të ushtrisë mbretërore. Ushtrinë jeniçere më së pari e organizoi në vitin 1330/731 H. sulltan Orhani, dhe më vonë ka ekzistuar gjatë disa shekujve si mbështetje despotizmit të mbretërve turqë. Oxhaku jeniçerë ka mundur të ekzistojë në bazë të haraçit për kokë (tatimit fëminor) i cili me forcë dhe rregullisht çdo të katërtin vit është tubuar.13) Në kohën e caktuar një oficer turk delte në terren, i cili nënshtrohej këtij haraçi, dhe i zgjidhte fëmijët nga shtatë vjet dhe i ndante ata na prindërit e tyre. Disa juristë islamë këtë taim johuman e kanë shpjeguar shtrirë se ky është ajo e pesta të cilën Kur’ani a.sh.14) ua caktoi sunduesëve. Edhe pse këta kanë konstatuar se rregullat e shenjta mbi ndalesën e konvertimit të dhunshëm15) kuqin edhe fëmijët e këtillë, megjithatë, duke ua lënë fëmijët, në moshën më të ndijshme, edukimit të mësuesëve muslimanë, kanë lënë zbatimin e urdhërave të përmendur sikur ato edhe nuk ekzistojnë.16) Sëkëndejmi janë shfaqur ndjenjat e neverisë ndaj kësaj marrjes barbare të tatimit, dhe se udhëtarët e krishterë në mënyrë sentimentale i kanë treguar prindërit, si lëshojnë lotët për shkak të marrjes së fëmijëve nga çerdhet e tyre të rrënuara. Mirëpo, në fillim të themelimit të oxhakut jeniçer, ai është rritur në atë mënyrë që prindërit me vetëdashje i kanë dhënë fëmijët e tyre.17) Ky tatim në fillim të themelimit të tij shpjegohet me indeferentitetin që kanë treguar në këtë pikëpamje Grekët. Njëmend, popullata e këtyre viseve që kanë qenë të shkretuar me ushtarët paraprakë ka qenë e ekspozuar vdekjes nga uria. Ndër këta kandidatë për jeniçerë ka pasur shumë bonjakë të cilët, mund të jetë, do të vdisnin sikur mos të merreshin për jeniçerë. Pasi ka pasur mundësi që sikur dikur në kohët e vjetra të kapen të krishterët dhe t’i shesin si robër, kjo metodë e grumbullimit ka qenë nga dy të këqia më pak. Njëherit, nuk duhet harruar se ky sistem i grumbullimit është vazhdim i të ngjashmit me këtë që ka ekzistuar në kohën e sundimit bizantinas.18) Oficerëve që u është besuar grumbullimi i fëmijëve rrallë herë ka ndodhur se është dashur ta përdorin forcën, në të shumtën prindërit vullnetarisht kanë dhënë fëmijët në këtë shërbi mdhe në shumë raste, duke u mbështetur në karrierat e tyre të shkëlqyeshme, kanë jetuar në shpresë. Gjithësesi është marrë parasysh se me fëmijët, që janë konsideruar si bir adoptiv, thjeshtërit e sulltanit me kujdes do të veprojnë dhe se bukur do të edukohen.19) Nëse është i vërtetë versioni se fëmijët kanë munduar me një sasi të hollash të nxirren nga oxhaku jeniçerë, institucionin e përmendur duhet paraqitur më pak barbar se që është supozuar.20) Në një vepër që e ka shkruar në vitin 1625 Mitrofnis Kirijakopulos (Metrophanes Kyriakopoulos), i cili qe patrik së pari në Stamboll, e pastaj në Aleksandri, ceken dallavere të ndryshme që janë shërbyer të krishterët që të shpëtojnë nga ky sistem i grumbullimit. Për shembull, e blenin në skllev musliman dhe si të vetin ua dorëzonin nëpunësve që i grumbullonin fëmijët. Këtyre nëpunësve, të cilët ishin të korruptuar, i jepnin mito, dhe kështu i shpëtonin fëmijët.21) Thomas Smith, një nga autorët e vjetër, në librin që e botoi në vitin 1680, duke shkruar për fëmijët që janë shpëtuar me mito, thotë: “Disa fetare që fëmijët mos t’u merren dhe kështu të privohen nga feja e krishterë, kanë shfrytëzuar pangopësinë e Turqëve dhe u jepnin prej 50 deri 100 dollarë.”22) Të krishterët nga disa vende dhe nga ujdhesa siç është Stambolli me rastin e dorëzimit të tyre Turqëve kanë detajizuar që të përjashtohen nga dhëmia e këtij, siç konsderohet, tatimi drastik për kokë. Ky ka qenë si koncesion i blerë.23)

[ORIONI]

Tatimi personal / Xhizja


Shtetasit e krishterë të Imperatorisë Turke kanë paguar tatimet personale si obligime os esi kompenzim (bedel) për obligimin ushtarak ose si shpërblim për mbrojtjen e ofruar. Sasia e këtyre tatimeve, që e kanë caktuar ligjet osmane, ka qenë sipas fitimit të individëve dy e gjysmë, pesë dhe dhjetë groshë, kurse edhe kjo është marrë vetëm nga madhorët,24) deri sa gratë dhe klerikët kanë qenë të kursyer.25) Kjo në shekullin e XIX doli në 15,30 dhe 60 groshë.26) Autorët e krishterë nga shekulli XVI dhe XVII, siç janë Martin, Crusiusi, Sansovino, Gjorgjeviqi, Schaeferi e të tjrët, cekin se ky tatim (haraç) ka qenë nga një dukat për krye27) Që të mundet saktë të vlerësohet barra e këtyre tatimeve për të tatimuarit, duhet themelësisht të hulumtohet fuqia blrëse parasë së atëhershme. Por në asnjë rast vlera e parasë nuk mund të konsiderohet arsyetim miratues në aspekt të konvertimit. Thornforth, duke folur për konversionin e Kandianëve (Kandiotëve) në veprën që e ka shkruar në vitin 1700, thotë: “Duhet pranuar se këta të mjerë e kanë shitur ndërgjegjen e vet për pesë, dhjetë para. Kundërvlerën për ndërrimin e fesë e kanë marrë në atë që janë përjashtuar nga dhënia e tatimit personal, që përpiqej ta dëftonte se më të zezë gjendjen e të krishterëve nën sundimin turk, megjithatëpranon se një dukat për krye sigurisht është sasi e vogël. Për këtë shkak, ai tatimin e jashtëzakonshëm, që e kanë dhënë të krishterët, e konsideron obligim ushtarak.20) Tatimi për tundshmëritë ka qenë i barabartë edhe për muslimanët edhe për të krishterët.30) Dallimin e vjetër ndërmjet të dhjetës (ushrit) që e kanë dhënë pronarët e tokës muslimanë dhe haraxhit, që e kanë dhënë jomuslimanët, Osmanlinjt nuk e kanë marrë parasysh.31) Nëse të krishterët edhe kanë pësuar, kanë pësuar për arsye se disa nëpunësa, që të grabisin para, e kanë shfrytëzuar pozitën e tyre zyrtare dhe kanë bërë tirani. Përndryshe veprat e këtilla tiranike rrallë janë vërejtur, pasi janë në kundërshtim me sheri’atin islam, derisa sa administrata qendrore u dobësua dhe ka lejuar që nëpunësia e saj të mbetet e pandëshkuar për deliktet dhe shpërdorimet.32) Vërehet dallimi që meriton vëmendjen në pikëpamje të pozitës së krishterëve gjatë kohës së dy shekujve të parë të sundimit turk dhe pozitës së të krishterëve kur Mbretëria Turke ka mësyrë rrugës së shkatërrimit, me fjalë tjera, në ato kohë kur gjendja e tyre ka qenë më e keqe, atëherë më së paku ka patur raste të konvertimit në islam. Në shekullin e XVII, kur gjendja e të krishterëve ka qenë më e rëndë, nuk ka asnjë shënim për konvertim; përkundrazi, Turqit e atëhershëm janë treguar si indiferentë ndaj përparimit të fesë së vet, të preokupuar me skepticizëm e shfrenim.33) Vuajtjet që i kanë bartur të krishterët më tepër kanë qenë për shkak të administratës së keqe se për shkak të persekutimeve fetare. Për këtë do të ceki si shembull edhe atë që ato tirani i kanë përjetuar muslimanët sikur edhe të krishterët,34) vetëm se të krishterët kanë qenë më tepër të ekspozuar grabitjes, dhunës dhe abuzimeve, sepse në kërkim të drejtësisë kanë pasur para vetes më shumë vështirësi. Për këtë arsye është e bazuar të konsiderohet se disa të krishterë mjaft të varfër kanë gjetur shpëtim në ndërrimin e fesë. Kur të përjashtohet çështja e dhënies së fëmijëve, të cilën Grekët pas pak kundërshtimi e kanë pranuar, kurse e cila është anuluar jo me trazira e revolucione, por në bazë të rritjes numerike të Turqëve dhe konvertitëve që kanë hyrë në ushtrinë mbretërore,35) veprimi i mbretërve osmanë me shtetasit e krishterë - gjithësesi pas pushtimit të Greqisë nja dyqintë vjet - është aq i
126
favorshëm që në këtë nuk ka shembull në Evropën e krishterë. Kaherë ithtarët e sektit të Kalvinit (Calvin) në Hungari dhe ithtarët e monoteizmit në Transilvani (Erdelj) kanë dëshiruar të bëhen shtetas turk se sa të bien në kthetrrat e dinastisë Habsburgiane.36) Gjithashtu protestantët nga Shlezia kaherë i kanë drejtuar shikiemt në turqi, dhe kanë dëshiruar lirinë e besimit, e qoftë edhe me çmimin e sundimit islam.37) Hebraikët spanjoll që në fund të shekullit XV kanë qenë të ekspozuar dhunës, janë strehuar në grumbuj vetëm në Turqi.38) Kozakët të cilët u ishin shtruar persekutimeve të kishës zyrtare ruse, e të cilët i kanë takuar sektit të quajur “ortodoks” (starovjerci, N.I.), kanë gjetur në shtetin e padishahut lirinë e besimit të cilën bashkëfisëshit e të njëjtës fe na kishin penguar.39) Ka pasur të drejtë patriku antiohias në shekullin XI Makariosi kur i ka shqiptuar këto fjalë me rastin e dhunës së tmershme që e kanë kryer Polakët ndaj Rusëve ortodoksë: “Kemi qajtur për humbjen e mijëra martirëve që i kanë mbytur ata të mjerë të pafe. Numri i të mbyturve ku dalur në shtatëdhjetë, e ka mundësi edhe në tetëdhjetë mijë. Ah, të pafetë, ah, paganët! Ah njerëzit mme zemër guri! Ç’fjai kanë kallugjerët dhe gratë?! Ç’të keqe u kanë shkaktuar djelmoshët dhe vashat? Përse unë këta i quaj të mallkuar? Sepse ata me dhunën që ua kanë bërë të krishterëve me qëllim që ta fshijnë emrin ortodoks nga toka, kanë rënë shumë më poshtë se idhujtarët. Zoti e ruajt me shekuj e shekuj Imperatorinë Turke! Sepse Turqit, pasi e marrin tatimin, askuht në emër të fesë nuk do t’i shkaktojnë të keqe qoft ai musliman, qoft i krishterë, qoftë Hebraik. E këta të mallkuar nuk u kënaqën me marrjen e tatimit dhe të dhjetës nga vëllezërit e vet të krishterë, por i nënshtruan sundimit të Hebraikëve despotë, armiqëve të Jezusit. Hebraikët nuk u lejonin të ndërtojnë kisha, as u lejonin t’i gjejnë vetes klerikë, të udhëzuar në fshehtësitë e urtësisë.”40) Këta të krishterë, duke e humbur shpresën se do ta gjejnë tolerancën fetare nën sundimin e shtetit të krishterë, i kanë drejtuar shikimet e veta mallëngjuese në Turqi me dëshirë që ta pranojnë shtetësinë e tyre.41) Njëmend, nëse edhe ka ndonjë nëpunës i vrazhdë dhe i padrejtë në erën e dekadencës së Imperatorisë Osmane, i cili ka mund të jetë shkak që disa të krishterë, për shkak të përmirësimit të gjendjes së vet, kanë ndërruar fenë, megjithatë është e qartë se islami nuk është përhapur me shpatë në shtetin e mbretërve turqë. Shumica e rasteve të konvertimeve kanë ndodhur në dy shekujt e parë të sundimit turk. Është e denjë për admiri mqë zelltaria në përhapjen e fesë, që atëherë është vërejtur tek Osmanlinjt, nuk i ka shtyrë aspak ta kalojnë kufirin e tolerancës fetare, të cilën ua kanë caktuar ligjet e tyre. Një person që ka qenë 22 vjet në robërinë turke dëshmon që Turqit nuk e kanë detyruar askend ta lëshojë fenë e vet.42) Në këtë pikëpamje ka ende shumë edhe prova të tejra. Për shembull, një Anglez që në shekullin e XVII e vizitoi Turqinë ka thënë: “Diç më e rrallë që këtu mund të vërehet, kjo është se çfarë presioni është bërë në ndërgjegjje.”43) Rreth tridhjetë vjet pas kësaj
127
date, d.m.th. në vitin 1663, edhe autori gjerman Schaefer44) në veprën e vet “Tureken-Schrift” cek këto fjalë: “Ata fitojnë konvertitë me tepër me shkathtë se sa me forcë; prandaj, ata e nxjerrin nga zemrat e njerëzve Jezusin me shkathtësi (prestidigitation). Dhe njëmend, ata tash ansjë krahinë nuk e detyrojnë me forcë në konvertizëm, por i përdorin mjetet tjera, ashtu që krishterizmin nga rrënja pahetueshëm do ta shkulë dhe hedhë jashtë. Ç’ndodhi me të krishterët nga këto krahina? Ata nuk janë persekutuar nga krahinat e veta, as nuk janë detyruar ta përqafojnë fenë turke. Në pajtim me këtë, duket se këta të krishterë vetëvetiu janë transferomuar në Turqë”.

[ORIONI]

Angazhimin që Turqit e kanë dhënë në përhapjen e islamit

Sipas mendimit të turqëve, mëshira më e madhe që mund t’i bëhet një njeriu është që të inkuadrohet në rrethin e islamit.45) Për këtë qëllim nuk e lëshojnë asnjë mënyrë të provuar të bindjes. Një prej udhëtarëve holandez nga shekulli XVI rrëfen se, derisa me admirim e ka soditur Aja Sofinë, iu ka afruar një Turk që dëshiroi të ndikojë në te, natyrisht i cili ka dashur ta prekë në afinitetin e tij estetik ndaj arteve të bukura, dhe i ka thënë: “Nëse e përqafon islamin, mundesh gjatë gjithë jetës këtu çdo ditë të vjen”. Nja njëqind vjet më vonë ngjashëm i ka ndodhur edhe një udhëtari anglez.46) Ky udhëtar, me emrin Thomas Smith, në udhëpërshkrimin e vet thotë: “Ngonjëherë turqit nga prozelitizmi i vet butësisht kështu i pyesin të krishterët: “Duke e përqafuar islamin, përse nuk do të ishe një nga ne?” Një pyetje e këtillë edhe mua më është shtruar para dyerve të Aja Sofisë. Sipas haresë që e tregojnë Turqit kur ia urojnë dikujt kalimin në fenë e tyre, mund të konkludohet se entuziazmi i tyre i zjarrtë në përvetësimin e shpirtërave i kategorizon ndër misionarët e zellshëm. Muslimanin e ri e hipin në kal dhe e shetisin triumfalisht rrugëve. Nëse ato binden se muslimani i ri vullnetarisht dhe sinqerisht është kthyer në islam, ata kthimin e tij e përjetojnë me respekt të madh. Nëse konvertiti i ri është i mjerë, ata e sigurojnë.”47) Autori anglez në shekullin XVIII Aleksander Rosi kështu e shkoqitë: “Turqit janë mjaft të zellshë mnë aspekt të fitimit të konvertitëve, më saktë t’i kthejnë nga feja e vërtetë në fenë e vet. E lusin Zotin në tempujt e vet që të krishterët ta pranojnë Kur’anin, dhe që këtë qëllim ta realizojnë, shërbehen me të gjitha mjetet e provuara si me kërcënimin dhe ofrimin e shpërblimit.”48)

[ORIONI]

Faktorët që ndihmojnë në përhapjen e islamit

Aktiviteti i zellshëm në arritjen e konvertitëve ka marrë, për shkak të rrethanave që janë karakteristike për rendin social të krishterëve, formë më influencuese. Një nga rrethanat kryesore është ajo që kisha lindore ka rënë në autoritet. Krahas despotizmit administrativ të Bizantit është zhvilluar njëkohësisht despotizmi kishtar, i cili i ka ndaluar të gjitha diskutimet për çështjen e moralit dhe fesë, dhe me barrën e dogmatizmit të vet i ka ndrydhur të gjitha syniemt shkencore. Në këtë pikëpamje, nëse diçka e ka vënë në lëvizje nga lodhje e tij, kjo është jotoleranca nacionale dhe fushata oratorike që është zhvilluar rreth diskutimeve teologjike kundër kishës latine. Ndjenja fetare e popullit përbëhej në përkrahjen e vazhdueshme të formaliteteve dhe në adhurimin e paqëndrueshëm të Maries, të shenjtëve dhe ikonave. Ka pasur shumë persona që kanë dashur ta kthejnë kryet nga kisha, jeta shpirtërore e të cilëve ka rënë në këtë ammbis të nënçmimit. Pasi që personat e tillë qenë bezdisur me stërhollimet e imta, siç janë diskutimet e pafund mbi pikat deliakte të kalimit të Shpirtit të Shenjtë nga ati në të Birin, pastaj a është buka, që përdurohet gjatë shërbimit fetar, me kare apo patë, kanë pranuar me kënaqësi shpalljen e qartë dhe të përshtatshme të monoteizmit. Një autor për këtë thotë: “Është vërejtur se në isla mjanë kthyer jo vetëm ata nga shtresat e ulta, por edhe shumë intelektualë nga të gjitha shtresat, dhe se Turqit ua siguronin mjetet jetësore klerikëve dhe monohëve që do ta përqafonin islamin, dhe në pajtim me këtë, këtë edhe të tjerët i trimëronin që të shkojnë pas gjurmave të tyre.”49) Deri sa ende Edirna (Adrianopoja) ka qenë kryeqendër e Turqisë, me fjalë tjera para vitit 1453, datës së pushtimit të Stambollit, pallati mbretëror i atëhershëm ka qenë plotë konvertitë madje flitet se këta konvertitë kanë paraqitur shumicën e fisnikërisë dhe dinjitarëve.50) Disa princa bizantinas dhe krerë të tjerë kanë kaluar në anën e muslimanëve, dhe në mesin e muslimanëve kanë gjetur pritje madhështore. Një nga shembujt më të vjetër është ai nga viti 1140/533 H., kur u kthye në islam nipi i imperatorit Ivan Komnenit dhe kur është kurorëzuar me vajzën e sulltan Mes’udit, sunduesit të Konjes.51) Pas pushtimit të Stambollit njerëzit nga shtresat e larta shoqërore të krishtero kanë qenë më afër islamit se sa pronarët e rëndomtë. Në mesin e konvertitëve shumica kanë bartur emrin e dinastisë së imperatorit të rën ëPaleologut. Dijetari nga Trapezunti Jorgi (Georgios) Amirotzes kah fundi i jetës së tij e lëshoi krishterizmin dhe e përqafoi islamin. Edhe shumë personalitete të ngjashëm me këta janë evidentuar në regjistrin e konvertimeve.52) Feja e re, që u është propozuar, u ka konvenuar me fjalët e saj të thjeshta. Këto fjalë: “Nuk ka zot tjetër pos All-llahut; Muhammedi është i Dërguari i Tij” i ka kritikuar me këtë rast një autor i vjetër i krishterë,53) emrin e të cilit e përmendëm lartë: “Të gjitha vështirësitë përbëhen në këtë deklarim fetar. Prandaj, kur dikush të bindet se e adhuron të vetmin All-llah, atëherë helmi i herezës i cili fshehet në formën e besimit fillon të depërtojë në shpirtin e tij. Ja në këtë grykë mali të harresës shumë nejrëz kanë dështuar dhe me humbjen e shpirtit kanë rënë në kurtha. Ja ky është guri i mullirit i cili
129
shumciës i është vënë në qafë, dhe i ka tërheq në greminë të dëshprimit. Kur këta të çmendur të dëgjojnë se Turqit i mallkojnë idhujt dhe shprehin tmerrim në çdo fotografi dhe statujë sikur është zjarri përveëlues kur dëgjojnë se besojnë në ekzistimin e të vetmit All-llah dhe kur dëgjojnë predikimet e tyre, atëherë në kokat e tyre nuk mbetet vend për dyshim.”

[ORIONI]

Kisha greke


Më në fund islami është bërë strehim për ata, të cilët kanë dëshiruar ta përtërijnë para kësaj disa shekuj të shtypur me masa drakonike sektin heretik të paulicianëve (bogumilëve), i cili është quajtur sipas apostullit Palit, kurse e cila, pasi i është bashkangjitur kishës lindore, është persekutuar për shkak të përpjekjeve të veta që të kyqë dogma më të thjeshta. Në esencë, kjo lëvizje ka qenë protest kundër doktrinës së kishës ortodokse dhe adhurimit të figurave dhe objekteve, dhe ndërmarrje me qëllim të futjes së jetës religjioze nëpërmjet fesë së thjeshtë. Pushtuesit muslimanë në shekullin e XVII kanë hasur në bullgari shumë ithtarë të kësajhereze,54) që nuk janë pajtuar në veprat dhe dogmën e kishës lindore. Pasi këtu nuk ishin pjekur rrethanat që kanë qenë në favor të formimit të kishës protestante në vendet perëndimore, prandaj ithtarët e ideve opoziconare kanë ndier në territorin e islamit atmosferë më të përshtatshme. Për mossuksesin e ndërmarrjes për reformiin e kishës lindore, që kanë ndodhur në shekullin XVII, ka mjaft arsye të mendohet se kjo ka ndodhur për shkak të përparimit të islamit. Udhëheqësi shpirtëror i kësaj lëvizjeje ka qenë Ciril (Kyirillos) Lokarisi, që ndërmjet vitit 1621 dhe 1638 pesë herë ka qenë i zgjedhur për patrik të Stambollit. Në rini ka qenë në universitetet n ëWithenberg dhe Gjenevë, Holandë dhe Angli, por as dispozitat e kishës protestante as anglikane nuk kanë marrë aq dashurinë e tij siç është mësimi i Kalvinit.55) Për këtë arsye ka bërë përpjekje ta fusë mësimin e Kabrinit në kishën lindore. Këto përpjekje me entuziazëm i kanë përmbajtur ithtarët e Kalvinit në Gjenevë. Për më tepër, e kanë dërguar në Stamboll një profesor të ri të teologjisë me emrin Legea (Lezhe), që t’i ndihmojë gjatë përkthimit të veprave të teologëve të Kalvinit në gjuhë greke.56) Krijakosi ose Ciril Lokarisi ka gjetur për vete miqë në delegacionet e vendeve protestante në Stamboll, e sidomos e kanë ndihmuar të deleguarit anglezë dhe holandezë. Nga ana tjetër jezuitët e atjeshëm, me rekomandim të të deleguarëve të shteteve katolike, i kanë përdorur të gjitha mjetet e mundshme që ta pengojnë inkuadrimin e kalvinizmit në kishën lindore, dhe madje njëmend i kanë përkrahur intrigat e rruymës opozitare në kishën lindore kundër Lokarisit. Më në fund këta kundërshtarë kanë shkuar aq larg sa kanë dëshiruar të kryejnë atentat në patrikun. Lokarisi në vitin 1629 ka publikuar një deklaratë dogmatike caku kryesor i së cilës ka qenë ta tregojë kontradiktoritetin e dispozitave të kishës lindore dhe katolike, dhe në pajtim 130
me këtë të tregojë harmoninë e domosdoshme të mësimit protestant.57) Patriku Lokarisi ka huazuar nga kolvinizmi pyetjen e fatit dhe dispozitën që falja e denimit mund të arrihet vetëm me anë të fesë, kurse ka mohuar pacenueshmërinë (pagabueshmërinë) e kishës dhe të drejtën në komentimin e Shkrimit të Shenjtë kishtarit dhe njëkohësisht ka gjykuar adhurimin e figurave. Në komentimin e vullnetit të lirë dhe pyetjeve tjera më shumë ka anuar kah sekti i Kalvinit se sa shkencës së kishës lindore.58) Deklarata e përmendur fetare, që është publikuar si urdheresë e kishës, udhëheqës shpirtëror i të cilës ka qenë ai, e ka cytur kierarkinë e klerikëve grekë në opozitë të rreptë, dhe, në sinodin që është thirrë disa janë pas vdekjes së tij, janë gjykuar idetë e cekura, kurse ai është shpallur renegat. Sërish në vitin 1642 me të njëjtin qëllim është thirrë sinodi, në të cilin çdo pikë e deklarimit fetar të Kirijakos Lokarisit hollësisht është refuzuar, kurse mbi është në këtë mënyrë është hedhur mallkim i zjarrtë. “Me dëshirë pajtuese dhe rreptësi të pashprehur, me fjalë e gjykojmë dhe i qartojmë të gjitha “deklaratën fetarë për shkak se është përmbushur me herezë dhe që është kundërthënëse ortodoksizmit tonë. Njëherit shpallim që personi që i ka tubuar rregullat e deklarimit nuk ka asgjë të përbashkët me fenë tonë, por vetëm ka dëshiruar në mënyrë shtrembëruese të mos imponojë kolvinizmin. Të gjithë ata që trillimmet e tij do t’i lexojnë ose ruajnë, duke i konsideruar vepra të pastra e të mirëfillta, ose ata që do t’i mbrojnë gojarisht ose me shkrim, do të ekskomunikohen nga bashkësia fetare si pjesëmarrës të tij, si ithtarë të skizmës dhe si mashtrues të kishës së krishterë. Sado e lartë të jetë pozita e tyre, me do t’i konsiderojmë idhujtarë. Të ngjashmit kanë qenë renegatë gjatë shekujve! Është ndërprerë çdo lidhje ndërmjet tyre dhe Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë qoftë në këtë, qoftë në atë botën amshuese! Qofshin të numruar ndër të lëshuarit dhe të mallkuarit! Të dëshpruarit dhe privuar qofshin në Ringjallje dhe mos shpëtofshin nga denimi i anshueshëm!”59) Në vitin 1672 është mbajtur edhe sinadi i tretë në Jerusalem që ta përgënjeshtrojë përmbajtjen përçarëse të kësaj deklarate fetare dhe ta konfirmojë ortodoksinë e kishës greke, e cila sipas mendimit të disave, është njollosur me mësimin kalvinist. Duket se në këtë mënyrë edhe janë pamundësuar të gjitha punët për riafirmimin e kishës lindore. Dhe njëmend, shkenca e Kalvinit është krejtësisht kundërthënëse shkencës së kësaj kishe. Mësimi i tij, duket se, ka qenë më afër dispozitave të islamit, ashtu që teologët e kishës së përmendur, duke hyrë me muslimanët në diskutime, kanë hasur në rregulla të ngjashme. Për shkak të kësaj ngjashmërie me mësimin e islamit kjo lëvizje, që ka dëftuar afinitet drejt kalvinizmit, gjenë në historinë e përhapjes së islamit vend të favorshëm. Me siguri, një njeri që e gjykon adhurimin e figurave, i cili e mohon lirinë e pakufizuar të vullnetit njerëzor, i cili është ithtar i frymës kalviniste, në harmoni me Besëlidhjen e
131
Vjetër e të Re, në parë do të mund të gjejë në fushën e islamit atmosferë të përshtatshme se sa në kishën lindore të shekullit XVII. Duket se nuk ka dyshi mnë atë se shumica ndër konvertitët e shekullit XVII janë ata që, për shkak të afinitetit ndaj kalvinizmit, janë ftohur ndaj fesë së të parëve të vet.60) Nuk ka të dhëna të pakontestueshme për numrin e ithtarëve të Kirjakos Lakarisit as për gjërësinë e ndikimit që e ka bërë kalvinizmi në kishën lindore. Kisha, që me mburrje mbronë ortodoksinë e vet dhe pastërtinë nga hereza, dhe e cila me xhelozi e ruan autoritetin e vet, prandaj edhe klerikët pastër nga dyshimi i kalvinizmit, e hedhë në tërësi vetëm në kohën e patrikut përçarës,61) por Lokarisi duhet të ketë pasur edhe ithtarë të tij. Madje një antisinod, që është përbërë nga persoant të ekskomunikuar për shkak të çarjes nëpër sinodet të mbajtura në Stamboll dhe Jerusalem, publikisht e ka lejuar “deklaratën fetarë të Lokarisit.62) Është absurde të pohohet, pasi është deklaruar ekskomunikimi i ithtarëve të Lokarisit, se ai fare as nuk i ka pasur. Nga historia pararendësve tonë u qenë të njohura emrat e disave nga ithtarët e tij.63) Ndër këta është mitropoliti athinas Sofronosi, i cili si monak ka sjellur nga Londra në Stamboll aparaturën për shtypshkronjë dhe i cili i ka publikuar broshurat skizmatike,64) dhe më në fund Nikodemos Metarasi, i cili pë rshërbimet e bëra e ka emëruar Lokarisin mitropolit,65) filozofi Koridaleosi i cili në Stamboll ka hapur fakultetin teologjik, Gerganosi, i cili ka hartuar katekizmin e veçantë, me qëllim që ta kyqë ndër bashkëqytetarët e vet kalvinizmin,66) Teofitasi II, i cili ka kryer detyrën e patrikut, deri sa Lokarisi ka qenë në internim në ujdhesën Rodos dhe në dobi të të cilit me kthimin e tij ka dhënë dorëheqje, dhe shumë të tjerë.67) Lokarisi në letrën që në vitin 1636 ia dërgoi Universitetit në Gjenevë njofton se shumë të konvertuar në kalvinizëm të Legerit,68) të cilin universiteti i përmendur e ka dërguar në Stamboll në cilësi të përfaqësuesit dhe komentuesit Patriku, trashëgimtari69) i Lokarisit, është internuar në Tunis dhe ithtarët e atjeshëm të Lokarit e kanë mbytur (në ujë). Kalvinistëve, të cilët shumë shërbime i kanë pritur nga zëvendësi i Lokarisit, patrikut të njohur Parteniosit I, u dështoi shpresa kur ky ose u helmua ose, në lajmin e pashpresuar për internimin, vdiq.70) Parteniosi II, i cili qe patrik në Stamboll prej vitit 1644 deri 1646, ndonëse në shpirt ishte ithtarë i kalvinizmit, nuk ka guxuar haptas t’i rrëfejë parimet e tij. Megjithatë ky ka qenë shkaku i shkarkimit të tij, e pastaj edhe i internimit dhe përmbytjes së tij.71) Ja kështu është zgjeruar ndikimi i kalvinizmit më shumë se që këtë e pranojnë kundërshtarët e Lokarisit. Ithtarët e Lokarisit, të cilët nuk dëshiruan ta ulin kokën para ekskomunikimit të atyre sinodeve që e kanë gjykuar udhëheqësin e tyre, qartë kanë pasur më tepër bashkëdhembje me fqinjët e vet muslimanë se sa me klerikët ortodoksë, të cilët shtireshin sikur nuk i njohin ata. Njëmend, nuk ka provë të pakontestueshme se kalvinizmi 132
ka ndikuar në përhapjen më të lehtë të islamit,72) vetëm se, për shkak të mungesës së shkaqeve shprehimisht të cekura, mund të parashtrohet me siguri, se edhe ai është një nga faktorët e konvertimeve të shumta që janë bërë në shekullin e XVII nga marrëdhëniet e përzemërta ndërmjet muslimanëve dhe Grekëve. Nuk ka dyshim se konvertimet, që atëherë janë vërejtur në shtresën e mesme dhe në masën e rëndomtë, janë më të shpeshta nga konvertimet në kohët tjera.73) Flitet për “renegatjen”, që gjithnjë ka ndodhur ndër klerikët grekë, natyrisht edhe në mesin e atyre që kanë qenë në pozita të larta, siç është rasti i mitropolitit në ujdhesën Roda (Rodos).74) Madje janë akuzuar që në krahinën e Korintit në Greqi në vitin 1676 çdo ditë nga disa të krishterë fundosen në “mashtrimin turk”, ndër të cilët natyrisht edhe tre klerikë kanë ndërruar fenë.75) Kur sulltan Mehmedi IV në vitin 1675 bënte gazmendin me rastin e synetimit të djalit të vet Mustafës, që ke zgjatur 13 ditë, në të kanë qenë të pranishëm së paku 200 konvertitë.76) Po ashtu, në veprat që janë shkruar në atë kohë, takojmë shumë shembuj të konvertimit. Një nga autorët e asaj kohe e përshkruan në këtë mënyrë gjendjen shpirtërore të konvertitëve në vitin 1664: “Duke u përzier me Turqit dhe duke ardhur me ta në rrethanat jetësore në kontakte të rëndomta, panë ndër liturgjitë e tyre fetare edhe psalmet e Davidit (Davudit, a.s.). Turqit japin lëmoshë dhe vepra të tjera humane bëjnë. Respektimi i tyre i jezusit (Isaut a.s.) është i madh. Edhe Evangjeljen e respektojnë. Përveç kësaj, sikur ndonjëfarë horri si gomar t’i ofronte dhuratë pashait të asaj ane, do të mund të emërohej për papë të asaj ane. Sa i përket njeriut të këtillë, ai nuk do të kujdesej shumë për nevojat e amullisë së vet. Prandaj, filloni të besoni, nëse turqizoheni, se do ta gjeni rrugën për në shpëtim. Ja kështu nga mendja juaj del trinia e shenjtë. i biri i Zotit, që pësoi në kryq, dhe fshehtësitë tjera fetare, të cilat mendjes së paarsimuar i duken mashtrime, deri sa krishterizmi juaj në mënyrë të pahetueshme plotësisht nuk zhduket. Pas kësaj filloni të bindeni se për ju nuk ka dalli mtë jesh i krishterë ose Turk.77) Pas kësaj epoke rrallë vërehen rastet e konvertimit, por megjithatë, një autor françez përshkruan se shumë të krishterë në vitin 1703 kanë ndërruar fenë dhe se në mesin e këtyre pos disa katolikëve është edhe një klerik françez. Shkruan se në Izmir edhe disa klerikë e përqafuan islamin.78) Një nga faktorët që ka shkaktuar rënien numerike të ithtarëve të kishës lindore është edhe ky që predikuesit, e sidomos dinjitarët e lartë kishtarë, kanë kaluar jetë mjaft të shfrenuar. Janë qitur në ankand peshkopatat dhe kryepeshkopatat dhe u është dhënë atyre që japin më shumë. Ata që i fitonin, që të arrijnë deri te paratë që për ta kanë dhënë, i janë përveshur të gjitha mjeteve të mundshme që t’i nxjerrin nga bashkësitë e veta. Këta kanë vënë fatime të rëndomta dhe të jashtëzakonshme në popullatën e pafatë të krishterë dhe kanë caktuar se duhet me shuma të mëdha t’i paguajnë ritualet e shenjta të rëndomta sikur që janë: kryqimi, rrëfimi, kungimi, asketizmi,
133
varrimi etj. Disa popa kanë lidhur me jeniçerët një lloj të aleancës botërore. Madje emrat e shumë personave, që kanë qenë në suitë të peshkopëve, janë gjendur në listat e jeniçerëve dhe nën mbrojtjen e kësaj bashkësie ushtarake, e cila patë grabitur fuqi të madhe në shtet, për shkak të shfrenimit të krerëve osmanlinj, këta persona janë siguruar se nuk do të denohen për krimet dhe deliktet e veta.79) Disa auorë të asaj kohe, dëshmitarë, kanë paraqitur problemet që të krishterët e atëhershëm i kanë bartur nga veprimet që të krishterët e atëhershëm i kanë bartur nga veprimet kriminele të popave grekë. Një nga këta autorë, me emrin Thornfarth, duke folur për zgjedhjen e patrikut që është kryer në vitin 1700 thotë: “Nuk dyshojmë se koha e patrikut do të kalojë mirë. Do ta ndjek despotizmin e tij dhe krimin e simonisë (tregtim se gjësendet e funksionet fetare kishtare, vër. N. I.). Puna e parë që e kryen patriku është komunikimi i vullnetit të sulltanit vlladikane, peshkopëve dhe klerikëve tjerë. Një nga detyrat e tij më të mëdha është të njohftohet me të ardhurat e të pozitave të larta të popave. Për secilin do t’i caktojë tatimet dhe në letrën e veçantë strikt t’u tërhiqet vërejtja se duhet të dërgohen. Pasi që klerikët e lartë janë mësuar në këtë tregti, as ata nuk do të mbesin nën këtë presion; edhe ata do t’i shtypin popat në pozita më të ulta, e këta do t’i drejtohen popullatës së famullisë së vet, dhe nëse kjo nuk iu paguhet, nuk do ta spërkasin asnjë pikë të ujit të shenjtë. Nëse patrikut i duhen më tepër të holla, ai ua beson Turqëve që këta t’i tubojnë. Deri sa rëndom klerikëve u paguajnë 20.000 kruna, Turqit marrin 22.000, dhe nga kjo e paguajnë angazhimin e vet, dhe sipas kontratës, të lidhur me patrikun, i shqetësojnë peshkopët që ngurrohen nga dhënia e kryerjes së detyrës fetare.80) Madje rrëfehet se disa popa, që të grabisin para, për këto simoni kishtare, kanë joshur fëmijët e famullitarëve të vet dhe i kanë shitur si robër.81) Kjo mënyrë e nxjerrjes së parave, që është zbatuar në shekullin e XVII, është përsëritur edhe në shekullin e XIX në Bosnje dhe Hercegovinë para okupimit austriak. Mitropoliti sarajevas ka realizuar nga bashkësia e vet e mjerë në vit aq para - 10000 lira - sa ka pasur dy herë më shumë se sa janë të ardhurat e përgjithshme të mëkëmbësit turk. Që të vihet deri te kjo shumë e madhe është aplikuar presion në anëtarët e bashkësisë, kurse nëpunësit turqë kanë marrë urdhër që në këtë aspekt t’u ndihmojnë popave. Fshatrat që nuk kanë dashur ose nuk kanë mundur të japin para, që prej tyre i kanë lypur klerikët e lartë, duke iu bashkangjitur fatkeqësisë së qyteteve të grabitura, kanë duruar vështirësi.82) Këto vështirësi të padurueshme nga klerikët, të cilët për çdo rast janë të obligueshëm mta mbrojnë popullatën e krishterë, madje e kanë ngritur popullatën në trazira.83) Në pajtim me këtë, nuk duhet çuditur se shumë të krishterë kanë kaluar në anën e muslimanëve me qëllim që të shpëtojnë nga ky veprim i dhespotit.84) 134
Lloji tejtër i tiranive kishtare ka ndodhur në krahinën selanikase në vendin Nuanti. Tregohet se tiranitë që kanë ndodhur atje kanë qenë shkak të konvertimit të të parëve të një bashkësie vllehe, që numron rreth katër mijë anëtarë. Sipas traditës së tyre gojore, një nga patrikët stambollas nga shekulli XVIII e ka bindur sulltanin e atëhershëm se, ndër shtetasit e krishterë, shtetit i janë lojal vetëm ato që flasin greqisht, dhe sulltani urdhëroi që shtetasit e krishterë do të flasin vetëm greqisht, e në rastin e kundërt gjuha do t’u preket. Kur ky lajm erdhi deri te popullata e Nuantit, disa nga frika u strehuan n ëmale dhe atje kanë qenë të detyruar të ndërtojnë sërish fshatra, e ata që nuk kanë ikur kanë ikur kanë përqafuar islamin dhe në këtë mënyrë kanë mundur ta ruajnë gjuhën e vet amtare.85) Njëmend, klerikëve të fshatërave dhe rrethinës nuk u janë përshkruar vepra tëkëqia që u janë atribuar eprorëve të tyre,86) por këta sërish kanë qenë injorantë të zi dhe mund të thuhet se nuk kanë ditë të lexojnë e shkruajnë. Thuhet se kah fundi i shekullit XVII në msin e klerikëve grekë, vetëm dymbëdhjetë faqebardhë e kanë njohur gjuhën klerike greke. Të dijë të lexojë për popat është konsideruar aftësi e madhe; këta nuk e kanë kuptuar domethënien e shumë fjalëve dhe shprehjeve të librit të tyre të lutjeve.87)

[ORIONI]

Superioriteti moral i Turqëve

Deri sa në rregullimin e atëhershë shoqëror të të krishterëve ka pasur shumë gjëra jotërheqëse, në jetën e Turqëve ka pasur shumë veti interesante dhe të pranueshme. Në pajtim me këtë, kur të nivelizohet kisha e krishterë me udhëheqjen dhe mësuesit e saj theksohet epërsia e Turqëve, e cila natyrisht shumë ka ndikuar në njerëzit e devotshëm të cilët, për shkak të abuzimeve të kishës lindore, për shkak të bastisjes në emër të fesë dhe për shkak të synimeve të saj egoiste, e kanë lëshuar krishterizmin. Autorët e vjetër të krishterë, pothuaj në çdo rast, e lavdojnë përkushtimin dhe sinqeritetin turk në jetën fetare, mallëngjimin e tyre në kryerjen e detyrës, që feja ua imponon, njerëzishmërinë e tyre që e dëftojnë në mënyrë e vet të jetës dhe veshjes, dlirësinë e tyre etj.88) Kronisti Gaultier de Leslie, të cilin mbreti Leopoldi I ia ka dërguar delegacionit të vet te Porta e Lartë në vitin 1665, duke i lavduar Turqit, sidomos zellin e tyre gajtë lutjeve, thotë: “Duhet pranuar diç që do të nxisë habinë e të krishterëve: Turqit në veprimet e veta fetare tregojnë më tepër mallëngjim se të krishterët. Tek ata vërehet gjithë ajo që do të mund të pritej se do të shihet te të devotshmit e krishterë: gjatë kohës së lutjes sytë e asnjërit prej tyre nuk do të kthehen në asnjë anë; jashtë devotshmërisë nuk do ta lidhë zemrën për asgjë tjetër, nuk do të shihet asnjë krijesë që ndaj Krijuesit nuk do të dëftojë përunjtësi skajore, që prej tij është pritur.89) Një pjesë e këtyre falënderimeve e ka kapur natyrisht edhe ushtrinë për shkak të qëndrimit dhe veprimit të saj. Sipas të dhënave të sekretarit të
135
delegacionit të Karlos II, në Portën e Lartë kurrë nuk ka ndodhur diç e atillë sikur grabitja, dhunimi, që do të ishte motiv i ankesave të popullatës, kur ushtria turke kalonte. Mejhanet dhe toçitoret tjera të alkoholit, që janë në rrugë, ku kalon ushtria, janë të mbyllura e të mylyrosura tri ditë para kalimit. Është e ndaluar shitja e alkoholit ushtrisë me kërcënim të denimit me vdekje.90) Madjeautorët e krishterë, që nuk kanë pasur as shenjë të dashurisë ndaj Turqëve, shumë i kanë çmuar virtytet turke. Një nga antarët e tillë, duke ushqyer për fenë turke mendim të keq91) megjithatë thotë: “Megjithëse Kur’anin nuk e konsideroj të vlefshë mpër ta pranuar, megjithatë e di se në të ka gjurma të substancës si krishterë. Njëmend, sikur të krishterët me vëmendje studiojnë historinë dhe ligjet e muslimanëve, do të hasnim në shumë gjëra para të cilave veten do ta konsideronim cikërrime. Këto gjëra janë: kujdesi dhe sinqeriteti në veprat e nënshtrueshmërisë, kryerja e të mirave dhe kultivimi i devotshmërisë, pastërtia, qëndrimi i respektimit të plotë në tempuj, dëgjueshmëria dijetarëve fetarë. Madje edhe sunduesi i tyre, nëse nuk merret vesh me muftiun, nuk do të bëjë asgjë. Çfarë kujdesi kanë ndaj lutjes së tyre: kudo qofshin dhe nuk e di me çfarëdo pune qofshin të preokupuar, ata pesë herë në ditë do të luten. Me çka zelltarie agjërojnë tërë muajin nga agimi deri në muzg! Sipas islamit të tyre, ata janë mirëbërës ndaj njëritjetrit. Ata me kujdes i kurrojnë në spitalet e tyre të huajt, qofshin ata të varfër ose udhëtarë. Sikur ta hedhnim shikimin në drejtësinë e tyre, në kthjellshmërinë e tyre dhe në virtytet tjera morale, duke parë qëndrimin tonë të ftohtë qoftë në devotshmëri qoftë në humanitet, ne do të ndiznim turp. Nuk ka dyshim se islami është shkaktar për shkallën e tyre më të lartë në veprat e devotshme dhe humane. Një historian i kohës më të re në këtë aspekt erdhi deri te rezultati i njëjtë.92) Ai thotë: “Sipas asaj, sa kemi mundur ta kuptojmë, shumë Grekë të aftësive të larta dhe me virtyte morale ashtu edhe e kanë ndier prioritetin e muslimanëve sa që madje shumica, që i shmangeshin shërbimit mbretëror, në vend të dhënies së tatimit, e pranonin vullnetarisht islamin. Pa dyshim rregulimi shoqëror i Osmanlinjve dhe superioriteti i tyre moral kanë pasur ndikim të fortë edhe në individët nga shumë raste të konvertimit, që kanë ndodhur në shekullin XV. Vërtet, për një brez, që është dëshmitar i dekadencës turke në Evropë dhe ngushtimit të vazhdueshëm të kufinjve të saj, është mësuar të dëgjojë se individualiteti shpirtëror turk, si “i sëmurë”, është gjykuar në zhdukje jo të largët, është vështirë që të kutojë aktivitetin që Imperatoria Osmane e ka kryer në Evropë në kohën e progresit të vet. Sukseset e armëve turke, që ndodhën përnjëherë dhe epokalisht, kanë nxitur në mendjet njerëzoro admirim dhe tmerr. Mbretëritë e krishtera njëra pas tjetrës binin në duart e tyre. BUllgaria, Serbia, Bosnja, Hungaria, ia dorëzonin mëvetësinë e vet. Republika e fuqishme e Venedikut shikonte se
136
si i dalin nga duart shumë pjesë të vendit të saj. Madje pas rënies së Otrantit ka qenë i ekspozuar rrezikut edhe qyteti i amshueshëm Roma. Kah fundi i shekullit XV dhe n ëshekullin XVI veprat e publikuara të shkruara të krishterëve janë të përmbushura - deri sa nuk u ndal marshimi triumfues i Turqëve - me paralajmërimmin e fatkeqësive, që e kanë rrezikuar fatin e Evropës së krishterë. Turqit janë prezentuar si shkop Zoti, me të cilin Ai i ndëshkon, për shkak të mëkatimit dhe jomoralit, robërit e vet,93) ose janë konsideruar si forcë e Luciferit (Jblisit) së cilës i është dhënë liria që hipokrizisht dhe me diskriminimin e fesë të përpiqet të rrënohet krishterizmi. Por këtu është një pikë që meriton vëmendje, e kjo është se vetëvetes disa njerëz ia kanë shtruar këto ypetje: “Sikur mos të kishte shkaqe të arsyeshme, a do të pranonte i Madhërishmi që numri i muslimanvëe të zmadhohet kaq shumë? A mund ta pranojë arsyeja që me mijëra njerëz si një person të jenë mëkatarë dhe të mallkohen? Kur është kaq e shumënumërt, si është e mundur që kjo bashkësi njerëzore të jetë në kundërshti të fesë së vërtetë (d.m.th. sipas botëkuptimit të krishterë)? Pasi e vërteta është më e fortë se mashtrimi, dhe pasi këtë të gjithë njerëzit e manifestojnë, vallë a ka mundësi që këta pasardhës të shumtë të Ademit të luftojnë kundër saj? Pasi që i Gjithëlarti e ndihmon dhe e rekomandon të vërtetën, si është e mundur atëherë që të vërtetën ta marrin Turqit? Nëse feja turke është vënë, si thuhet, në themele të kalbura të mashtrimit, përse atëherë ajo në këtë mënyrën e shpejtë mrekulluese është përhapur”?94) Si mund të kuptohet nga kjo, vërejtjet të ngjashme me këtë kanë gjetur vend edhe në mendjet e të krishterëve që kanë jetuar nën sundimin turk; e sidomos kjo më fuqishëm është rrënjosur në mendjet e të krishterëve të varfër, të cilët, duke rënë në robëri, dhe duke e humbur shpresën se do të shpëtojnë nga mjerimi të cilit i janë ekspozuar dhe do të thithin ajër të lirisë, kanë shikuar në fatkeqësi se si kalojnë vitet. Pra, nuk duhet çuditur që një nga këta robër kështu i drejtohet vetëvetes: “Shpirti im, sikur Zoti të ishte i kënaqur me fenë që e ndjek ti, nuk do të lëshonte në këtë gjendje; përkundrazi, do të ndihmonte që të çlirohesh dhe të kthehet feja jote; por pasi Ai i ka mbyllë të gjitha rrugët e shpëtimit, sigurisht është e vendosur që t’i ta lëshosh këtë fe dhe sigurisht ka dashur Zoti të shkosh rrugës së fesë e cila do të nxjerrë në rrugën e shpëtimit.”95)