Historia E Perhapjes Se Islamit Ne Bote

[ORIONI]

Lidhjet e Nubisë me vendet muslimane


Vështirë është kategorikisht të shpjegoeht se sa kanë ndihmuar ndodhitë sipër të cekura në përhapjen e konversionit ndër të krishterët kobtian. Për këtë neglizhencë kishtare theksojnë gjendjen e ngjashme dy misionarë të rendit të krishterë kapucinias, të cilët në shekullin e XVII kanë udhëtuar nëpër Egjiptin Verior. Për shembull, ata nuk kanë parë në Luksor asnjë pop ndër Kobtët, dhe se kanë mësuar se pesëdhjetë vjet nuk janë rrëfyer as që kanë kryer ritualet fetare të kungatës. Kur t’i marrim parasysh këto rrethana, lehtë do të kuptojmë shkakun e ramjes numerike të Kobtëve në Egjipt.23 Duhet se mospërfillja e ngjashme ka ndihmuar edhe zhdukjen e kishës në Nubij (d.m.th. në viset berbere), e cila e ka njohur, sikur që këtë edhe sot e pranon Abesinia, supremitetin e patrikanës jakobite të Aleksandrisë. Berberët kah mesi i shekullit të VI janë kthyer në krishterizëm. Ata e kanë ruajtur mëvetësinë e vet edhe pas pushtimit arab të Egjiptit. Berberët kanë lidhur kontratë me pushtuesit arab, sipas të cilit janë obliguar t’i dërgojnë çdo vit mëkëmbësit egjiptian katërqind robë, e për këtë Arabët janë obliguar të japin gjalpë, drithë dhe rroba.24 Gjatë kohës së Mutesimit (833-842?218-228 H.) është dërguar një delegacion, dhe e ka përtërirë kontratë e cekur. Kur mbreti nubias e vizitoi kryeqendrëne hilafetit, është pritur me shkëlqim të madh, dhe duke marrë dhurata të çmueshme, u kthye në vendin e vet.25 Berberët ishin qysh në shekullin e XII sipas Isaut në krishterizëm,26 dhe e kanë ruajtur, përkundër ekspeditave ushtarake që kundër tyre janë dërguar nga Egjipti, pavarësinë e vet.27 Mbreti Berber ka marrë nga sulltani i ri egjiptian ndihmë ushtarake dhe u nisë në xhaxhain e vet. Duke iu falënderuar kësaj ndihme e rrëzoi xhaxhain, dhe se për këtë shkaksi kthim dhurate viset më veriore të shtetit të tij iu bashkangjiten Egjiptit, por pasi që popullata e atjeshme ka dëshiruar të mbetet në krishterizëm, është marrë për çdo kokë mashkulli në vit nga një dinar28 haraç. Mirëpo, pushteti islam nuk zgjati shumë dhe Berberët sërish e arritën pavarësinë e vet.29

[ORIONI]

Shpërngulja e Arabëve në Nubi

Në viset berbere disa shekuj më herët janë vendosur disa fise arabe, edhe Arabët të banuar në rrethinë të Nilit të Bardhë në shekullin X sipas Isaut, numerikisht janë rritur aq dhe aq pasuri kanë arritur që më në fund në kryeqendër të mbretit të krishterë,36 Sobit 31 arritën ta ndërtojnë xhaminë. Në shekullin e XIII, e sidomos në fillim të shekullit XIV, ndodhi lëvizja e shpërnguljes së përgjithshme të Arabëve në Nubi. Sidomos, pasi që fisi Xhuhejne u vendos në atë vis, shumë anëtarë të tij janë martuar me gratë e vendasëve dhe shkallërisht aq janë forcuar sa që e thyen fuqinë e sunduesit të atij visi.32 Ibn Batuta33 na njofton se Berberët në shekullin e XIV njëjtë kanë qenë të krishterë, por se mbreti në Dongol 34 gjatë kohës së sulltanit mamelikas Nasir Kalaunit e pranoi islamin. Asnjë prej fushatave të shumta luftarake që janë dërguar nga Egjipti në shekullin e XV sipas Isaut, nuk ka depërtuar në pushtim në jug më thellë se katarakti i parë i Nilit.35 Krishterizmi është përhapur në rrethinë të Sinurit në Nilin e Epërm.

Zhdukja e shkallërishme e krishterizmit


Mbretëria nubike e krishterë është shkatërruar diç për shkak të mospajtimeve të brendshme, diç për shkak të sulmeve të Arabëve dhe Zenxhive (Zezakëve).36 Gjatë kësaj kohe tregtarët dhe vizitarët islamë e kanë sjellur islamin në brendi të këtij visi. Në një pjesë, që e ka shkruar Makrizi në shekullin e XV, që është gjë e rrallë te historianët arabë, flitet edhe për misionaritetin. Një rrëfim, që e ka rrëfyer Ibn Salim Azuvani, është e denjë për vëmendje për shkak të prezentimit të aktivitetit të propagandës islame. Vërtet, kthimtari, që është lëndë e këtij versioni, sikur që nuk është me prejardhje Berber, nuk është as i krishterë, por megjithatë tregimi i përcjellur na zbulon llojin e misionaritetit islam, që është kryer në shekullin e XV në Berberi. Ibn Salimi e ka takuar në pallat një sundues nubian në Mekar, njeriu që ka banuar në visin që është larg Nilit tre muaj ecje. Kur e ka pyetur për fenë, ai iu ka përgjigjur: “Krijuesi im, i yti dhe i tërë njerëzimit është Zoti, i cili është në qiej.” Kur iu paraqitet uria ose thatësia, dalin në një vend të lartë, ku e lusin Zotin e lartësuar. Lutjet e tyre janë pranuar, edhe para se të zbresin nga kodra, dëshirat e tyre do të plotësoheshin. Në pyetjen tjetër, ky njeri e pranoi se nuk u është dërguar asnjë pejgamber. Kur Ibn Salimi i tregoi për Musaun (Mojsien), Isaun (Jezusin), Muhammedin dhe për pejgamberët e ngjashëm të lartësuar edhe për çuditë, të cilat me frymëzim i kanë bërë, ai ka thënë:
91
“Nëse atë e kanë bërë ata, atëherë e vërteta dhe drejtësia është meta, dhe unë besoj në ata.”37 Popullata nubiane shkallërisht është kaluar drejt nga krishterizmi në islam dhe është zhdukur.38 Pasi që kisha shpirtërisht ka rënë në shkallën më të ulët dhe pasi që ndër ekleziastikët nuk është paraqitur asnjë lëvizje reformatare, dhe pasi është humbur çdo kontakt me kishat tjera të krishterea, është e natyrshme që në islam kanë kërkuar plotësimin e aspiratave të veta shpirtërore. Muslimanët kaherë kanë treguar fuqinë jetësore dhe qysh atëherë ua kanë imponuar disave fenë e vet. Ndërmjet vitit 1520 dhe 1527 (927-934 H.) një klerik portugez, që ka udhëtuar nëpër Abesini, e ekspozon në mënyrën vijuese formën e kthimit në të cilën kanë qenë Berberët: “Berberët atëherë nuk kanë qenë as ithtarë të Musaut, as të krishterë, as muhammedanë. Ata gjendeshin në pafe pa kurrfarë ligji. Mirëpo, dëshiruan të jetojnë në krishterizëm”. Dhe në realitet, Berberët, për shkak të mëngësisë se klerikëve të vet, kanë jetuar në padijen e zezë. Ndër të fundit nuk ka pasur asnjë peshkop, madje asnjë pop. Për këtë në Abesini ka ardhur i deleguari që të kërkojë nga këtu ppapa, por në këtë mbreti abesinas, pa lejen e patrikut të Aleksandrisë, iu përgjegj se nuk do t’i dërgojë këta mësues të fesë.39 Pas kësaj rreth nja njëqind vjet, “pasi nuk kishte priftëri”, krishterizmi nga Nubia u zhduk platësisht. Në të gjitha anët e kësaj mbretërie kishat kanë qenë të mbyllura.40 Nubitët i kaploi rryma e islamit e cila depërtonte nga të gjitha anët. Rrymës islame pa dyshim mjaft i ka ndihmuar përpjekje konvertuese e muslimanëve, të cilët me shekuj para kësaj kanë udhëtuar vepër Nubi. Ka pasur fise arabe që kanë ardhur dhe kanë vendosur pushtetin e vet në viset në veri në afërsi të brigjeve të Nilit.41 Sa u përket fqinjve në Jug, Nubitët ng Abesinia i ka ndarë fisi Belus.

[ORIONI]

Ndërmjet Abesinisë dhe Nubisë

Në fillim të shekullit XVI anëtarët e fisit Belus, pasi ishin muslimanë, i kanë dhënë mbretit të krishterë të Abesinisë tatim (haraç).42 Pasi kjo popullatë mund të llogaritet n ëBelijunë, e ata hsitoriani Idrisi i përmend si të krishterë,43 kjo, duke e marrë parasysh këtë, është sigurisht se ky fis, pak para kohës së përmendur e përqafoi islamin. Ata qysh atëherë Sinarin, i cili ishte qendër sundimi, ia kanë bashkangjitur një shteti të fortë islam. Ushtria e tyre, e cila nën udhëheqjen e Ahmed Garanit në vitin 1634 (941 H.) duke mësyrë Abesininë ka përparuar, u bashkua me ushtrinë e sulltanit nga Maroko, i cili ka dhënë tatim (haraç), edhe pse ka sunduar me visin ndërmjet Sinarit dhe Abesinisë. Fuqia ushtarake e këtij sulltani kishte 15.000 Nubij, të cilët sipas të dhënave ekzistuese kanë qenë muslimanë.44 92
Ndonëse të dhënat për konvertimin e Nubijëve kështu janë të pamjaftueshme e të shpërndara, megjithatë mund të argumentojmë sipas natyrës së tyre liridashëse dhe sipas qëndrimit të tyre të gjatë në krishterizëm, se ai ka ndodhur me anë të evoluimit gjatë shumë shekujve. Tash të kalojmë në historinë e përhapjes së islamit në Abesini. Ndonëse Abesinasit sikur Nubijët i përkasin kishës jakobite, e kanë pranuar krishterizmin dy qind vjet para tyre. Islamin nuk e sollën valët e shpërnguljes arabe që i patën vërsulë brigjet e Abesinisë qysh para konvertimit të Arabisë, por ai disa shekuj më vonë ka filluar të hyjë. Deri në shekullin e X në vendet bregdetare kanë qenë të vendosur vetëm disa familje muslimane. Kurse në fund të shekullit XII, me rastin e formimit të një dinastie arabe, disa vise bregdetare janë shkëputur nga mbretëria abesinase. Një misionar islam me emrin Ebu Abdullah Muhammed ka hyrë në vitin 1300 (700 H.) në brendi të Abesinisë dhe ka filluar ta ftojë njerëzinë në ndërrim të fesë. Vitin vijues ky njeri ka mundur të grumbullojë rreth 200.000 njerëz. Pastaj, duke mësyrë në principatën Amhara, disa herë është ndeshur me ata.45 Mbreti abesinas Sifa Erad, që ka sunduar nga viti 1342 deri më 1370 (743-772 H.), ka ndërmarrë hapa të shpejtë kundër muslimanëve, dhe se ndaj atyre që nuk kanë dashur ta pranojnë krishterizmin ka bërë masakër të përgjithshëm ose i ka internuar nga shteti.46 Pikërisht kah fundi i shekullit XIX për shkak të joqetësisë së brendshme dhe anarkisë iu është mundësuar fiseve të banuara në bregdet ta hedhin zgjedhën dhe t’i shtyjnë Abesinasit në brendi të vendit. Tregohet se mbreti BAida Marjami ka kaluarnjë pjesë të mirë të kohës të sundimit të vet në luftë me Arabët të banuar në kufirin lindor të shtetit.47 Deri sa shteti i fortë islam Adal, që është themeluar kah fillimi i shekullit XVI në viset jugore ndërmjet Abesinisë dhe detit të Kuq, dhe disa fise tjera islame haptazi kanë vepruar kundër këtij shteti të krishterë, disa fise arabe nënshtruashëm kanë dhënë tatimin, kurse në viset Masaua (Masavuah) Arabët e banuar kanë ruajtur pasurinë e kryeparëve abesinas, duke jetuar në mënyrë nomade në grupe prej 30-40 njerëz, të cilët i komandante nga një eprar i krishterë.48 Disa muslimanë në shërbim të mbrett të krishterë kanë zënë pozita të rëndësishme.49 Disa prej tyre i kanë mbetur besnik islamit, kurse disa e kanë pranuar fenë dominuese (krishterizmin). Ç’do të thotë dhënia e tatimit të këtyre muslimanëve negusit (nexhashiut - mbretit) abesinas, është rëndë të përcaktohet. Muslimanët e Hadisë krahas haraçit është dashur çdo vit t’i japin mbretit edhe një vashë të re, e cila duhej ta pranonte krishterizmin. kjo traditë është caktuar sipas një kontrate të vjetër me Arabët, e cila është zbatuar kur ndonjë sundues abesinas dëshironte ta theksojë fuqinë dhe pushtetin e vet. Përveç kësaj, Arabët e përmendur e kanë pasur të ndaluar të bartin armë për luftë dhe të ecin në kuaj të shaluar. Duke shpjeguar shkaqet e nënshtrimit të vet urdhrave të cekur, në fillim thonë: “Që mbreti mos të na mbysë, që mos të na i rrënojë xhamitë, kur i dërgon njerëzit
93
ta tubojnë haraçin dhe ta marrin vashën,ne e pastrojmë, e veshim dhe e vëmë në shtrat dhe pranë kohës së saj, lutemi për shpirtërat e të vdekurve tanë, dhe ua dorëzojmë atyre.”50

[ORIONI]

Invazioni i Ahmed Granit dhe kalimet në islam në kohën e tij


Këta muslimanë, mbi të cilët është caktuar haraçi, kanë banuar në kufirin verior që shtrihet prej anës perëndimore të Abesinisë drejt Sinarit,51 dhe n ëviset e kësaj mbretërie në jug dhe juglindje,52 Të flitet se çfarë ndikimi kanë bërë muslimanët, duke jetuar përzieshëm, mbi të krishterët, a kanë arritur në atë shekull konvertitë apo jo, ky është vetëm supozim. Mirëpo, është e sigurtë se sunduesi i pavarur musliman në viset Adal, Ahmed Garan, i biri i një kleriku, i cili e lëshoi vendit e babait të vet dhe u vendos në Adal53 ndërmjet vitit 1528 dhe 1543 (935 dhe 950 H.), mësyri nga atje në Abesini, në çka shumë udhëheqës fisnorë të krishterë me fiset e veta u janë bashkuar ushtrisë ngadhnjimtare islame dhe kaluan në islam. Por një kronist bashkëkaluar musliman i këtyre ndodhive54 cek se ka pasur disa konversione nga frika dhe se është dyshuar në sinqeritetin e deklaratave të disa konvertiteve të rinj. Mirëpo, dyshimi në këto kthime nuk është e përgjithshme, përkundrazi, në viset e shumta kthimet, të cilat kanë marrë dimensione të gjëra, na shtijnëtë mendojmë se kjo ka qenë lëvizje e përgjithshme. Udhëheqësit fisnor, që kaluan në islam, personalisht me rekomandim kanë bërë ndikim në ushtarët e bindur që edhe ata të shkojnë pas tyre. Ata udhëheqës fisnorë muslimanë të cilët dikur ishin në shërbim të mbretit abesinas, dhe të cilët, duke e konsideruar sulmin e ushtrisë ngadhnjimtare islame rast të mirë, kanë ndërpresë lidhjen me krishterizmin dhe kanë lëshuar përkatësinë mbretit të krishterë, dhe kanë deklaruar se janë muslimanë, kanë prerë mjetin e veçant të këtyre konversioneve.55 Një prej tyre në letrën që ia ka shkruar më 1531 (938) Ahmed Garanit, thotë: “Unë dikur kam qenë musliman dhe jam bir i muslimanit. Të pafetë më kanë robëruar dhe me forcë më kryquan. Mirëpo, në zemër kam mbetur me fenë e vërtetë. I mbështetem Zotit, pastaj Pejgamberit të Zotit dhe miqësisë tënde. Nëse e pranuan pendimin tim dhe nuk më denon për atë që kam bërë, do të kthehem në fenë e vërtetë të All-llahut dhe do të gjejë mjete ta kthejë në islam edhe atë ushtri mbretërore që është nën “komandën” time. Dhe njëmend, shumica e ushtrisë të bindur atij shkuan pas tij. Tregohet se numri i tyre me gratë dhe fëmijët ka qenë 20.000 njerëz.56

Përparimi i islamit pas vdekjes së Garanit

Abesinasit patën sukses të shpëtojnë nga zgjedha e pushtuesve islamë me ndihmën e Portugezëve. Në një betejë që ndodhi në vitin 1544/950 H. u vra Ahemed Grani. Megjithatë islami në brendi të këtij visi ka zënë rrënjë të tilla që ka kontribuar vazhdimit të gjatë të kryengritjeve, që u lajmëruan në shekullin e XVI në Abesini, sepse dy kishat rivale të krishtera kanë qenë aq të preokupuara me luftë reciproke sa nuk kanë pasur kujdes në gjendjen e armikut të përbashkët. Njëkohësisht, sukseset e jezuitëve dhe misionarëve të tjerë katolikë në arritjen e ithtarëve për fenë e vet dhe përzierja e Portugezëve në ççështjen e brendshme qeverisëse të Abesinisë zgjoi te të krishterët e Abesinisë lëvizje kundërshtare. Dhe njëmend, këto ndjenja armiqësore aq u rritën, sa që disa krerë abesinasë haptas kanë folur se do të dëshironin t’i dorëzohen islamit se sa të mbetën në aleancë me Portugezët.57 Kjo lëvizje gjysmëfetare gjysmëpatriatike marri përmasa të tilla të gjëra, sa në vitin 1632/1042 H. plotësisht i kanë larguar nga vendi i vet Portugezët me të huajt tjerë - të krishterë. Pas kësaj Abesinia ka rënë në anarki të thellë. Fiset që i përkasin popullit Galia, duke e shfrytëzuar këtë gjendje, janë futur në vetë midisin e këtij vendi, ku deri më sot kanë mbetur. Sa ka përparuar islami në atë kohë mund të supozohet sipas dëshmisë së një udhëtari nga shekulli XVII. Ky udhëtar ka shkruar se ithtarët e islamit në çdo anë të këtij vendi po rriten dhe se paraqesin një të tretën e tërë popullatës së tij. Njëqind vjet më vonë numri i ithtarëve të Muhammedit me anë të rasteve individuale të kthimit, që ndodhnin aty këtu, shkallërisht rritej. Pasi në shtet nuk ka pasur administratë të fuqishme qendrore, disa udhëheqës së vegjël, por të pavarur fisnor, që kanë pasur simpati të madhe ndaj islamit, janë nxitur në kryengritje. Kjo ka ndodhur përkundër ligjit që ka përcaktuar se krerët abesinas duhet të jenë të krishterë. Disa muslimanë, që të zënë pozita, bëheshin sikur t’i kishin prerë lidhjet me islamin dhe përqafuan krishterizmin, dhe në këtë mënyrë në krahinat në të cilat vinin si mëkëmbës, kanë shfrytëzuar ndikimin e vet në përhapjen e islamit ndër të krishterët e atjeshëm.59 Vërehet nga vetë fillimi se një nga shkaqet e përhapjes së kësaj feje është ky që muslimanët ndaj të krishterëve abesinasë kanë qenë normalisht superior.

[ORIONI]

Islami në shekullin e XVIII dhe XIX


Udhëpërshkruesi gjerman Eduard Ruppel shkruan se shumë herë ka vërejtur gjatë rrugës për në Abesini “... kur dëshirohet të emërohet në ndonjë pozitë shtetërore njeriu i sigurtë e i ndershëm, zgjidhja rëndom binte mbi muslimanin”. Në këtë shtonë: “Muslimanët janë të zellshëm. Çdo muslimanë e mëson të lirin e vet ose bijtë e vet të lexojnë dhe shkruajnë, deri sa të krishterët i mësojnë fëmijët e vet vetëm nëse dëshirojnë t’i bëjnë popa.”60) 95
Na mjafton të shpjegojmë shkakun e përhapjes së islamit qoftë të shkallërishëm, por të vazhdueshë deri ku ka arritur në shekullin e XIII dhe XIX. Mjerimi dhe letargjia e klerikëve të krishterë, mospajtimet e pafund të udhëheqësve fisnorë të krishterë kanë prezentuar krahas epërsisë morale të muslimanëve garancë të veprimit të sigurtë të ndikimit islam. Plovdeni, i cili ka qenë ndërmjet viteve 1844 dhe 1860/1260 dhe 1277 H. konsul britanik në Abesini, shkruan: “Fisi Habab, i banuar në viset veriperëndimore të Masuit, vetëm në 100 vitet e fundit kaluan në islam dhe barabartë bartin emrat e krishterë. Shkaku i parë i islamizimit të tyre ka qenë ky që kanë qenë në kontakt të përhershëm mme muslimanët, të cilët atje vinin për shkak të tregtisë. Përveç kësaj, këto treva i kanë mospërfillur udhëheqësit fisnorë abesinas, të cilët kanë qenë të preokupuar me luftërat ndërmjet vetë.”61) Sipas traditës është konstatuar se një sundues abesinas me emrin Xhavuxh e lëshoi krishterizmin dhe e pranoi islamin për shkak se ka konsideruar se islami u sjellë fatin njerëzve dhe zgjatë jetën. Pas kësaj një prifti të bindur i ka urdhëruar. “Këtë arkë përgjiruese thyeje!” Në çka kleriku u përgjegj: “Nuk kam mguxim ta copëtoj arkën e Maries së lartë.” Atëherë Xhavuxhi personalisht e morri sopatën dhe e copëtoi në copa. Pas kësaj të gjithë popat e atjeshëm kaluan në islam, e edhe sot pasardhësit e tyre janë udhëheqës të fiseve.62) Në atë peridoë edhe popullata e pjesëve tjera në viset veriore të shtetit të Abesinisë kaloi në islam, sepse nga këtu popat janë larguar, kurse kishat e lëshuara shkallërisht rrënoheshin. Kthimet e atëhershme janë bërë pastër për shkak të ligështimit të të krishterëve, sepse edhe muslimanët e atyre viseve janë të njohur për miqësinë e vet ndaj të krishterëve, por nuk janë fanatikë.63) Një udhëtar tjetër dëshmon se kthime të ngjashme kanë ndodhur në fillim të shekullit XIX.64) Ai thotë se ka parë shumë njerëz ku njëri pas tjetrit bëhen muslimanë. Ras Aliu, i cili një kohë ka pasur ndikim mbretëror dhe i cili është konsideruar zëvendës i sulltanit, i ka përmbajtur muslimanët: shumë vende nëpunësish u ka dhënë muslimanëve, dhe madje nga kisha gjërat e grabitura ua ka falë. Në kohën e tij pothuaj gjysma e popullatës së Abesinisë së mesme e kanë përqafuar islamin.65) Kjo fe aq thellë i lëshoi rrënjët në Abesini sa që gati tërë tregtinë, sidomos zejet e vogla, muslimanët i kanë marrë në duart e veta, janë bërë pronarë të pasurisë, dhe në qytete, tregje e panaire janë bërë urdhërdhënës dhe në këtë mënyrë kanë ndikuar në tërë popullatën. Më tej, një misionar i cili atje ishte 35 vjet, pohon: “Duke i marrë parasysh sukseset dhe zellturinë e propaganduesve jo muslimanë, sikur të paraqitet edhe një Ahmed Garan dhe ta shpalojë flamurin Muhammedan, tërë Abesinia do ta pranonte islamin.”60) Kontesti, që u krijua ndërmjet Egjiptit dhe Abesinisë, që në vitin 1875 rezultoi me luftë, ka nxitur ndjenajt në dëm të islamit. Pasi qenë të detyruar të luftojnë me një shtet të huaj islam, kjo nxiti reaksionin kundër besimtarëve të njëjtë të atij shteti në Abesini.
96
Negusi (nexhashi) abesinas Johani e themeloi një kuvend shpirtëror, të cilit në aspekt të fesë i dha pushtetin kyç, kurse ky dha urdhërin se në shtet mund të jetë vetëm një fe. Muslimanëve u dha tre vjet afat që t’i bashkangjiten kishës popullore. Për ta në ato vende ku paraqitet nevoja kanë dhënë të ndërtohen kishat. Popave te krishterë janë detyruar t’u paguajnë të dhjetën. Muslimanët që ishin në shërbime shtetërore morën vërejtjen ose të kryqohen ose të japin dorëheqje. Natyrisht se ka qenë i kufizuar ndikimi i kësaj metode detyruese. Nga ana tjetër, krishterizmi formal nuk i ka penguar muslimanët që fshehtas ta predikojnë fenë e vet. Madje janë hetuar shumë persona të cilët, pasi janë kryquar në kishë, direkt i janë drejtuar ndonjë imami dhe kanë kërkuar që t’u gjejë ilaq në mënyrë që të pastrohen nga kryqimi.67) Pasi që kjo urdhëresë befasuese shtrihej vetëm në mashkujt, kjo nuk ndikoi mjaft. Sa u përekt muslimanëve, në aspekt të përhapjes së islamit në Abesini, misionari italian Massagia përmend aktivitetin e tyre të rëndësishëm në propagandë.68) Tregohet se mbreti Johan në vitin 1880 ka urdhëruar me dhunë të kryqohen 50.000 muslimanë.69) Mirëpo, këto masa detyruese në dobi të krishterizmit nuk e kanë penguar fuqinë e përhapjes së islamit në shekullin e XIX. Fiset siç janë Tekles (dmth. druri i Jezusit), Itebtes (dhurata e Jezusit), Temarijam (Ipeshqeshi i Maries), të cilat edhe sot i bartin emrat e këtillë në buzë të çkahit dihet se dikur kanë qenë të krishterë, plotësisht janë bërë muslimane. Dy degë të fisit Meuza pjesërisht në gjysmën e shekullit të kaluar, e pjesërisht në fillim të këtij shekulli plotësisht kanë përqafuar islamin. Mosdija e klerit të atjeshëm të krishterë, mjaft e ka lehtësuar zellshmërinë e propaganduesëve muslimanë, të cilët e kanë entuziazmuar në konvertim.70)

[ORIONI]

Si u përhapë islami në Afrikën veriore?

Tash do të kalojmë në historinë e Afrikës, nëpër bregun verior të së cilës nga Lindje në Perëndim ka kaluar pushtimi arab në shekullin VII sipas Isaut. Lehtë ndodhi pushtimi i Egjiptit me ndihmën e popullatës së saj, e cila përpiqej t’i jep fund sundimit bizantinas. Por prej Egjiptit deri te bregu i oqeanit Atlantik luftërat e përgjakshme dhe rezistenca e gjatë (ka zgjatur më fjalë tjera 50 vjet për konstituimin e pushtetit arab) nuk mund të nivelizohen me Egjiptin. Para ramjes së Kartagjenës në vitin 698/79 H. nuk qe fshirë aristokracia romake në Afrikë. Që të nënshtrohen Berberët në ato vise dhe të dominojë pushteti i Arabëve, është dashtur pra rreth pesëdhjetë vjet. Nuk kemi për qëllim të japim të dhëna për ato suksese luftarake, vetëm kemi për qëllim ta hulumtojmë mënyrën në të cilën ka ndodhur përhapja e islamit në mesin e të krishterëve të atyre viseve. Fatkeqësisht, materiali që do të mund të na shërbente për këtë qëllim, është i shkapërdherdhur dhe i mangët. Ç’patë ndodhur me atë kishën afrikane e cila ka dhënë aq teologë e të shenjtër botës së krishterë? Kisha e Tertullianit, shën Cuprianit, shën Augustinit, të cilët emrin e fesë së vet edhe pas mundimeve të duruara me suskes e kanë dëshmuar dhe të cilët kanë qenë paraprijës të guximshëm të krishterizmit të vjetës, sikur menjëherë u heshtë dhe prej atëherë shihet se po zhduket.



Për tërheqjen e krishterizmit nuk është shkak anësia muslimane

Zhdukja e popullatës së krishterë saudejmi, si rëndon - për shkak të mungesës së të dhënave në këtë aspekt - iu përshkruhet dhunave fanatike, që u qiten në shpinë muslimanëve. Por për këtë mënyr të rreptë dhe plotësuese të zgjidhjes së kësaj pyetjeje ka shumë vërejtje zbutëse. E para: për pohimin e tillë nuk ka dëshmi të sigurta. Betejat, shkretërimet dhe gjerat e ngjashme, të cilat janë pasojë e luftës së gjatë, paraqesim shumë të tmerrshme, por në vetë çështjen, tiranitë fanatike në raport kundër tyre bijnë në minimum. Nga fillimi i pushtimit arab e gajtë tetëqind viteve shumë kisha të krishtere kanë ruajtur ekzistencën e vet. Shkaku që e ka mundësuar të ekzistuarit e tyre dëshmon për tolerancën fetare. Shkaqet që kanë sjellë deri te shkatërrimi i krishterizmit në Afrikën veriore nuk duhet kërkuar në fanatizmin e krerëve islamë por gjetkë. Para pranimit të këtyre shkaqeve është e rrugës të konstatohet sa pak të krishterë ka pasur kah fundi i shekullit të shtatë. Ja kjo rrethanë është më e rëndësishme në aspekt të qëndresës së kësaj popullate nën sundimin islam dhe konvertimit të padhunë, dhe lënë më pale mundësi për supozimin se atje para pushtimit arab ka qenë mjaft e përhapur një kishë e krishterë: Krishterizmi kurrë nuk është përhapur më tej drejt jugut nga provincat romake në Afrikë, në të cilat ka pasur vende me popullatë të krishterë. Sahara paraqiste barrikadë, dhe se dukej e pamundur të depërtohet më shumë se 100 mila nga bregdeti.71) Vërtet, pak para sulmit të Vandalëve atje ka pasur afër 500 peshkopë, por pasi ka qenë traditë që peshkopatat të formohen edhe në pallanga (fshat i madh me treg, vër. N. I.), e madje edhe në fshatra që nuk vërehen,72) prandaj sipas numrit të tyre nuk mund ta çmojmë fuqinë numerike të të krishterëve. Sidomos është i dyshimtë versioni se krishterizmi është përhapur ndër fiset berbere të vendosur në brendi të tokës.73) Kur në shekullin e V filloi dekadenca e Imperatorisë Romake, fiset e ndryshme berbere nga viset jugor e kanë ndërmarrë sulme, dhe i kanë shkretëruar e plaçkitur vendet bregdetare, të cilat kanë qenë të pasura. Nuk ka dyshim se këta luftues kanë qenë zjarrputiste (mexhusijë). Ky popull, që i përket një pjese të Libisë - si ka vajtuar për këtë Sinesiusi, i cili me prejardhje ka qenë nga vendi Sirena (sot Bengazi) - i ka plaçkitur kishat, pastaj i ka djegur, kurse reliktet i ka marrë me vete që ti përdorë në ritualet e veta zjarrpustiste.74) Këto vise të Bengazit kurrë nuk janë shëruar nga shkretërimi i përmendur dhe se krishterizmi, sipas probabilitetit të vet, qysh para
98
invazionit islam është zhdukur sandues marakoien ka luftuar me mbretin vandalian Turismundin, që ka sunduar prej vitit 496 deri 524 sipas Isaut, ai ka ndaluar të atakohen kishat ortodokse dhe klerikët, të cilët përndryshe qenë nënshtruar persekutimeve dhe keqtrajtimeve të Vandalëve. Ndonëse ky sundues nuk deshi ta përqafojë krishterizmin, por publikisht ka predikuar idhujtarinë, megjithatë kështu u përgjegj: “Nuk e di kush është Zot i të krishterëve, por nëse ky Zot, si thuhet, ka fuqi, do t’u hakmerret atyre, që po E nënçmojnë, e do t’i ruaj ato që E adhurojnë.”75) Sado i madh të jetë rrethi i ndikimit të kishës së atjeshme të krishterë, megjithatë nuk ka mund të përmirësohet nga goditja vdekjeprurëse të shkaktuar gjatë sulmit të Vandalëve. Natyrisht, Vandalët, që e kishin sektin e krishterë të Ariusit, rreth njëqind vjet me rreptësi kanë tiranizuar mbi ortodoksët. Peshkopët e tyre i kanë persekutuar, ua kanë ndaluar publikisht t’i kryejnë lutjet dhe i kanë munduar ata që nuk kanë dëshiruar ta përqafojnë fenë e tyre.76) Kur Belizariusi (Velizariusi) në vitin 534 ka thyer fuqinë e Vandalit në Afrikën veriore, dhe kur ky vis sërish iu kthye Imperatorisë Rommake (Bizantinase), në Kartogjenë u thirrë sinodi (kuvendi, kocili)77) në të cilin janë tubuar, për shkak të marrjes së qeverisjes së punëve kishtare, dyqind peshkopë. Pasi kanë qenë të ekspozuar sulmeve ashtu të rrepta është e natyrshme që numri i besimtarëve të krishterë ka rënë shumë. Përveç kësaj, rreth 100 vjet para ardhjes së muslimanëve këtu, fiset barbare, duke i shtyrë Grekët në qytete, i kanë detyruar të mbesin aty, deri sa rrethina ka qenë në sundimin e tyre.78) Trazirat, udhëheqje e keqe, i sidomos murtaja, që atje kah fundi i shekullit VI ka bërë kërdi, kanë ndikuar në zvogëlimin e numrit të të krishterëve. Tregohet se lufta, që e ka hapur imperatori Justiniani, ka zhdukur pesë milionë të popullatës afrikane. Këto vise, ku dikur ka lulëzuar tregtia dhe bujqësia, e të cilat janë shndërruar në gërmadha të parregullueshme, kaherë janë lëshuar prej pasanikëve të tyre. Në këtë pikëpamje historiani Gibboni na jep përshkrimin vijues: “... E këtillë ka qenë pamja e shkretërimit në Afrikë. Në shumë vise, kur udhëtari të kalojë ditën, as që do ta takonte mikun as armikun. Fiset Vandale, numri i të cilëve, duke mos i kyqur fëmijët dhe gratë, ishte 160.000 luftëtarë të përgatitur për luftë, u zhdukën nga fushëbeteja. Popullata e Afrikës, të cilën vandalët e kanë dëmtuar tmerrshëm, në krahasim me ta ka qenë shumë më e madhe. Shkretërimet e njëjta janë kryer mbi Grekët dhe aleatët e tyre. Edhe ata janë shkatërruar diç për shkak të klimës, diç për shkak të kontesteve reciproke dhe dhunës së Barbarëve.”79) Në vitin 642/26 H., domethënë një vit para përparimit triumfal të Arabëve nga Egjipti për shkak të pushtimeve të viseve perëndimore, kisha afrikane, e cila aq me zell ka pajtuar me krishterizmin, është zhytur në ombis të diskutimeve kundër dogmës “unitetit të esencës së jezusit”. Por priftëria e
99
lartë, që gjendej në shërbim në territoret e katër peshkopatave që i përkitnin krye peshkopatës në Kartagjenë ku bëjnë pjesë Mauritania, Numidia, Bizanti dhe prokonsulati Afrikan bizantinas, është orvatur ta bëjë të dyshimtë dogmën e uniteti i esencës së Jezusit”, dhe e thirri kuvendin (sinodin) kishtar dhe ia përgatiti letrën papës dhe imperatorit në emër të sinodit. Kur e shpallën mbledhjen e përgjithshme, në të erdhën 60 anëtare nga prokonsulati Afrikan, kurse 42 nga Bizanti. Është i panjohur numri i delegatëve nga dy krahiant; është e njohur se popullata e tyre e krishterë në vendet që kanë qenë afër qendrës së sundimit, ka pësuar më shumë dëme se sa popullata nga dy trevat e sipërme shpirtërore.80) Duke i marë parasysh raportet e cekura, të cilët aq i kanë alarmuar ndjenjat, ka mjaft pak mundësi se ka pasur anëtarë që nuk janë përgjigjur dhe ardhur në mbledhje,s epse është e pamundur që të përmbahen në çastin e një ndodhie me rëndësi, ku u takua zelltaria e përparimit të dispozitave të krishtera me xhelozinë në Imperatorinë Bizantinase. Sipas kësaj, numri i vogël i peshkopëve dëfton rënien numerike në dimensionet më të gjëra të popullatës së krishterë. Përveç kësaj, kaherë nuk ka nevojë të ndalemi në numrin e priftërve që kanë prezentuar në sinod, pasi ka edhe shumë shkaqe tjera, të cilat duhet hulumtuar, dhe kanë të bëjnë me rënien numerike, sepse gjatë kohë janë emëruar popat edhe në ato peshkopate në të cilat popullata e krishterë gati apo tërësisht është zhdukur. Mundet natyrisht të dëshmohet që nga shkaqet lartë të përmendura popullata e atjeshme para invazionit islam kurrësesi nuk ka qenë e shumënumërt. Shkretërimet, me çka kanë rezultuar kontestet pesëdhjetë vjeçare për sigurimin e rezultatit të fitores arabe, edhe më tepër e kanë zvogëluar numrin e popullatës së krishterë. Tripolisi pas kundërvënies gjashtëmujore të rrethimit, duke mos mundur t’i përballojë sulit, i qe nënshtruar plaçkitjes, kurse popullata pjesërisht është mbytur, pjesërisht si robër janë dërguar në Egjipt.81) Një vend tjetër afër Sahares, që ka qenë nën sundimin e një grofi romak, për shkak të ekuipazhit të shumënumërt ka rezistuar një vit, por më në fund rezistenca e tij është thyer, e luftëtarët janë mbytur, kurse gratë dhe fëmijët janë dërguar në robëri.82) Tregohet se në këtë mënyrë numri i robërve patë hipur në dhjetë mijë.83) Shumë të krishterë u shpëtuan.84) Disa të ngujuar arritën të ikin në Itali, e disa edhe në vende më të largëta.85) Dhe njëmend, disa qytete më të mëdha të Bizantinasëve kaherë janë zbrazë, dhe më në fund janë shndërruar në gërmadha,86) kurse pushtuesit, ku zgjidhnin vende të përshtatshme, kanë ngritur qytete të reja.87) Sa i përket pjesëve aty këtu të shkapërderdhura të kishës së krishterë, e cila njëjtë deri në fund të shekullit VII sipas Isaut ka qëndruar, e madje një kohë ka përparuar dhe lulëzuar, është vështirë të supozohet se persekutimet fetare janë shkak i zhdukjes së institucioneve kishtare, kur merret parasysh se bashkësitë vendëse të krishtera kanë ekzistuar periodë aq të gjatë, madje deri pas shekullit të XVI. Tregohet se Idrisi, themeluesi i dinastisë idrisite në
100
Maroko, në kohët e para, d.m.th. në vitin 789/173 H., kur ka filluar të merret me formimin dhe rregullimin e shtetit, i ka detyruar Hebraikët dhe të krishterët ta përqafojnë islamin,88) pas ndodhi e ngjashme më nuk është gjetur në kronikat kishtare të të krishterëve, vendasve të Afrikës veriore.89)

[ORIONI]

Dobësimi suksesiv i kishës së krishterë si provë e tolerancës muslimane

Madje edhe shkatërrimi suksesiv i kësaj kishe dëshmon mbi dashamirësinë dhe tolerancës e muslimanëve ndaj saj. Nja treqind vjet pas pushtimit islam kanë qenë rreth 40 funksione peshkopate.90) Në vitin 1053 sipas Isaut papa Teoni IX duke vajtuar ka cekur se kisha afrikane,91) e cila dikur me aq lumturi zhvillohej, ka rënë në pesë peshkopata. Historiani Latry, që cek versionin e parafundit, megjithëse fol për konvertimin e detyrueshëm gjatë kohës së pushtimemve të Abdulmuminit të Tunisisë në vitin 1159/554 H., megjithatë krahas ksëaj vëren se këto të dhna janë të dyshimta. Shkak i nënçmimit që e ka pësuar kisha sigurisht se është në anarki, në të cilën e kanë shtyrë këtë vis fiset arabe, që sikur vërshimet kanë tepërtuar në brendi të këtij vendi dhe është shpërndarë në të gjitha anët.92) Kisha Afrikane nuk ka mundur në vitin 1076 t’i gjejë tre kandidatë për peshkopë, të cilët është dashur sipas ligjit kishtar të vendosen në pozitën e peshkopit, dhe papa Gregorie VII qe i detyruar t’i vendosi në kryepeshkopatë vetëm dy ndihmësa. Mirëpo, popullata e krishterë qe e amdhe, dhe ka pasur nevojë për numër më të madhë pehskopësh, kurse ceremoni shpirtërore ka pasur aq sa që barrën e tyre nuk kanë mundur ta bartin tre priftërinj të mëdhenj.93) Pas dyqind vjetësh kisha e krishterë edhe më ka rënë, dhe më 1246 nga drejtimet shpirtërore të kishës së vendit ka ekzistuar vetëm edhe peshkopati morakien.94) Megjithatë deri në këtë kohë vërehen gjuramt e krishterizmit ndër fiset algjeriane.95) Ndonëse disa nga fiset e Kabilëve kanë pranuar lajmëtarët e Islamit, megjithatë kjo feja e re mjaft pak ka mund të ndikojë në ta. Madje gjatë kohës edhe ata që janë konvertuar kanë harraur atë që kanë mësuar për detyrat fetare islame. Kabilet janë tërhequr në vendbanimet e fortifikuara në kodrat e larta. Derisa sa me xhelozie kanë ruajtur pavarësinë e vet, kanë arritur t’i kundërvihen depërtimit të elementit arab në mesin e tyre. Prandaj, ata ka qenë mjaft rëndë të kthehen. Edhepse dervishët e rendit kaderit nga Sakijjetl-l-hamraa kanë mbajtur predikime në mesin e tyre, përpjekjet e tyre në këtë aspekt nuk dhanë rezultat. Por më në fund patën nderin që islamit t’ia hapë dyert në mesin e tyre në vitin 1492/898 H, disa të shpërngulurve andaluzias, të cilët pas rënies së Granadës u internuan nga Spania. Këta Andaluziasë u strehuan në zavinë (tekinë) e përmendur kaderite. Shejhu i tekisë, përkundër orvatjes së zellshme që kanë ndërmarrë muridët (ithtarët) e tij, këta emigrues i ka konsideruar të përshtatshëm për vazhdimin e
101
angazhimeve joproduktive konvertuese. Duke i kyqur në këtë detyrë fetare, shejhu i tekisë ua ka dhënë udhëzimet vijuese: “Mbi ne bie detyra që ta fusim pishën e udhëzimit hyjnor në popull, të cilit do t’i shkoni ju, kurse i cili e ka humbur çdo gjë që e ka trashëguar nga lumturia fetare. Këta Kabilë të pafatshëmnuk kanë kurrfarë misionari me anë të të cilit do t’i mësonin fëmijët e vet me principet morale dhe virtytet islame. Duke mbetur kështu pa besim në Zotin, jetojnë sikur shtazët që nuk kuptojnë. Kam vendosur që të mbështeten në dijen tuaj dhe zellin tuaj fetar që ta mënjanoni këtë gjendje mjeruese. Ju nuk pajtoheni që kjo popullatë kodrinore për shkak të mosnjohjes së të vërtetave të larta të fesë sonë të mbetet në humbje dhe të shkatërrohet. Shkoni dhe frymëzoni ndjenjën e tyre fetare që po fliket me flakë të re. Evitoni të gjitha të metat në mesin e tyre që rrjedhin nga besimi i mëparshëm i krishterë. Papastërtia sipas mësimit të Muhammedit a.s. nuk konsiderohet, siç është kjo në krishterizëm, te Zoti e falshme. Nuk do t’ua fshehë se detyra juaj është plotë vështirësi, por vullneti juaj i pathyeshë dhe entuziazmi juaj fetar, me ndihmën e Zotit, të gjitha këto vështirësitë do t’i mposhtë. Shkoni, fëmijët e mi, dhe nxirrne atë popull të mjerë nga balta e mosdijes dhe pafeja dhe sillne përsëri në shtegun, me të cilin janë të kënaqur Zoti dhe Pejgamberi i Tij. Shkoni, o pëllumbat e mi, dërgonjau lajmin e shpëtimit. Zoti ju ndihmoftë dhe mbrojtë! “Duhet shpjeguar fjalët “papastërtia e krishterë”, në të cilën në këtë deklaratë aludohet. Me fjalë tjera, në vitin 1566 mbajti mbledhje kuvendi i lartë në Madrid, i cili ka dhënë urdhëria sipas të cilit ndër “reformat” tjera në aspekt të mbeturinave andaluziase nuk guxon askush as në shtëpi as jashtë saj të pastrohet, e banjat duhet të rrënohen.96) Këta misionarë që u jan ëdërguar Kabilëve, të veshur me atë (zhgu, N.I.) të vjetër dhe me shkop në dorë, ata nga pesë-gjashtë, janë shpërndarë në të gjitha anët. Ata kanë zgjedhur vendet e vetmuara dhe pothuaj të papërshtatshme në shpellat dhe në grykat e maleve të larta dhe u vendosën aty. Asketizmi i tyre në kuptim të vetëmohimit, vazhdimësia e tyre në lutje gjatë një kohe të shkurtër e zgjoi kurreshtjen e Kabilëve, dhe filluan të vijnë me ta në kontakte miqësore. Pasi ishin të udhëzuar në medicinë, mjetet teknike dhe të arriturat tjera kulturore, këta misionarë filluan shkallërisht të arrijnë ndikimin e dëshiruar ndër ta. Strehimoret e këtyre misionarëve u bënë qendrat për mësimin fetar islam. Të arriturat shkencore të këtyre ardhacakëve tërhoqën rreth tyre rreth të madh dëgjuesish, ashtu që nxënësit, tyre tash si misionarë islamë ktheheshin në mesin e vendasve të vet dhe në këtë mënyrë islamin e kanë përhapur në të gjitha anët e kolonisë kabiliane madje deri te shkretëtira e Algjerisë.96) Kjo ndërmarrje misionariste tregon se në çfarë mënyre i është afruar islami fiseve të këtyre viseve. Vetëdija mbi krishterizmin tek anëtarët e këtyre fiseve suksesivisht humbej, dhe më në fund është shpjerë në disa
102
paragjykime,98) sepse këta kanë qenë plotësisht të ndarë nga bota tjetër e krishterë dhe sepse kanë qenë të privuar nga udhëzimet e mësuesve të krishterë. Prandaj, ata kanë pasur shumë pak besim të krishterë, që do t’i mbante kundër mësimit fetar dhe propagandës së misionarëve muslimanë. Mjaft pak janë ruajtur shënime në analet që do të mund t’i shtoheshin këtij ekspozeu mbi zhdukjen e kishës së krishterë në Afrikën veriore. Një udhëtar musliman.99) që në filli mtë shekullit XIV e vizitoi vendin Xherid, që gjendet në jug të Tunizisë, cek se atje barabartë kanë ekzistuar, ndonëse gërmadha, kishat e lashta dhe se pushtuesit muslimanë nuk i kanë rrënuar, por drejt çdo kishe kanë ndërtuar xhami. Ibn Halduni na njofton se kah fundi i shekullit XIV ka pasur fshatra në rrethin e Kastilijinës100) me popullatë të krishterë që atje ka jetuar pa pengesa qysh prej pushtimit islam.101) Në fund të shekullit XV në Tunizi ka qenë bashkësia e krishterë e banorëve vendas, anëtarët e së cilës kanë jetuar plotësisht të ndarë nga tregtarët e huaj të krishterë në kuartin e veçant dhe me jetë të veçant. Ata jo vetëm që nuk i janë nënshtruar dhunës, por madje kanë dhënë ushtarë në gardën e sulltanit të atjeshëm.102) Nuk ka dyshim se anëtarët e kësaj bashkësie kanë rrojtur, pasi që Karlo V, kur më 1535 e pushtoi Tunizinë, iu ka uruar që e kanë ruajtur krishterizmin e vet.103) Ekzistenca e gjatë e kishës së krishterë vendëse në Afrikë plotësisht e thenë gjykimin që është krijuar nga supozimi se muslimanët me rrugë të dhunës kryejnë konvertimin, e madje edhe kur nuk do të kishte mjaft prova për frymën tolerante, që e kanë dëftuar sunduesit e shteteve të ndryshme arabe. Këta sundues muslimanë i kanë shfrytëzuar të krishterët si ushtarë104) dhe u kanë dhënë lirinë e predikimit të fesë të krishterëve që do të vinin nga jashtë për shkak të tregtisë dhe shkaqeve tjera dhe të vendosen.105) Madje papët106) të krishterëve të atjeshëm, për shkak të mbrojtjes së tyre, u kanë sugjeruar t’u jenë besnikë sunduesve muslimanë.107)

[ORIONI]

Referencat


1) Amelineau, fq. 3. Caetani, vol. IV, fq. 81 e më tej. Thuhet se Justimani ka urdhëruar që të mbyten 200.000 Kobtë në Aleksandri. Tiranitë e trashëgimtarëve të tij i kanë shtyrë shumë sosh të kërkojnë strehim në shkretëtirë (Wasleben, The Present State in of Egypt, fq. 11) (London, 1678). 2) Renandot, fq. 161; Severus, fq. 106. 3) John, Jacobite bishop of Nikin (gjysma e dytë e shekullit VII), fq. 584; Cactani, vol. IV, fq. 515-516. 4) Bell, fq. 38. Padrejtësitë dhe vështirësitë, që, sipasMakrizit, i kanë pësuar Kobtët diç rreth shtatëdhjetë vjet pas pushtimit, vështirë se mund të pohohet se janë vazhduar. Kështu thotë edhe Von Rauke: “E di sipas të
103
dhënave më të sakta se popullata e Egjiptit ka jetuar nën sundimin arab n ëgjendje të kënaqshme.” (Weltegchichde, vol. V, fq. 153, 4 th ed.). 5) John of Nikin, fq. 560. 6) John of Nikin, fq. 585. “Shumë egjiptianë të cilët kanë qenë të krishterë të rrejshëm, e kanë mohuar krejtësisht fenë e shenjtë dhe kryqimin që është dhuratë e jetës dhe kaluan në fenë e muslimanëve, armiqtë e Zotit, dhe pranuan drejtimin që e solli kjo krijesë Muhamedi. Morrën pjesë në mashtrimin e këtyre paganëve dhe farkuan armë kundër të krishterëve.” 7) Duket se Qurra b. Sherik (guvernator i Egjiptit 709-714) ose pasarendësi i tij ka insistuar që konvertitët e ri t ëvazhdojnë pagimin e xhizjes. (Beckes, Papuri Schott - Rcinhardt, fq. 18). 8) Ibn Sa’di Tabaqat, vol. V, fq. 183. 9) Amelineau, fq. 53-54, 69-70. 10) Abu Salihi na informon për disa monakë që e kanë pranuar islamin. Ka mundësi që ky numër të jetë edhe më i madh, sepse ky historian ka lënë pa cekur emrat e tyre për shkak të mungesës së të dhënave sepse manastiri ka pësuar ose për shkak të interesimit të dobët vetjak për këto shfaqje (fq. 128, 142). 11) Lane, fq. 540, 549. 12) Luttke, (I), vol. I, fq. 30, 35. Dr Andrew Watson shkruan: “Nuk ka kaluar asnjë vit në qëndrimin tim dyzetvjeçar në luginën e Nilit, e që nuk kam dëgjuar për shumë raste të renegatjes nga feja. Në të shumtën shkaqet janë shpresa në arritjen e caqeve të ndryshem të kësaj bote, ndjekja e vazhdueshme e rëndë, ekspozimi ashpërsisë dhe grabitçarisë së fqinjëve muslimanë, ofendimi personal sikur edhe paaftësia politike gjithfarëshe” (Islam in Egypt, Mohammedan Warld, fq. 24). 13) Seversa, fq. 122, 126, 143. Rasti i parë në të cilën janë ankuar ka qenë për shkak të humbjes së tmerrshme kur Menosi, më këmbësi i krishterë, i Egjiptit të Poshtëm i nxorri nga qyteti Aleksandria 32.057 copë ari, në vend të 22.000 sa Amri kishte urdhëruar që të tubohen (John of Nikin, fq. 585). Renoudot, (fq. 168) thotë se, pas përtëritjes së kierarkisë ortodokse kishtare, diç rreth 70 vjet pas pushtimit të muslimanëve, Kobtët kanë pësuar prej tyre aq sa edhe prej vetë muslimanëve. 14) Makrizi përmend edhe pesë kryengritje tjera të Kobtëve, të cilat janë thyer me fuqi ushtarake gjatë kohës së shekullit të parë të sundimit arab. (Makrizi, (2), fq. 76-82). 15) Renaudot, fq. 189, 374, 430, 540. 16) Renaudot, fq. 603. 17) Renaudot, fq. 432, 607; Nasir-i Khusrau, Safarnameh, ed. Schefer, fq. 155-156. 18) Renaudot, fq. 212, 225, 314, 474, 540.
104
19) Renaudot, fq. 388. 20) Wansleben, fq. 30. Finslibeni përmend një rast tjetër në rrethanat krejtësisht tjera të shkatërrimit të kishës kobte në ujdhesën e Qipros, e cila më më herët ka qenë nën jurisdiksionin e patrikut kobt. Terrori i priftërisë ortodokse, që e kanë gëzuar mbrojtjen e mbretërve bizantinas, ka qenë i atillë që patriku nuk ka mund t’i bindë klerikët e vet që të shkojnë atje. Pasoja ka qenë e atillë që të gjithë Kobtët që kanë jetuar atje e kanë pranuar islamin, ose e kanë pranuar koncilin Kalkedonas, ose i kanë mbyllur të gjitha kishat e veta. (Ibid., fq. 31). 21) Renaudot, fq. 377. 22) Renaudot, fq. 575. 23) Relation du voyage du Sayd ou de be Thebayde fait en 1668, par les PP. Protais et Charles - Fraucois d’Orleans, Capuchins Misionaires, fq. 3, (Thevenot, vol. II). 24) Caetani, vol. IV, fq. 520. 25) Ishak of Romgla, fq. 272-273. 26) Idrisi, fq. 32. 27) Maqrizi (2), bl. 1,2 me partie, fq. 131. 28) Maqrizi, fq. 128-130. 29) Burchhardt (I), fq.393. 30) Artin, fq. 62, 144. 31) Gjendet rreth 12 mila nga Kartumi i sotshëm. 32) Backer, Geschachte des ostilchen Sudan, fq. 160. 33) Vol. IV, fq. 396. 34) Slatin-pasha e ka shënuar legjendën që qarkullon ndër Arabët e Dangolës, e ajo është: Stërgjyshi i tyre Dangalli e ka themeluar këtë qytet, i cili më vonë është quajtur me emrin e tij. Ky mendim është i papranueshëm sepse Dangala ka ekzistuar qysh në kohën e Egjiptianëve të vjetër dhe ceket në mesin e përmendoreve. Shih: Vivien de Saint - Martin, vol. II, fq. 85). Legjenda flet se ky Dangal, edhe përveç asaj se ka qenë rob, arriti të bëhet sundues i Nubisë. I ka paguar tribut Bahnesit, peshkopit kobtas për të gjitha territoret që shtrihen ndërmjet Safas dhe Debbas së sotshme. (Fire and Swardin the Sudan, fq. 13). (London, 1896). 35) Ibn Salim al-Aswani, përcjellur prej Maqrizit, Kitab al-Khitat, vol. I, fq. 190 (Cairo, A.H. 1270). 36) Budge, vol. II, fq. 199, Ardin, fq. 144. 37) Budge, vol. II, fq. 199. Artin, fq. 144. 37) Maqrizi, Kitab al-Khitat, vol. I, fq. 193. 38) Marie, vol. I, fq. 417-418.
105
39) Lored Stonley nga Alderleu në përkthimin e vet të librit të Alvarzit “Rrëfimet” nga origjinali portugalisht, sjell përgjigjen vijuese të mbretit: “U ka thënë se nga vendet berbere ka fituar peshkopin, që do të thotë nga patriku aleksandrian, e si mundet atëherë të tjerët t’i ndihmojë me klerikë e monakë kur atë në ketë e ndihmojnë të tjerët t’i ndihmojë me klerikë e monakë kur atë në ketë e ndihmojnë të tjerët” (fq. 352, London, 1881). 40) Wanslebeu, fq. 30. Mbi përshkrimin e mbeturinave të këtyre përmendoreve shih: Budge, vol. II, fq. 299 e më tej dhe G. S. Nileham, Clurches in Laver Nubia (Philadelphia, 1910). 41) Burehkardt (I), fq. 133. 42) Alwarez, fq. 250. 43) Idrisi, fq. 32. 44) Arabfaqih, fq. 323. 45) Makrizi (2), bl. II, 2 më partie, fq. 183. 46) BAsset, fq. 240. 47) Basset, fq. 247. 48) Alwarez (Ramuslo, tom I, fq. 218, 242-249). 49) Arabfaqih, fq. 83, 191. 50) Arabfaqih, fq. 275-276. 51) Arabfaqih, fq. 319, 324. 52) Arabfaqih, fq. 28, 129, 275. 53) Plowden, fq. 36. 54) Arabaqih, fq. 175, 195, 248. 55) Arabfaqih, fq. 34-35, 120-121, 182-183, 244, 327. 56) Arabfaqih, fq. 181-182, 186. 57) Jobi Ludolfi ad suam Historiam Ethiopicam Commentarius, fq. 474, Frankfurt a. M. 1691. 58) Historie de la Haule Ethiopic, par le R.P. Manoel d’Almeida, fq. 7 (Thevenot, vol. II0. 59) Massarja, vol. II, fq. 205-206. “Është e qartë se kjo renegatje ka pasuar nga dëshira për pushtet dhe ka qenë vetëm vegimisht, sepse këta renegatë nga feja kanë qenë muslimanë të vërtetë në zemër dhe sjellje. Kur arrinin në pozitën e “ras’it”, rrethoheshira me muslimanë, duke iu dhënë detyrat, titujt, pasuritë dhe të mirat më të larta. Kështu Abesinia e krishterë, e shkretëruar dhe e banuar me këtë element të keq, ka hyrë nën flamurin e islamit: (Ibid., fq. 206). 60) Ruppel, vol. I, fq. 328, 366. 61) Plowden, fq. 15. 62) Littmann, fq. 69-70. 63) Plowden, fq. 8-9. 64) Beke, fq. 51-52, Isenberg, fq. 36. 65) Reclus, vol. X, fq. 247; Massaja, vol. XI, fq. 125.
106
66) Massaja, vol. XI, fq. 124. 67) Massaja, vol. XI, fq. 77-78. 68) Massaja, vol. XI, fq. 124-125. 69) Oppel, fq. 307; Reclus, tome X, fq. 247. 70) Litmann, fq. 68-70; K. Cederquist, Islam and Christianity in Abyssinia, fq. 154. (The Moslem World, vol. II). 71) Gibbon, vol. I, fq. 161. 72) Giblon, vol. II, fq. 212. 73) C.O. Castiglioni, Recherches sur les Berberes atlantiques, fq. 96-97, (Milan, 1826). 74) Synesii Catastasis (Migne Patr. Gr. tome LXVI, fq. 1569). 75) Neander (2), fq. 320. 76) Gibbon, vol. Iv, fq. 331-333. 77) Gibbon, vol. V, fq. 115. 78) Tijani, fq. 201; Gibbon, vol. V, fq. 122. 79) Gibbon, vol. V, fq. 214. 80) Neander (I), vol. V, fq. 254-255. J. T. Wiltsch, Hand-book of the geography and statistics of the Chvich, vol. I, fq. 433-434 (London, 1859), J. Bournichan: L’Invasion musulmane en Afrique, fq. 32-33 (Tours, 1890). 81) Leo Africanus, (Ramusio, bl. I, fq. 70, D.). 82) Denseni është qytet i vjetër. E kanë ndërtuar Romakët në kufirin e mbretërisë Buggia dhe shkretëtirës Numidie (Leo Africanus, bl. I, fq. 75, F). 83) Pavg, vol. I. fq. IV. 84) “Të gjithë ata që nuk janë kthyer në islam dhe që kanë mbetur lojal besimit të vet dhe kanë refuzuar ta paguajnë xhizjen kanë qenë të detyruar të ikin para ushtrisë islame.” (Tijani, fq. 201). 85) Leo Africanus (Ramusio, bl. I, fq. 7). 86) Leo Africanus (Ramusio, fq. 65, 66, 68, 69, 76). 87) Kajruvani është themeluar në vitin 50 H., Fesi 185 H., Al-Mehdiya më 303 H., Masiali më 315 H., Marakeshi më 424 H., (Abu’l-Fida, bl. II, fq. 198, 186, 200, 191, 187). 88) Ibn Abi Dhar, fq. 16. 89) Ekziston rasti i dyshimtë i konvertimit të detyrueshëm që i përshkruhet Abd al-Mu’minit, i cili e ka pushtuar Tunizinë në vitin 1159. Shih De Mass Latrie (2), fq. 77-78: “Ekzistojnë dy autorë arabë, një prej të cilëve është Ibn al-Thir, i cili ka qenë bashkëkohës. Ka jetuar në Damask, në entuziazmin fetar të nxitur me fitoret e Salahuddinit. Autori i dytë është Tijaniu (Tixhaniu) i cili e vizitoi Afrikën në shekullin XIV. Këta të dytë kanë shkruar se sunduesi i Tunizisë i ka detyruar të krishterët dhe Hebraikët, të banuar në këtë qytet, ta pranojnë islamin, dhe se të padëgjueshmit pamëshirshëm janë mbytur.
107
Ne dyshojmë në këto masa të marra, sepse sikur urdhëresa të ishte dhënë nga sulltani, në entuziazmin e fitores, me qëllim të plotësimittë disa dëshirave të përkohshme, ka qenë e domosdoshme që më vonë ta ndërrojë ose tërheq, sepse çështja kundërshtohet me principin e lirisë fetare që është respektuar nga të gjithë sunduesit magrebit deri në atë kohë. Ajo që është e sigurtë është ajo se të krishteret dhe Hebraikët nuk u paraqitën më në Tunizi. Madje i shohim të krishterët se e banojnë para përfundimit të sundimit të Abdulmu’mminit, dhe se kënaqen sikurse edhe para kohës së tij në lirinë e kryerjes së punëve tregtare dhe manifestimit të ritualeve fetare... Një shkrimtar klasik arab thotë se Abdulmu’mini ka kaluar viset e Zabes në Afrikë, i përkrahur prej All-llahut në pushtimin e ndërmarrë të vendeve e qyteteve. I ka dhënë siguri dhe mbrojtje atij që i kërkon, dhe ka lujtuar kundër atij që i kundërvihet.” Këto fjalët e fundit i përmbajnë mendimet tona për atë që është ndërmarrë ndaj të krishterëve të cilët kanë pranuar vendimin me vdekje, të cilin ua ka caktuar fati.” 90) De Mas Lotrie (2), fq. 27-28. 91) S. Leonie IX, Papae Epist LXXXIII (Migne Patr, Lat, bl. CXLIII, fq. 728). Objekt i kësaj letre është konflikti i prioritetit ndërmjet peshkopit të Gummes dhe Kartagjenës. Është e mundur se gjendja e anarkisë, që atëherë ka mbretëruar në Afrikë, ka sjell deri aty që peshkopët e Afrikës nuk dinë asgjë për peskkopët tjerë, përveç për ata që u janë dhënë në administrim. Sipas informatave të dhëna papës numri i peshkopëve është dukur më i vogël se që është në realitet. 92) A. Müller, vol. II, fq. 628-629. 93) S. Gregorü VII, Epistola XIX (Libertertius), (Migne Lat. bl. CXLVIII, fq. 449). 94) De Mas Latrie, fq. 220. Një numër i të krishterëve spanjoll të parët e të cilit janë internuar në Maroko në vitin 112 kanë qenë atje deri në vitin 1386, kur iu lejua që të kthehen në Sevihje, me mirësinë e sulltanit marokien (Whishaw, fq. 31-34). 95) C. Trumelet, Les Saintes de l’Islam, fq. XXXIII (Pariz, 1881). 96) F. Morgan, vol. II, fq. 256. 97) C. Trumelet, Les Saints de l’Islam, fq. XXVIII-XXVI. 98) Leo Afrikani thotë, në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë, që të gjithë malësorët e Algjerisë dhe Buggisë, ndonëse janë muslimanë, e tatuazhojnë në fytyrat e veta dhe në shuplakat e duarve kryqin e zi (Ramusio, I, fq. 61). Të ngjashëm mjanë edhe Benu Mirab të cilët deri sot i kanë ruajtur disa tradita fetare të lidhura për anatemën dhe rrëfimin (Oppel, fq. 299). Disa fise nomade të Sahares kryejnë praktikimin e një lloj kryqimi dhe e përdorin kryqin për dekorimin e gjërave të veta dhe armëve (De Mas Latrie (2), fq. 8).
108
99) Tijani, fq. 203. 100) Ky është Tonzeri bashkëkohas në Tunizi. 101) Tarih al-duwel al-islamiyye bi-l-maghrib, I, fq. 140 (botues De Slane, Algen, 1847). 102) Leo Africanus (Ramusio, bl. fq. 67). 103) Powy, vol. I, fq. VII. 104) De Mas Latrie (2) fq. 61-62, 266-267. L. del Marmol-CAravajal: Del-Afrique, bl. II, fq. 54 (Paris, 1667). 105) De Mas Latrie (2), fq. 192. 106) Rsh. Inoçenti III, Grguri VII, Grgusi IX dhe Inoçenti IX. 107) De Mas Latrie (2), fq. 273.

[ORIONI]

PËRHAPJA E ISLAMIT NË MESIN E TË KRISHTERËVË TË SPANJËS

Krishterizmi në Spanjë para pushtimeve islame

Arabët në vitin 711/93 H. e sollën islamin në Spanjë, kurse feja islame në mbretërinë Spanjolle me dekretim e Ferdinandit dhe Izabels më 1502?908 H. është abroguar. Gjatë shumë shekujve të kësaj periode muslimanët kanë lënë faqet më të mbritshme historike në mesjetë. Ja, ky ndiki i muslimanëve spanjoll ka kaluar nëpërmjet Provancës edhe në viset tjera të Evropës, dhe se janë zgjuar ndjenja të reja dhe është krijuar shkencë e re. Shkenca dhe filozofia, e cila dijetarëve evropianë ua ka freskuar veprimtarinë shkencore deri në renesansë (renaissance-rilindja) u lind nga Spanja. Por pasi lënda e kësaj vepre nuk është të flitet për jetën kulturore, domethënë për të arriturat e artit, shkencës, filozofisë, për këtë do të kthehemi në gjendjen fetare në Spanjë nën sundimin e muslimanëve. Kur muslimanët e sollën islamin në Spanjë, atje katolicizmi i krishterë, pasi ngadhnjeu ndaj sektit arijevit, u forcua. Në kancilin e gjashtë, që është mbajtur në Toledo; është vënë ligji se do të betohen të gjithë mbretërit që vijnë në fron se nuk do të lejojnë fe as sekt tjetër pos atij katolik dhe është konkluduar që ligji do të zbatohet strikt mbi ata që do të jenë kundërshtues të fesë katolike. Ligji më vonë i shtruar ka përcaktuar burgun e përhrshëm dhe konfiskimin e pasurisë për atë që tregon dyshim ose kundërshti mnunciatës së shenjtë kishtare, institucioneve evangjeliste katolike, rekomandimeve të etërve kishtarë dhe traditave të shenjta. Kleri, për shtresën e vet, ka zënë në administratën shtetërore ndikim dominant.1) Peshkopët dhe dinjitarët tjerë kishtarë kanë pasur vendet në Kuvendin popullor, i cili ka rregulluar punët e rëndësishme shtetërore, ka lejuar zgjedhjen e mbretit dhe i cili, në rast se nuk shkonte sipas vendimeve të tij, e shkarkonte. Kleri i krishterë, duke e grabitur këtë influencë dhe duke e shfrytëzuar, i ka nënshtruar mundimeve të mëdha Hebraikët e shumënumërt spanjoll. Kanë ndërmarrë masa drakonike kundër atyre që nuk kanë dëshiruar të kryqohen.2) Ja, pasardhësit e këtyre Hebroikëve me hare të sinqertë i kanë pritur shpëtuesit e vet, pushtuesit arab, dhe s enë qytetet e pushtuara në emër të tyre kanë formuar gardën, kurse në vendet e fartifikuara i kanë hapur dyert.3) Muslimanët në Spanjë janë pritur me gazmend edhe nga ana e robërve. Gjendja e këtyre robërve nën sundimin gotik, të cilën më herët e kanë themeluar dy popuj gjermanë, ka qenë e pafatshme dhe e mjerë. njohja e tyre e krishterizmit, në atë kohë kur i janë bashkangjitur fatit të islamit, e që ka ofruar lirinë dhe dobitë tjera, ka qenë aq e ciptë dhe në shkollë aq të ulët sa nuk kanë pasur aftësi gjykimi. Konvertitët e parë në Spanjë kanë qenë këta robët e shtypur. Deri në vitin 6934) sipas Isaut numri i caktuar i adhuruesëve të zjarrit ka shkuar pas shembullit të konvertionit të këtyre robërve. Pastaj shumë bujarë të krishterë, ose nga ???????? ose për ndonjë shkak tjetër, e kanë përqafuar islamin.5) Shumë sosh nga shtresa e mesme dhe e ulët, jo vetëm formalisht, por edhe nga bindja e pastër u kthyen në islam, ashtu që ia kthyen shpinën fesë klerikët e së cilës i kanë lënë në padije dhe pakujdesi që nga shkaqet materiale i ka ekspozuar grabitjes dhe shkeljes.6) Këto konvertitë spanjollë pasi e pranonin islamin, bëheshin ithtarët më të zellshëm. Ata kanë ndjekur si vetë ashtu edhe familjet e tyre, në kundërshtim me mënyrën e jetës luksoze e të shfrenuar të aristokracisë arabe, mënyrën e jetës së muslimanëve të sinqertë dhe thellë të devotshëm.7) Historianët e krishterë shkruajnë se gjatë kohës së pushtimeve islame patën ra virtytet e vjetra gotike, sa që dashuria e tepruar ndaj femrave patë zënë vendin e këtyre cilësive të urta në sjelljen e njerëzve, dhe janë nisur rrugës së keqe, për çka pushteti islamm është përjetuar si denim i të Gjithëlartit,8) par këto shpjegime të historianëve kishtarë sipas dëshmimit të historisë së re nuk mund të pranohen.9) Njëmend, gjatë kohës nuk janë vërejtur gjurmat e përmirësimit të gjendjes së tyre. Atëherë peshkopët kanë prezentuar në ceremonitë e veçanta në pallatet e sunduesve; pozitat e tyre janë shitur në ankand. Janë vendosur në pozita të larta shpirtërore, të jenë udhëheqës të njerëzisë, personalitetet të dyshimtë për heretizëm, kurse ata i kanë caktuar në pozita më të ulta popat e thjeshtë e jo të virtytshëm.10) Personat që kanë hequr dorë nga feja, sikur historianët kishtarë të dëshironin t’i shënojnë në librat e veta, do të gjenim numër të madh shembujsh në Spanjë te atyre të cilët për shkak të veprimit jomoral të popave e kanë lëshuar kishën. Bandoti, i cili gjatë kohës së Ludevit të Devotshëm ka zënë pozitën zyrtare të klerikut të lartë në pallatin françez, ka kaluar në vitin 838/224 H., në hebraizëm që të mundet-sipas fjalëve të tij - duke lëshuar mënyrën gabuese të jetës, suksesivisht të nivelizohet sipas ligjeve hyjnore.12) Peshkopi Egila i cili është dërguar kah fundi i shekullit VIII në mesin e të krishterëve në Spanjën jugore ta ndalojë veprimin e influencës islame, i ka pandehur popat spanjoll për kanbubinat (ruajtja e kurtizaneve).13) Sekti i krishterë arianizmi në formën e veçant, që ende ka ekzistuar te Gotët e vjetër, është ringjallur sipas kishës spanjolle diç para sulmit arab dhe ka filluar në vepër të aplikohet.14) Nuk ka dyshim se ky sekt i ka përgatitur njerëzit ta pranojnë fenë e re, mësimi i të cilës në aspekt të krishterizmit ka qenë më afër atij se krishterizmit.15) Mund të vërehet se në Evropën perëndimore deri në invazionin arab ky ka qenë rasti i parë i konvertimit. Kështu është konvertuar një Bizantinas (Teodosiklos) i cili erdhi në vitin 636/15 H. në pozitën e peshkopit në Sevile në vend të shën Isidorit. Pasi ai ka besuar se Jezusi i bashkuar me Atin dhe Shpirtin e Shenjtë nuk paraqet Zotin, por se vetë mZoti e ka bërë bir të Vetën, është shkarkuar nga pozita shpirtërore. Ne këtë Teodosiku ka heq dorë dhe iu është bashkangjitur Arabëve, dhe se në mesin e tyre edhe konvertoi.16)

[ORIONI]

Ndikimi i tolerancës së Arabëve në të krishterët

Në fillimtë pushtimit islam nuk është dëgjuar asnjë rast të atakut në fe as konvertimit të detyrueshëm. Dhe njëmend, një rrethanë, e cila më së shumti ka ndikuar në pushtimin e Spanjës, është ajo që pushtuesit arabë kanë marrë qëndrim tolerant ndaj krishterizmit. Të krishterët të vetmen kanë mund të ankohen në zotërinjt e ri, që me ta kanë vepruar në aspekt të marrjes së tatimit, domethënë që kanë marrë haraçin nga pasanikët 40, nga t ëmesmit 20, e nga shtresa zejtare 12 dirhemë. Pasi këtë tati me kanë tubuar si zëvendësim për detyrën ushtarake, këtë e kanë marrë nga mashkujt plotësisht të shëndoshë, deri sa fëmijët, gratë, varfanjakët, kallugjrët, të çalët, të së murit dhe robërit kanë qenë të liruar nga dhënia.17) Pasi këtë tatim e kanë tubuar nëpunësit e krishterë, këtë ata nuk kanë pasur aq mundime e vuajtje.18) Në kontestet që nuk kanë shkuar në dë mtë ligjeve islame, kur edhe paditësi edhe i padituri kanë qenë të krishterë, i ka gjykuar gjyqtari i po asaj feje sipas ligjeve të tyre,19) dhe askush nuk u është perzier në punët fetare.20) Rituali i sakrificës së pagjakë, i cili është një prej ritualeve të apstra katolike, kryhej me temjanikët e ndezur dhe me cingërrimën e kambanës, Edhe predikime kanë mbajtur, poezi fetare kanë kënduar, shkurtimisht, ritualet kishtare sipas traditës i kanë kryer. Është e qartë se të detyruar nuk kanë qenë, siç ka qenë kjo në Siri dhe Egjipt, për shkak të nënçmimit të shtresës së tyre, të veshin rroba tjetërfare. Gjithësesi se të krishterët në shekullin IX janë veshur, përveç priftërisë, sikur edhe Arabët.21) Nganjëherë merrnin leje të ndërtojnë kisha të reja.22) Lexojmë në veprat historike të atyre kohëve se nëpunësit muslimanë nuk janë përzier në atë që të krishterët sërish kanë formuar manastire për monakët dhe kallugjeret.23) Në vendet publike shiheshin monakët në mantelët (habitet) e leshta sipas rregullave të rendit të tyre, ndërsa priftërinjt nuk kanë ndier nevojën t’i fshehin shenjat e besimit të tyre.24) Njëkohësisht, nuk i kanë mospërfillë të krishterët duke i marrë në shërbim në pallatë dhe në pozita të larta.25) Për të krishterët, që janë pajtuar me atë që e kanë humbur fuqinë politike, duhet se nuk ka pasur shkas për ankesë. Është me rëndësi edhe rrethana se gjatë tërë shekullit të XVIII është organizuar vetëm një trazirë dhe këtë në vendin BExha (Beja) në veprimin e një kryepari arab.26) Në gjendje më të mirë nuk gjendeshin as bashkëbesimtarët e tyre të cilët janë shpërngulur brenda kufirit françez me dëshirë që të jetojnë nën sundimin e krishterë. Natyrisht, kur Karlo i Madh u kthye nga Spanja në vitin 812, emigrantët e krishterë që kanë ndjekur ushtrinë e tij aq janë keqtrajtuar nga ana e oficerëve të tij, sa ka qenë i detyruar për shkak të mbrojtjes së tyre të intervenojë. Ludeviti I i Devotshmi (le Debomaire) i cili pas tij ka ardhë në sundim, ka dhënë urdhëresa të veçanta në dobi te të shpërngulurve, pasi që aristokracia ka grabitur pasuritë që u janë dhënë refugjatëve të cekur, në çka këta kanë qenë të detyruar sërish të ankohen. Kjo tirani, edhe pse për një kohë është ndërprerë, megjithatë më vonë është paraqitur. Irdhëresat që janë dhënë në dobi të të ngujuarve, e kanë bërë gjendjen e tyre edhe më të padurueshme. Këta fatkeqë, të cilit, duke i ikur nën pushtetit islam, janë hedhur në përqafim të dhembsurisë së vëllezërve të vet të krishterë, edhe njëherë i shohim të ekspozuar keqtrajtimit dhe të nënçmuar.27) Qëndrimin tolerant që e ka marrë shteti islam në Spanjë dhe kontaktet e lira të ithtarëve të të dy feve kanë bërë që deri diku këto dy bashkësi janë përzier. Izidari nga vendi Bexha, që hedhë gur e dru kundër pushtuesëve muslimanë, pa kundërshtim ka shënuar kurorëzimin e të vejës së mbretit Roderiko me Abdulaziz b. Mu’adhin.28) Shumë të krishterë kanë marrë emra arab, dhe, madje kjo qoftë edhe formalisht, kanë ndjekur disa tradita të fqinjve të vet muslimanë. Për shembull, disa i kanë bërë synnet (cirkumizuar) fëmijët e tyre.29) Shumë sosh që kanë bartur emrin “paganë të pakryquar” i kanë imituar muslimanët në ushqim e pije.30) Shprehja “Muzarab” - e shtrembëruar prej “musta’reb” (i arabizuar) - me të cilin kuptohen të krishterët spanjoll nën sundimin arab, me ballafaqimmin e vet dëfron në rrethanat në të cilat është jetuar, përmbanë në vete rëndësinë mbi prirjet në atë aspekt. Mësimi i gjuhës arabe, shpejt e zuri vendin e mësimit të gjuhës latine në tërë Spanjën.31) Kështu gjuha latine, gjuhë e teologjisë së krishterë, shkallërisht është harruar ashtu32) që madje janë turpëruar klerikët nga pozitat e larta për shkak të mosnjohjes së tyre të gjuhës latine. Natyrisht se nuk ka mund të pritet më shumë kujdes dhe orvatje për këto gjëra nga ata që nuk kanë qenë figura shpirtërore. Një autor spanjoll për këtë shkak në një vepër të shkruar në vitin 854 i qarton bashkëqytetarët e vet të krishterë: “Deri sa ne i studiojmë doktrinat e shenjta të muslimanëve, deri sa takohemi me ta t’i mësojmë drejtimet filozofike, ose, më drejtë, lavdërimin e tyre filozofik, derisa ne këtë e bëjmë, jo me qëllim t’i përgënjeshtrojmë mashtrimet e tyre, por të entuziazmuar me bukurinë e gjuhës së tyre dhe tërheqshmërinë e elokuencës së tyre, e mospërfillim Evangjeljen. Ku mundemi tash të gjejmë njeri të ditur që do t’i përkushtohet studimit të veprës latine të etërve të cilët janë zhytur në studimin e shkresave librave tona të shenjta. Rinia jonë e krishterë e pasur me fjalët dhe qëndrimit zotërues, po krenoset me shkencën e huaj. Janë dehur me elokuencën arabe. Me kënaqësi i studiojnë librat muslimane, pikërisht e gëlltisin përmbajtjen e tyre. Deri sa ata nuk kanë lidhje mbi letërsinë kishtare ose, më saktë, deri sa me përbuzje shikojnë në valët kishtare, që rrjedhin nga parajsa, i lavdojnë me elokuencë bombastike veprat islame. Të krishterët aq dobët i njohin ligjet e fesë së vet, aq pak kujdes i kushtojnë gjuhës së vet latine që mezi në mesin e tyre është një nga njëmijë që do të mund të shkruaj, e që të kuptohet një letër më e rëndomtë: që të pyes për shëndetin e mikut të vet. Mirëpo, ka nga të gjitha shtresat për shkak të ndarjes të përzierit ndër retoristët arabë. Ata mund të shkruajnë poezi arabe, vargjet e të cilave mburojnë me të njëjtën shkronjë, dhe se në këtë janë bërë të njohur më tepër se tëhuajt (Arabët).33) Pasi ishin së tepërmi të preokupuar me dritën e letërsisë arabe, e cila i tërhiqte fuqishëm, pak kanë pasur material libror ata që kanë dëshiruar të njihen me veprat e krishtera. Madje mësuesit me vështirësi kanë gjetur të dhënat e rëndomta. Gjatë kohës këto nevoja pedagogjike janë rritur. Ky popull i arabizuar në një lutje, të dërguar mbretit aragonas Alfonsit, thotë: “Ne sikur edhe të vjetrit tonë deri sot jemi edukuar ndër të huajt. Pasi jemi të kryquar, i përmbushim urdhërat fetarëtë krishtero, por që të aftësohemi me mësim të denjë përfenë tonë të shenjtë, kjo gjithnjë nuk varet nga fuqia jonë, sepse u takojmë jobesimtarëve të cilët na bëjnë dhunë. Nuk kemi pasur guxim të kërkojmë mësues nga papa ose nga Franca, kurse mësuesit e atjeshëm përsëri nuk kanë mund të na vijnë vetëvetiu, duke u frikësuar nga të pafetë, të cilëve jemi të detyruar t’u nënshtrohemi.”34) Si kuptohet, për shkak të kontaktit kështu të ngushtë me muslimanët, dhe për arsye të studimit të madh të letërsisë së tyre (arabe), madje Elvira,35) kundërshtari fanatik i islamit, pranon bukurinë dhe çudibërjen retorike të Kur’anit, dhe këtë se të krishterët, duke e lexuar, nuk mund të përmbahen. Për këtë arsye është e natyrshme që këtu të vërehen gjurmat e ndikimit të fesë të cilat ne i kemi hulumtuar dhe, njëmend, ato gjurma ekzistojnë. Është e njohur se prifti Elipandosi në vitin 810, peshkopi i Toledos, komentues i sektit heretik “mutehazin” dhe dijetar që ka besuar se Jezusi, i cili është njeri, nuk është përkah natyra i biri i Zotit, por sipas asaj që e ka ndjekur rrugën e Zotit - e ka përvetësuar këtë ide heretike për shkak të kontaktit të shpeshtë me muslimanët.36) Ky sekt i ri u zgjerua në shumë pjesë të Spanjës, dhe madje ka filluar të shtrihet, sipas udhëzimeve të peshkopit katalanas Feliksit, deri në Septimani, e cila ka qenë nën mbrojtjen françeze.37) Peshkopi Feliksi është çitur para gjyqit shpirtëror të cilit vet i ka kryesuar Karlo i Madh, dhe është detyruar që të heqë dorë dhe të pendohet për shkak të mashtrimit të vet, por posa është kthyer në Spanjë, ka ra sërish në herezën e vjetër. Kjo, sipas pohimit të papës së atëhershëm Leonit III, ka ndodhur për shkak të kontaktit me mosbesimtarët që kanë besim të ngjashëm.38) Kur ndikimi i kontaktit me muslimanët ka qenë aq i rëndësishëm në dinjitarët e mëdhenj kishtarë, mund të konkludojmë se ka qenë mjaft i madh edhe në të krishterët tjerë të Spanjës. Dhe vërtetë, koncili, që u forua në vitin 936 në Toledo, ka shqyrtuar se çfarë mjetesh duhet ndërmarrë kundër përzierjes që do ta prishë pastërtinë e besimit të krishterë.39) Kuptohet se këto ndikime të besimit dhe veprimit muslimanë - krahas disa sukseseve të caktuara të konvertimit40) - përveç përzierjes së shpeshtë dhe kontakteve do të rezultojë me fryte edhe më të mëdha, dhe se do ta rrisin numrin e muslimanëve të gjakut joarab të quajtur “muvel-ledi”. Nuk kaloi shum ëkohë, e pasardhësit e këtyre muvel-ledëve kanë formuar partinë e rëndësishme në shtet.41) Madje merret vesh se më në fund këta muvel-ledë, të cilët e përbëjnë shumicën e popullësisë, qysh në fillim të shekullit IX, janë orvatur ta trondisin pushtetin arab, dhe se shkallërisht, duke formuar ndër muslimanët e Spanjës parti nacionale, njëmend treguan se ekzistojnë. Duket se nuk ka të dhëna për historinë e konvertimit të këtyre muslimanëve të rinj. Shembujt e këtyre konvertimeve janë vërejtur deri në ditët e fundit të pushtetit islam. Madje në vitin 1487/893 H. kur ushtria e Ferdinandit dhe Izabeles e pushtoi Malagën, ka mbytur, duke i torturuar me shkopa të hollë me maje, ata që kanë rënë nga krishterizmi. Pas kësaj nja dy vjet me marrëveshjen dorëzuese të Porgeues është marrë premtim i veçant se nuk do të detyrohen ata që e kanë lëshuar që sërish të kthehen në krishterizëm.42) Disa nga konvertitët e kanë lëshuar islamin që të shpëtojnë nga gjoba në të holla, në të cilat janë gjykuar nga ana e gjyqeve.43) Shumicën e ka përvetësuar supremacioni shpirtëror i ndikimit islam. Përzemërsia bujare me virtytet tjera humane e të larta, që i kanë treguar pushtuesit arabë, kanë krijuar fushë të hapur të zhvillimit të këtij ndikimi. Jeta e këtillë ka qenë e mbyllur për Spanjollët jomuslimanë. Kur krahasohet shkenca dhe letërsia e muslimanëve me shkencën dhe letërsinë e të krishterëve, kjo e dyta duket majft e varfër. Islami në fushën e shkencës dhe letërsisë, si lëvizës dhe faktor entuziazmues, ka kryer shërbim special për ithtarët e vet. Përveç kësaj, Islami në Spanjë ka treguar tërheqshmëri të fisnikëruara të grupit religjioz, energjik të njerëzve të pastër moral, në krye të të cilëve kanë qenë teologët e devotshëm. Ky grup i sinqert e religjoz ka zhvilluar ndikim dominues në punët shtetërore, dhe se sinqerisht ka luftuar për zbatimin e reformave fetare dhe morale. Kur merren parasysh ndjenjat e zjarrta fetare të muslimanëve të spanjës, dhe intrigat e popullatës së krishterë, të cilëve në marrëveshje me bashkëmendimtarët jashtë kufirit e kanë revoltuar dhe zemëruar sundimin islam, mundemi përkundër të gjitha këtyre të vërejmë se Spanja ka qenë kursyer - pos rasteve përjashtuese - nga persekutimet fetare nën sundimin arab. Kur të përjashtohen tre-katër raste të zbatimit të denimit me vetëdashje të atyre që kanë dëshiruar që në emër të fesë të bëhen gjoja martirë, nuk mund të gjendet gjatë gjithë kohës së sundimit islam gjendja për të cilën do të mund të thuhet se është atak i pastër në fe. Pushteti islam ka ndërmarrë masa rigoroze që ta pengojnë marrëzinë e “cfilitjes vullnetare” që është lajmëruar në shekullin e IX në Kardovë (Cordoba). Atëherë në këtë anë të Spanjes në mesin e të krishterëve është përhapur grupi fanatik pjesëtarët e së cilës, pa arsye, publikisht kanë ofenduar fenë e muslimanëve dhe e kanë sharë Pejgamberin e tyre, dhe që të prodhojnë rrumën endacake të fanatizmit të krishterë, qëllimisht kanë tentuar të nxisin mbi vete denimin me vdekje.