Për themelim të një gjuhe letrare Faik KONICA

[Xhuxhumaku]

Ese

Për themelim të një gjuhe letrare

Faik KONICA

Një nga çështjet më të rënda të literaturës shqipe është pa fjalë edhe çështja e themelimit të një gjuhe letrare. Kemi nëntë vjet që shënuam, këtu, nevojën e atij themelimi, kemi nëntë vjet që, - duke trajtuar “Albanien” si një urë të vërtetë për të bashkuar gegët dhe toskët (të cilët gjer atëherë ishin si vendasit e dy ansujave të lidhura bashkë me avullore) – gatitmë udhën e atij themelimi aq të nevojshëm, sa pa të nuk do të quhet kurrë komb i vërtetë populli ynë.
Ca kaptie, ca alkoolikë, ca kafshë, armiq të amëshuar të çdo përparimi të cilët e marrin kufirin e mendjes së tyre për kufirin e botës, nuk e kanë pëlqyer kurrë këtë qëllim tonë. Vërtet, është më e lehtë të pijë rakie njeriu, të pështyjë të shara, se të përpiqet të kuptojë. Po këtu kuptimi s’është i vështirë. A ka punë më të kulluar e më të kuptueshme se kjo?
Gjer më sot shqiptarët nuk kanë njohur si jetë të përbashkshme, përveç jetën e katudit a të qytetit, prandaj, cilido ka qenë i kënaqur me dialektin e rretheve ku jetonte. Sot shqiptarët zunë të rrojnë një jetë më të gjerë, jetën kombëtare. Ky zgjerim i madh në jetë, na shtrëngon të zgjerojmë edhe gjuhën. Ky trup i ri, Kombi – ka nevojë për një organ të ri. Si do ta ndjejë shqiptari i Pejës se është nga një komb me shqiptarin e Filatit, kur të mos jetë një gjuhë e përbashkët mes tyre? Secilido që ka ca derhem tru në kokë, kupton se më e madhja nevojë që kemi sot ne shqiptarët është për një gjuhë të përbashkshme, letrare. Sot librat që shtypen s’hyjnë në punë, përveç në qytete të auktorit. Vetë pa thënë se, për shqiptarët sadomos të ditur është një lodrë të kuptojnë e të shkruajnë çdo dialekt… qoftë. Po flas për shumësien. Duhet të vihemi në vend të shqiptarëve të mirë, po të paditur, në vesh të të cilëve ai më i vogli ndryshon nga dialekti i veçantë i tyre, tingëllon si në gjë e huaj dhe e pakuptueshme. Si të marrim vesh atëherë një shqipe që ndryshon në çdo libër?
Po le të themelojmë një gjuhë të përbashkshme, me të cilën të shkruhen të gjithë librat, - dhe njeriu më i pagdhendur, duke parë kudo e kurdoherë fjalë të shkruara me një fytyrë, gjëra të thëna me një mënyrë, do t’kuptojë mirë e do t’këndojë me gaz se veshi do t’i mësohet në pak kohë. Si duhet bërë, pra, që të trajtojmë edhe ne një gjuhë letrare të përbashkshme?
Në vise të huaja, si orthografia u bë pak nga pak, pas fuqies së kohës dhe jo pas vullnetit të ca vetave të lidhur për të msue orthografi më parë se të shkruajnë, - ashtu edhe gjuha letrare nuk u zgjuadh prej këtij a prej atij, por u pëlqye vetëm për një shkak a për një tjetër. Në disa vende dialekti i folur në oborr, prej mbretit e prej gjindjes së rritur mirë, arriti të bëhej dialekti i përgjithshëm; secilido për të shkruar si i rritur mirë, mundohej të flasë e të shkruajë si në oborr. Në shumë vise, goditi që ca shkronjëtarë të mëdhenj, duke i dhënë dialektit të tyre një shkëlqim të madh, e ngijtën më sipër se dialektet e tjerë, dhe me kohë dialekti i tyre u njoh, a, për të përdorur një fjalë më të vërtetë, mbretëroi vetëm si gjuha e përbashkshmë e vendit. Po ne s’kemi oborr; dhe koha na mungon për të lënë dialektet që rriten gjersa më në fund, dialekti më i zoti, i zgjedhur natyrisht, të dalë më sipër se të tjerët e të mbretërojë si gjuha e përgjithshme e Shqipërisë. Këtu si për abece e për orthografi jemi të shtrënguar të vemi shpejt, duke bërë me të marrë vesh atë punë që koha do ta bënte më mirë se ne sikur të prisjëm dot. Si duhet të merremi vesh ahere? E, për të nisur cilat janë, parimet themelore që na ndritin udhën? Jam gati dhe pres me padurim të dëgjoj mendimet e shkronjëtorëve shqiptarë, si edhe të gjith’ atyreve që duan të na ndihin në këtë vepër. Sa për mua, mendimi im mund të shkurtohet në nja dy fjalë: Është një gjë e thënë popullore në Shqipëri. “Turqisht’ e Stambollit, gerqisht e Anthinës (sic) shqip e Elbasanit.” Mjerisht Elbasani, sado q’është qendra e Shqipërisë, flet gegërisht, dhe lartësimi i dialektit elbasanor në shkallë të gjuhës letrare do të jetë dënimi i toskërishtes. Nuk mundim, pra, të zgjedhim dialektin e Elbasanit si udhëheqës e si pajtor. Le ta shkoqit mendimin tim ca më gjerë, sado qëllimi im në këtë artikull është më tepër të tregojë nevojën e një gjuhe të përbashkshme se mjetin për të përmbushur këtë nevojë.
Është sigur se nuk kemi në dorë të forcojmë botën të sillet si e do arsyeja, atdhesia, nevoja e kohës. Edhe ta kishim në dorë s’jemi nga ata që kllasin gjindarmërit në fushë të mendjes. Po besoj se do të kemi një autoritet të vërtetë përmi shqiptarët e arsyeshëm: autoritetin e njerëzve që, duke shkuar një kohë të kushtueshme në mundime për të lartësuar gjuhën shqipe, nuk duan të heqin botën posi dele, po duan t’i japin secilido të kuptojë.

1905

Lutja e shkrimtarit

… Dhe mbasi fola për shkrimtarët, do t’ju them një gjë: kam vënë re se librat e lutjeve fetare ndërsa kanë lutje për çdo shkollë e zanat, s’kanë ndonjë lutje të veçantë për shkrimtarët. Unë nuk jam shumë fetar, por ngandonjëherë më hipën zjarri për ndonjë besim të shkurtër. Jam në një gjendje të tillë dhe kam gatuar një lutje të shkurtër, të cilën ju kërkoj leje ta këndoj. S’ka të bëjë me ndonjë fe të veçantë dhe njerëz të çdo feje mund ta pranojnë.
“Ati ynë që je në qiell, jepna fuqinë që ta mbajmë gojën mbyllur kur s’kemi gjë për të thënë. Falna durimin të thellojmë një punë përpara se të shkruajmë mbi të! Frymëzona me një ndjenjë të mprehtë të drejtësisë që të flasim jo vetëm me paanësi, por edhe të sillemi ashtu! Shpëtona nga grackat e gramatikës, nga shtrembërimet e gjuhës dhe nga lajthimet e shtypit. Ashtu qoftë!

1933


Shënim: Ky artikull, i cili është shkruar njëqind vjet më parë, çuditërisht vazhdon të ruajë aktualitetin e tij edhe sot. Një ndër paradokset që ka shoqëruar jetën shqiptare veçmas nga 1991 e këtej, ka qenë dhe është edhe debati në lidhje me gjuhën letare. Në këtë debat paradoksal, i cili në momente të caktuara është karakterizuar me tone acaruese, të pasqyruara si një “ big show” edhe në mas-median shqiptare, kanë marrë pjesë mjaft njerëz, intelektualë të ndryshëm, shkrimtarë, poetë, politikanë, përkthyes dhe të vetpretenduar njerëz të artit dhe të kulturës, njerëz të thjeshtë, etj.
Ne urojmë dhe shpresojmë që ky botim që ne i bëjmë sot këtij artikulli të Faik Konicës, intelektualit më brilant që ka nxjerrë ndonjëherë kombi shqiptar, të shërbejë si epilog i këtij debati paradoksal.

Marre nga Tirana-Observer.

[Albo]

Në London, më 10 të vjeshtës III, 1908

I dashur mik,

Dy fjalë në këtë të bukur kartë të Hollandës.

Klubi i Manastirit më dërgoj gnë ftim në funt të vjeshtës II: Do me thënë e mora tani e katër ditë më parë. U ktheva këtyre xotërignve gnë përghighje të mprehur e të merituar. Do t’a këndoni te “Albania”; a në shkofshi në kongres, u a tregon Hristo Ciriasi.

Me cë e xura në gojë këtë emër, duhet të ju thom se Cirjasi cenka xemëruar me mua jo vetëm për “Ristomathinë, po dhe më tepër nga ce mora anën e priftit Shcipëtar. Pas kokës së Cirjasit, duhet të bëhemi të ghithë aghentë të Biblës.

Në shkofshi në Manastir, kërkoini Luigi Gurakucit të ju tregojë letrën ci shkrova. Më pëlcente më mirë të ju shkruanja juve, po nukë e dija a do të shkojit në Kongres.

Këto cë ju shkruaj juve vetëm gnë biletë e shpejtmë. Po në pakë kohë do të merni gnë letrë të ghatë. Me ghith këtë nuk dua të pres gher ahere cë të ju shfac gëzimin t’im për shërimin e nënës s’uaj. Kuptoj mirë se xëra juaj n’orë të xexa të dyshimit dhe të pritjes.

Mora dy ditë më parë gnë letrë të ghatë, te e tsila më shfacin arësyen e asaj telegramme cë muartë nga Stambolli. Si duket, Grekët e Janinës gatitjen gnë kryengritje për t’u bashkuar me Grecinë. Turct e Rign e zbuluan gatitjen, dhe gn’a dhjetë veta. Pastaj, Komiteti i Stambollit thiri tsa Shciptarë, të gnohur në hucumete, dhe u dha urdhër të dërgojnë telegramin cë muartë. “Cenkan gati të vdesin”.

Kush?... Gati të lëpijnë këmbët e Grekëve, në pafshin nognë fitim. Ch’foshgna janë Shciptarët t’u vënë veshin sharlatanëve të tilë! Të dijin se ch’është politika dhe organiximi, do të kishin përghighur:

“Tsilët jini ju? N’emër të kujt na flisni? Kush ju kërkoj këshilla? Ku ishit gher sot? Ch’punë kini mbaruar për Shcipërinë cë të na jipni mësime patriotismi? Duke bërë kështu do t’nderojin edhe veten edhe vendin e tyre; dhe do të merjin më tepër rëndësie në sy të Turcve të Rign.

Se shpirt-robët, të tsilët janë gati kurdoherë të përghighen “evet-efendëm”. Në ch’do gneri të pa-gnohur cë kuzon t’u urdhërojë ata, shpirt robër nuk munt të nderohen prej kërkujt.

Shoh cë e xghata tepër “biletën”, dhe e bëra letrë.

Mbaroi pra duke u-thënë: juaji me xemër Faik Konitza.

P. S. Smail Mahir Pashën e chliruam me nder. Offitserët cë e thelluan punën e tija i bënë Sadracemit gnë rapporte këtij xoti s’i ghetmë gha. Dhe Sadracemi shkruajti gnë “jangllesh olldu” dhe u mbarua puna. Kish ndegnur dy muaj të mbyllur në Serasceri.

P. S. 2 Telegramën t’onë a e mori Beledije Reisi?

AQSH F. 13 D. 3 fl. 19-21

[Albo]

London, N. W. 11. XII. 1908

I dashur mik,

Besoj të ghej të ju dërgoj ghithë numërat cë ju mungojnënga “Albania”. Bashkë me ‘to, kam shpresë të ghej në mes të karterave të mia edhe nogne libër cë ju mungon dhe munt të ju duhet.

Se për librat për të shitur, kam:

1.Gn’a 30 Historie të Shcipërisë. I shes 5 franga. U a lë juve për 3 franga tsopën, kushtimi i udhës duke cenë në barë t’uaj.

2. Gn’a 300 Historie të Turcisë. I shes 1 franga. U a lë për 0fr. , 40. t’udhës t’uajat.

3. Kartat Dheshkrimtare, cë të kthehen të pa-shitura nga Amerika (munt të jenë nga gn’a 150), 5 frënga tsopa; ch’do tsopë, do t’u lihen 3 fr. për ju.

4. “Albania” e motit 1909, cë vjen, pajtimi 10 franga. Për pajtimarët të bërë me anë t’uaj, 7 frënga. Për vëllimet e shkruara t’ “Albanies” ghith’ashtu.

Mora pardie gnë letrë nga Amerika. Shocëria “Besa-Besën” kërkon të blejë “Kombin” me ghith shtypin e tij, dhe më pyeti në dua të pëlcej vendin e drectorit të fletës së ree. Më kërkonte përghighje me “cable”. Kaptova “Yes conditionally”. Konditjet e mia janë t’i mar detyrat në 9 muaj, sa të kemë kohë të picem me nënën dhe të vështroj tsa punë shtëpiake. Ata t’ Amerikës duan të vete në 4 muaj; po këtë nuk e bëj dot.

Shoh ce Zhon Turcet e Manastirit muarnë, përvech abese së Stambollit edhe atë cë përdora unë, me gn’a dy ndryshime, në mot të re t’Albanies” nga e kecia. Ësht e tepër të ju thom cë, pas mendjes s’ime, gnë abee e tillë nukë munt të jetë përvech se e kohëshme. Por duke pritur, munt në pakë vjet të punojmë me këtë abee për të ceshur. Gnë vjershë e bukur gnë mësim i thellë, gnë roman i fort, nuk e hecin vler e tyre nga abeja te e tsila janë shkruar, dhe s’munt të humbasin rëndësinë në u-shkrofshin me gnë dorë e me gnë tjatër.

Nuk më thatë ch’funt i dhatë cëllimit t’uaj për të blerë gnë shtyp? S’vajta të pyes më parë se të di në doni me të vërtet të bleni; s’kuzoj t’i mërxit për ghepura. Gnë shtyp n’Elbasan do të duhet, në coftë ce duam t’u biem pas mendimeve t’ona. Do t’ish mirë të nzitojit pakë, se në dy muaj e mbaroj kundraton me shtypësin t’im, dhe dua, në kini gnë shtyp aty, të lidhem me ju cë t’a shtypni “Albanien” n’Elbasan me të holla të mia. Në këtë rasë, do të kem nevojë edhe për gnë “sub-editor” i tsili të jet’aty ghithgnë. A munt të porositni gnë muaj (nuk munt t’i jap shum)? Duhet të jet’ i tsenar dhe punëtor, pa në mos ka dije të mirë e vë unë shpejt n’udhë. Detyra e tij do të jetë të ndrecë shprovimet, të dërgojë “Albanien” dhe të mbledhë pajtimet, të mbajë letrë-këmbimin me pajtimtarët, etj. Sa për shkrimet, gnë të tretë do t’a dërgojnë vetë, gnë të tretë do t’a dërgojnë bashkëpunëtorët, gnë të tretë vetëm duhet t’a shkruaj ay. Do me thënë me cë “Albania” është më të shumat herë 24 facesh, do të ketë për të shkruar 8 face më muaj, a ½ shtyllë ditën. do t’i choj shpesh vetë lëndën me të tsilën të trajtojë artikuj. “Albania” do të bëjë pakë politikë, edhe këtë në masë cë të ma e permetojë kanuni i xotërignve t’anë. “Sub-editor”-i s’munt të jetë...... po s’bën ghë në pastë punë në beledie, a në shkolla të vechanta.

Miss Durham-i vjen këto ditë këtu. Më shkruan nga Shkodra cë ka shpresë Shcipëtarët të punojnë dhe të lidhë, cë të jenë të zotët të chlirohen, se Konstutsja s’munt të rojë dhe Turcia shpejt a von do të prishet dhe do t’humbasë. U-poca me gnë xognë, miceshë të Miss Durham-it, dhe më tha se kio e funtmia kërkon të blejë shtëpie dhe të rijë në Shcipërie, ndofta do të hapë edhe shkollë chupash. Do t’përpicem t’i mbush kokën të xghedhë Elbasanin. Miss Durham-i më shkruan cë Shkodranët cahen nga boyeottimi se nisnë të humbasin. Edhe nga ghetkë ashtu më shkruajnë. Austria u shet tregëtarëve veresie; nga tjatër anë, tregu i parë për plachkat shcipëtare ësht Austria: Si munt pra të boyeottohen myshterign, të tsilët ndodhen të jenë edhe hua dhënës? Në coftë cë Austria përghighet duke boyeottuar edhe ajo, kini për të parë se ch’varfërie do t’i vijë Shcipërisë. Dhe të ghitha këto nga intrigat e Englis!

Nukë di kë kini xghedhur atje për deputet. Dr. Temua ësht gneri i ndershëm dhe i drectë, po nuk munt të cuhet “kombëtar”. Pse nukë vutë përpara gnë nga mesi juaj?

Juaji me besë

Faik Konitza

P. S. Në letrë cë shkrova në Monastir, duke t’i kthyer përghighje të vetë-thënit “ftim” për “Kongresin” vura tsa të tallura të forta, kundër atyreve cë vanë. Nukë dija

cë do të kishin vajtur edhe tsa mic nga t’anët. Por kam shpresë cë as gnë nga këta nuk i mori fjalët e mia për vete.

AQSH F 13. D. 3 fl. 25-26

[Albo]

Elbasan 5 shëndre 1908

I dashur Faik Bej

Kartat e xotënis tuaj më ranë në dorë me kohë, po si vojta në Congres të Monastirit e si u ktheva pri andej nga ci më përngashin tsa punë të vechanta s’mund u përgjigja.

Përpara se të vetet në Congrest u pata shkrumun me u pytë në kishit ndërmend me shku, se po të mos veshit as mundojem me shku.

Mjerisht ngherë sa ceshë pa u nisun karat nga ju s’kishjem marrë edhe dëshira të gnih disa atdhetarë, me kët shkak më shtyni të vete si delegat i Clubit këtushëm bashkë me tre shokë të tjerë.

Nga neve të katër vetëm un ishjem i pamvarun e me mendimin të lirë se të tjerët ishin të urdhënuem nga kryesia të mane anë nga gni Alfabet me shkronja të gnishme. Sa do ci ngulëm kamë ci të mbahet Congresi këtu, si e dëftejnë kartenat ci kini këmbye me Clubin e Manastirit, po ma në fundt, massi atdhetarët e ndershëm të Shkodrës ndërunë mendim, patën frikë se mo cuhen egoistë e bamë pas pëlcimit tyne.

Kur mërrinë në Manastir bashkë me X. Sokoli (Hilë Mosi) i tsili erdh nëpër Elbasan u chuditëm për programin e pa rregulltë ci ghetëm të tsilën edhe po e mbyll këtu.

Ne pas nesëretë me shkak me ci u ba mend të ketë ch’do cytet dy vota, u chova e i a lashë barrën dy shokvet mi XX. D. Buda e S. Shuturici. Fjalët ci shkrushit për cëllimin tinxarë të Frasharakvet u vërtetunë prej punëvet të tana. I vërtetojnë ene dy Alfabetat bignake, të krumun prej atyne ci caheshin nga shkrojat bignake; i vërtetojnë “Liria” e “Besa”.

Nuk munt të flas për ghithë burrat ci cenë në mbledhjet, se ishin të tanë atdhetarë të vërtetë, po dua vetëm me ba fjalë për dy të tsilët përpiceshin kush e kush të bahet ma popullor se shoci. Këta ishin Luigi Gurakucchi e Midhat Frashëri. Po mjerisht u mbahesh goja të dyve e s’mund u shiten si oratorë.

Ditën e prapme kur do ndëshkrushim shkresat, Midhat Frashëri me gni dhelpëritë pa mjeshtërt nxori Don Ciriazin e tha: “Xotënij Delegatë! Massi shocënia Unghillore ka cëllim të shpalli librat e shejtë në gni Alfabet të gnoftun prej ghithë Shcipëtarët andaj lutem, të më tregoni tsilin nga të dy të përdori. Më tjetër anë, Midhat Frashëri massi më parë i u kish lutur vechan të shumëvet t’i manë krahë si kryetarë i Kongresit dha mentimin të bahet votim për mi të dy Alfabetet.

Athere Pater Fishta i u kundërshtu rrebët e përmendi të bamit mend ci do të përdoren të dy.

Kjo ce turpja e fundit ci u ba në Congrest.

Kartat ci dërgutë në Congrest si përghighje për thirrjen u këndun sheshit po asgnani nuk foli kundër. Cirjaxi e Fehim Bej Xavalani nga ana e keshillës Sundimtore të Klubit të Manastirit e cisin të larë vethen tyke thanë se i shkruamë me kohë Faik Bej po s’dimë c’asht kjo.

Të tanë burrat e Congresit e chimoshin shtrejt shërbimin ci i ka bamë Komit Shciptarë, ene ato ci i di për ..........

AQSH F 13. D. 4. fl. 6