Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

BYHNER, Ludvig



BYHNER, Ludvig (BUCHNER, Ludwig), filozof dhe mjek gjerm. (1824-1899). Pas studimit të medicinës u habilitua në Tybingen, mirëpo për shkak te pikëpamjeve materialiste braktisi universitetin dhe u mor me praktikën mjekësore në Darmshtat.
Është një nga përfaqësuesit më të popullarizuar të materializimit natyror-shkencor dhe vulgar. Materia dhe forca, sipas Byhnerit, janë të lidhura në mënyrë të pandashme si dy mënyra fenomenale të së njëjtes qenie. Shpirtërorja nuk ka kurrfarë pavarësie në raport me materien dhe shpirti është vetëm produkt i funksioneve të trurit. Klasikët e marksizmit mohuan radikalisht pikëpamjet vulgaro-materialiste të Byhnerit. «Byhneri njeh filozofinë ekskluzivisht si domgatik, kështu që edhe vetë është dogmatik i të shplarave më të cekta të iluminizmit gjerman» (Engels).

Veprat kryesore: Kraft und Stoff (1855); Natur und Ge/sf (1857); Die Stellung des Menschen in der Natur (1869); Die Darwinische Theorie (1890); Gott und die Wissenschaft (1897); Im Dienst der Wahrheit (1889).

[Davius]

BURIDAN, Zhan



BURIDAN, Zhan (BURIDAN, Jean), filozof dhe fizikan franc. (fillimi i shekullit XIV - ?). Ithtar i Okamit, nominalist i matur. Veprimtaria e B. është e rëndësishme në fushën e logjikës dhe të etikës, mirëpo ai është megjithkëtë para së gjithash fizikan. Në etikë u mor veçanërisht me problemin e vull netit të lirë dhe u përpoq ta veçojë in-determinizmin nga arbitrariteti si dhe determinizmin nga përgjegjësia morale e domosdoshmërisë ekskluzive. «Gomari i Buridanit» i njohur (kjo tabllo nuk mund të gjendet në veprat e tij) është nxjerrë nga teza e tij sipas së cilës nuk mund të përcaktohet se a është i mundur vendimi i vullnetshëm në rastin kur kemi motive të forta. (Gomari, në këtë parafrazë, që qëndron ndërmjet dy grumbujve të barabartë të sanës, nuk mund të vendosë as për njërin as për tjetrin mullar dhe kështu ngordh nga uria). Shkroi edhe komente për Aristotelin të cilin e kon-sideronte mësues të vet të vërtetë.

Të gjitha veprat kryesisht nga fusha e fizikës, iu botuan pas vdekjes.
--------------------------------------------------------------------
BULLGAKOV, Sergej Nikollajeviç

BULLGAKOV, Sergej Nikollajeviç (BULGAKOV, Sergej Nikolajevid), filozof dhe teolog rus (1871-1944). Në fillim i afërm me marksizmin, u mor me sociologji dhe me çështje ekonomike, më vonë, pas «krizave shpirtërore» bën kthesë radikale në drejtim të idealizmit dhe të teologjisë.

Veprat kryesore: Nga marksizmi kah idealizmi (1903); Filozofia e em-rave(posth. 1953).

[Davius]

BULTMAN, Rudolf

BULTMAN, Rudolf (BULTMANN, Rudolf), hulumtues gjerman i Biblës dhe teolog (1884 -). Nga viti 1921 deri më 1951 profesor në Marburg. Përpjekjet e tij të «demitologjizimit» të Biblës dhe të riinterpretimit «ekzistencial» të përmbajtjes së saj shkaktuan diskutime të gjalla. Është nën ndikimin e dukshëm të M- Hajdegerit.

Veprat kryesore: Die Frage der Entmythologisierung (Diskutim me K. Jaspersin, 1954); Glauben und Verstehen (3 vëll. 1933-1952). Theologiedes Nouen Testament (2 vëll. 1948-1953).

-----------------------------------------------------------------------
BUL, Xhorxh (BOOLE, George)

BUL, Xhorxh (BOOLE, George) matematikan dhe logjicien angl. (1815-1864). Në veprën e tij Analiza matematikore e logjikës i pari aplikoi me sukses metodën algjebrike në fushën e problemeve logjike, kështu që shumë veta e konsiderojnë themelues të logjikës simbolike dhe përfaqësues më të rëndësishëm të formës së parë të saj (algjebrës logjike).
B. shqyrtoi çdo gjykim si shprehje të raportit të barazisë ndërmjet subjektit dhe predikatit dhe andaj synoi të shprehë qëndrimet logjike në mënyr.ë matematike. Sipas tij, parim themelor i logjikës është qëndrimi i kontradikcionit (principium contradictionis). Nëse konsiderojmë se X është klasë e objekteve, dhe se 1-x janë objekte të cilët nuk përmbahen në x, atëherë parimi i kontradikcionit mund të formulohet: X (l-x) = 0.

Veprat kryesore: The Mathematicial Analysis of Logic (1847); An Investigation of the Laws Thought (1854); Studies in Logic and Probability (posth. 1952).

[Davius]

BUDA (Buddha)



BUDA (Buddha), ofiq për Siddhartu ose Gantamu (rreth 560 p.e.r. deri 480 p.e.r.). Prijës dhe filozof religjioz. Duke iu përkushtuar meditimit religjioz, hpqi dorë nga pasuria dhe familja dhe vizitoi vendin duke predikuar mësimin e vet. Emrin «Buddha», që do të thotë «i zgjuar», e mori si shenjë të ndriçimit të cilin e përjetoi dhe me të cilin, pasi kuptoi domethënien e realitetit, u zgjua nga ëndrra për jetën. B. nuk shkroi libra për çka ekziston një pasiguri e caktuar lidhur me mësimin etij.

Tezat themelore të mësimit burimor të Budes (të cilat janë ruajtur në formë të të folurit dhe të dialogëve të quajtur sutta) përmbajnë «katër të vërteta fisnike: mbi dhembjen, mbi lindjen e dhembjes, mbi mbarimin e dhembjes dhe mbi rrugën tetëantarëshe që të shpie deri te mbarimi i dhembjes. Sipas Budës, njeriu është «trashëgimtar i veprës së vet», ndërsa qëllim përfundimtar i njohjes është të qetësuarit e dhembjes me anën e çlirimit nga prangat e të ndodhurit.

Nirvana (ose nibbaba, mpirje) është mohim i çdo vullneti për jetë, heqje dorë nga të gjitha kënaqësitë (sepse medoemos janë të lidhura me vuajtjet) e cila arri-het nëpërmjet orvajtjes morale «të notimit kundër rrymës». Nirvana është gjendje e shkallës më të lartë të përsosurisë, gjendje pa dëshira, kurse Buda e karakterizon si «as qenie as mosqenie, as qenie dhe mosqenie, as jo- qenie jo - mosqenie». Filozofia e tij pesimiste pati jehonë edhe në rrethin mendor evropien (Shopenhaueri, Dojseni).
Në planin socialetik Buda predikon barazinë e njerëzve dhe çohet kundër kastave të vjetra brahmane. Ai i refuzon edhe ceremonitë fetare dhe askesën religjioze dhe thekson si virtyt para së gjithash mëshirën dhe vetëmo-himin.
Sipas Hirianit (Bazat e filozoflsë indiane) ekzistojnë tri karakteristika qenësore të mendimit budist:

1. Ai është pesimist ngase thelbi i këtij më-simi është se çdo gjë është vuajtje. Njëkohësisht kjo nuk është besim në dëghprimin, meqë ky mendrçn lejon mundësinë që paqja të arribet këtu dhe tani, me çka njeriu në vend që të bëhet viktimë e mjerimit, bëhet fitues i tij. 2. Ai është pozitivist, në atë kuptim se e kundërshton spekulativitetin e pafrenuar i cili para Budës sundonte në lëvizjet shpirtërore të Indisë. Ky mësim në themel përjashton çdo gjë që pozitivisht nuk dihet, kurse hedh poshtë edhe autoritetin e traditës së vedës. 3. Ai është pragmatik, sepse Buda mësonte vetëm atë që ishte e domosdoshme për tejkalimin e mynxyrës, e cila, sipas kuptimit të tij, domi-non në jetë dhe paraqet karakteristi-kën kryesore të tij.
Mësimi i Budes gjatë kohës u përhap shumë dhe në fund u bë religjion botëror.

B. hyn në radhën e personaliteteve më të mëdha të jetës shpirtëro-re, madje jo vetëm të kulturës indiane, kurse pasardhësit e tij mund të gjenden në pjesët më të largëta të konti-nentit aziatik. Për këtë arsye shumë njerëz konsiderojnë se «për pjesën më të madhe të Lindjes budizmi nuk ka qenë asgjë më pak fuqi shtytëse të kul-turës se krishterimi në Perëndim».
Shpeshherë, në kundërshtim me mësimin e Budës, sekte të ndryshme budiste humbisnin më vonë në asketi-zëm, misticizëm dhe në një formalizëm religjioz ceremonial. Kështu braktiset fryma filozofike dhe sociale e mësimit të tij, kurse në plan të parë theksohet besimi i vërbët në «zotëri Budën», i cili arrin kulmin në Diviavadanë: «Qielli do të bjerë me hënën dhe me yjet, toka mund të ngrihet me malet dhe pyjet e veta, oqeanet do të thahen, mirëpo fjalët e Budes nuk mund të jenë të gabueshme» (sipas S.Radakrishnanit: Filozofia indiase I.).

[Davius]

BUDIN, Xhon Elof


BUDIN, Xhon Elof (BOODIN, John Elof), filozof amer. me origjinë suedeze (1869-1950). Ligjërues në Universitetin e Kanzasit dhe të Kalifornisë. Në sistemin idealist metafizik përpiqet të përfshijë teorinë pragmatike të njohjes dhe rezultatet e hulumtimeve shkencore. Në këtë drejtim bazohet edhe kozmologjia e tij si përpjekje e pajtimit të realizmit empirik dhe të idealizmit kozmik.

Veprat kryesore: Titne and Reality (1905); Truth and Reality (1911); God and Creation (4 vëll. 1934); The Social Mind (1939); The Religion Tomorrow' (1943).

-------------------------------------------------
BUALO-DEPREO, Nikola


BUALO-DEPREO, Nikola (BOILEAU-DESPREAUX, Nicolas), estet dhe kritik franc. (1636-1711). Është një nga teoricienët kryesorë të klasicizmit francez, racionalist, intelektualist që konsideronte se kategoritë themelore të artit poetik dhe njëkohësisht kriteret kryesore për valorizmin e artistikës janë: arsyeshmëria, vërtetësia dhe qartësia. B.D. vërtetoi se bukuria është e përhershme, e vazhdueshme dhe e pandryshueshme dhe pikërisht për këtë arsye është univesale dhe e vërtetë. Asgjë nuk mund të jetë e bu-kur nëse nuk është e vërtetë («Rien n'est beau que le vrai») kurse e vërtetë është njëkohësisht edhe çdo gjë që është e natyrshme dhe së këtejmi pas-qyrimi, imitimi i natyrës është parakusht i çdo bukurie.
Ndonëse e çmon para së gjithash mendimin e qartë, B. nuk e lë pasdore sikurse shumica e klasikëve, problemin e frymëzimit, por konsideron se vepër të madhe tnund të realizojë vetëm ai shkrimtar që bashkon në vete frymëzimin dhe metodën e përpunuar në fnënyrë të përsosur. Në këtë drejtim B. në formalizmin e ashpër të korektësisë futi edhe një frymë të atillë të estetizmit klasik me të cilin përpiqet ta çlirojë literaturën edhe nga skolasticizrni dhe nga skllavërimi i tepruar ndaj normave poetike. B. gjithashtu studioi hollësisht dhe përkufizoi të gjitha karakteristikat themelore të stilit klasik dhe të artit klasik (siç janë vërtetësia, qartësia, thjeshtësia, e madhërishmja, masa, koncizioni, synimet kah e përsosura, përfshirja e harmonishme e pjesëve në tërësi etj.) dhe në këtë drejtim stilistika është kurorë e veprës së njohur të Bualos L'artpoe-tique e cila pati ndikim jashtëzakonisht të madh edhe jashtë kufijve të Francës.

Kryevepra: L'artpoetique (përkthyer në librin e S.Vitanoviqit: Poetika Nikole Boaloa, 1971).

[Davius]

BUBER, Martin

BUBER, Martin filozof çifut [1878-1965). Profesor në Frankfurt mbi Majnë deri në vitin 1933. Nga viti 1938 profesor në Jerusalem.
Buberi bën pjesë në grupin e filozofëve të ekzistencës, në të cilin në një mënyrë të caktuar hyn edhe G.Marseli, K.Jaspersi, P.Vusti, K.Barti, F.Rozencvajgu dhe të tjerë. B. nuk dëshironte as harmonizimin mesjetar të të vërtetave religjioze dhe filozofike, por as identifikimin idealist iluminist të mendjes dhe të zbulesës. Kategoritë specifike të ekzistencializmit fideist paraqiten te Buberi, me gjithë terminologjinë bashkëkohëse dhe metodat' bashkëkohore, në shqyrtimin e problemeve të caktura, nën ndikimin e konsiderueshëm edhe të traditës së vjetër mistike çifute. Kështu edhe an-tropologjia e Buberit dhe «etika sociale» e tij, të cilat bazohen në të ashtu-quajturin «parim dialogjik» kanë në vete disa teza karakteristike për inter-pretimin e filozofëve të vjetër çifutë.

Sipas Buberit, parimi i jetës mund të shprehet me anën e mendimit filo-zofik - se çdo gjë që ekziston është me tjetrin. «Të jesh me tjetrin» («Mit— Anderen-Sein») nuk është vetëm përcaktim qenësor i njeriut, por është parim universal në të cilin është struktu-ruar gjithë bota si tërësi. Mirëpo, vetëm njeriu është në gjendje që singula-ritetin e qenies së vet ta menifestojë duke vendosur raporte që nuk qëndrojnë në kundërvënien abstrakte, por në kontaktin qenësor dhe burimor. Mirëpo, mungesa e dialogut të drejtpërdrejtë megjithatë sot bazohet në supozimin «e mosbesimit universal të kohës sonë». Gjithmonë në të vërtetë ka ekzistuar dyshimi, gjithmonë kanë ekzistuar situatat në të cilat njeriu nuk ka pasë mundësi të tregohet dhe shprehet pa rezervë dhe drejtpërdrejt, por dyshon në atë që thonë të tjerët, domethënë se në veprimtarinë e tjetrit nuk e dallon atë që është e qenësishme për të cilën ky u angazhua duke folur verbalisht. Në momentin e tanishëm, ndërkaq, këto raste të veçanta të mos-besimit janë shndërruar në parim kështu që «dallimi ndërmjet të menduarit dhe të shpehurit, ndërmjet të shpre-hurit dhe të vepruarit nuk kuptohet këtu më si qëllim, por si domosdoshmëri e qenësishme».
Filozofia, ndërkaq, nuk mund të mbyllet në Unin por veten duhet ta gjejë në raport me Ty. Në këtë drejtim fryma mund të krahasohet me ajrin, të cilin të gjithë e thithim. «Fryma kurrë nuk është në Unin, por ndërmjet Unit dhe Tys, fryma kurrë nuk është si gjaku i cili qarkullon në veten, por është si ajri që e thith. Njeriu jeton në frymën e vet kur mund t'i përgjigjet Unit të vet dhe këtë mund ta bëjë në qoftë se në marrëdhënie hyn me tërë qenien e vet».

Veprat kryesore: Ekstatische Kon-fessionen (1908); Die Rede, die Lehre und das Lied (1917); Ich und Du (1922); Ja i Ti; Reden iiber das Juden-tum (1923); Die chassidischen Biicher (1928); Religion und Philosophie (1931); Zwiesprache (Ein Traktat vom dialogischen Leben) (1932); Zion als Ziel und Aufgabe (1936); Dialogis-ches Leben (1947); Der Glaube der Protheten (1950); Bilder von Gut und Bose (1952); Two Types of Faith (1961); Werke(l t. Schriften zur Phi-losophie, 1962).

[Davius]

BRUVËR, Luicen Egbertus Jan

BRUVËR, Luicen Egbertus Jan (BROUWER, Luitzen Egbertus Jan), matematikan dhe filozof holan. (1881-1966). Gati gjysmë shekulli (1909-- 1955) ishte profesor në Universitetin e Amsterdamit. Themelues i «drejtimit intuicionist» në logjikën bashkëkohëse dhe në matematikë. Përgënjeshtroi tezën e Fregës dhe Raselit mbi mundësinë e nxjerrjes së matematikës nga logjika dhe pohoi se logjika është pjesë e matematikës dhe se kjo bazohet në një intuitë të llojit të veçantë. E kritikoi parimin e përjashtimit të tretës dhe konsideroi se ky parim nuk është i domosdoshëm për lojikën dhe formoi një sistem logjik të «dobësuar» në të cilin nuk ekziston ky parim.

Veprat kryesore: Jeta, arti dhe mistika (1905); Themelet e shkencës (1907); Intuicionizmi dhe formalizmi (1912); Shkenca, e vërteta, njëmendë-sia (1919); Vetëdija, filozofia dhe matematika (1949).

[Davius]

BRUNSHVIG, Lëon



BRUNSHVIG, Lëon (BRUNSCHVICG, Lëon), filozof francez (1869-1944). Profesor i filozofisë në Sorbonë. Frymën e përkufizoi si aksion intelektual, si lëvizje, dhe jo si «mjet i thjeshtë i kuptimit konceptual). «Filozofia progresive» e Brunshvigut, përkatësisht «filozofia e idealizmit të hapur» identifikohet me njohjen e njohjes, domethënë me një aktivitet të atillë intelektual i cili është koshient për vetveten. Në zhvillimin e shkencës (e cila sipas B. është e lidhur ngushtë me filozofinë) matematika paraqet shkallën më të lartë të racionalitetit. Ndërkaq, mendonte se detyrë themelore e filozofisë si kritikë e shkencës është të ndajë «përvojën dhe postulatin, faktin dhe teorinë». Të gjitha sistemet metafizike janë të lidhura me disa sisteme të caktuara shkencore: Logjika e Aristotelit themelohet në klasifikimin biologjik, Discours de la mëthode i takon fizikës karteziane, kurse Monadologjia është e lidhur me llogarinë infinitezimale. Andaj, zhvillimi i vazhdueshëm i shkencës bazohet në llojllojshmërinë e sistemeve filozofike.
Kategoritë e shkakut, të hapësirës, të kohës dhe të masës janë për B. funksione shpirtërore, por jo disa qenësi të pandryshueshme dhe së këtejmi i takojnë zhvillimit të përbashkët të filozofisë dhe të shkencës.

Veprat kryesore: La modalitë du jugement(l897); Introduction a la vie de l'esprit (1900); L'Idëalisme con-temporain (1905); Les Etapes de la philosophie mathëmatique (1912); L'Expërience humaine et la causalitë physique(1922); Leprogrës dela conscience dans la philosophie occidenta-/e(1927); Descartes et Pascal, lecteurs de Montaigne (1941); Spinoza et ses contemporains (1944); De la vraie et la fausse conversion (posth. 1950).

[Davius]

BRUNO, Giordano

BRUNO, Gjordano (BRUNO, Giordano), filozof ital. (1548-1600). Në manastirin dominikan në Napoli studioi filozofinë antike, arabe dhe skolastike, kurse nën ndikimin e Lukrecit, Petriqit dhe të Kopernikut gradualisht e formon botëkuptimin e vet materialist dhe panteist. Në moshën 27 vjeçare ikën, i akuzuar për herezi, nga një manastir romak dhe i fillon bre-dhjet e veta të pafat nëpër qytetet e Italisë Veriore, të Zvicres, të Frances, të Gjermanisë, të Çekisë dhe të Angli-së. Duke kaluar nëpër Vyrtemberg, Paris dhe Helmshtat kthehet në atdhe pas ftesës së aristokratit Mocenig.

Mi-rëpo, si duket pikërisht pas denunci-mit të këtij, më 23.V. 1592 e burgosi inkuizicioni venecian duke e akuzuar se «po e rekomandon shkencën mbi pa-fundësinë e gjithësisë dhe mbi shumë-sinë e botërve». Inkuizicioni romak, të cilit iu dorëzua pastaj, e torturoi shtatë vjet dhe në fund e dënoi me vdekje. Pas persekutimit, burgosjes dhe dënimit, Bruno nuk u dërmua dhe nuk dëshironte të pendohej. Kur së bashku me fjalinë e moçme («Të vep-rohet me të butësisht dhe pa derdhur gjak» - e që do të thoshte digjeni në turra drush) inkuizicioni ia shqiptoi dënimin - iu përgjegj guximshëm tor-turuesve të vet: «Ju këtë dënim po e shqiptoni me frikë më të madhe sesa unë që po e dëgjoj». U dogj në she-shin Campo di Fiori dhe ky ishte një nga krimet e shumta më të rënda që i ekzekutoi inkuizicioni katolik.

Bruno nuk e paraqiti filozofinë e vet në mënyrë sistematike - dhe stili i tij poetik karakteristik, fjalia e tij mal-lëngjyese, fantazia e furishme dhe tërë koncepti panteist i kozmosit, janë ci-lësi karakteristike e temperamentit të tij dhe e shpirtit të tij të lirë dhe të pa-varur, i cili plot afsh mohoi të gji-tha dogmat e pakuptueshme dhe radi-kalisht hodhi poslitë spekulimet sterile skolastike, duke konsideruar se «au-toritet i vetëm duhet të bëhet arsyeja dhe hulumtitni i lirë».

Në një seri veprash të tij, B. përpiqet të sintetizojë shumë elemente racionaliste dhe empiriste, kështu që shpeshherë edhe arsyeja edhe shqisat për të jenë kriter i njohjes. Megjithë-këtë, sipas tij, shqisat janë më pak të përsosura, ngase nëpërmjet tyre njihet vetëm ana sipërfaqësore, ndërsa men-dja futet në vetë esencën e sendeve. Njeriu, pikërisht për shkak se është pjesë e botës së pafundme, mund të njohë qenien e pafundme, kështu që në te reflektohen të gjitha forcat dhe kundërthëniet botërore. Këto gjithashtu manifestohen në mikrokozmos sikurse edhe në makrokozmos.

Shpirti botëror, mendja botërore, është iden-tik në çdo gjë, ai të gjitha i formon dhe i ngjall dhe është parim konstitutiv i kozmosit. Gjithë materia përfshi-het nga parimi krijues i shpirtit botëror. Hapësira e zbrazët - përkundra mendimit të atomistëve - nuk ekziston, sikurse nuk ka lëvizje mekanike, ngase natyrës nga jashtë asgjë nuk i imponohet - ajo në vetvete është unike dhe krijuese. Njëja dhe Pafundësia ekziston në çdo gjë, në të gjitha sendet dhe fenomenet e veçanta. Kalueshmëria dhe ndryshueshmëria janë cilësi të sendeve të veçanta, kurse substanca e botës është një, e përjetshme dhe e pandryshueshme. Perëndinë ose natyrën, si parim aktiv krijues, B. e quan natura naturans, kurse si botë e reali-zuar natura naturata. Në bukurinë e tërësisë krijohen të metat e imagjinuara dhe papërsosuria e partikularitetit. Sipas Brunos nuk është e nevojshme as teodiceja e veçantë: bota është e përsosur ngase në të gjitha hollësitë është njëkohësisht edhe jetë perëndish, dhe ankesë mund të bëjë vetëm ai që nuk di të ngrihet deri te intuita e tërësisë. Ky optimizëm universal është një nga karakteristikat themelore të fi-lozofisë së Brunos.

B. entuziazmohej nga gjallëria e natyrës, nga prezenca e mendjes në natyrë dhe uniteti i jetës që e shprehi absolutisht është dhe unitet i përgji-thshëm, «mendja vepruese e përgjithshme, e cila manifestohet si formë e përgjithshme e gjithësisë dhe e cila në vete përfshin të gjitha format». Natyra dhe shpirti pra nuk janë kurrkund të ndara, kurse shkak i fundit është je-ta vepruese dhe imanente e universumit, domethënë vetë substanca. Andaj edhe nuk ekziston kurrfarë mendje e kulluar jashtë botës. Vetë substanca është ajo unikja e veprimtarisë së ar-syes, e formës dhe e përmbajtjes.
Artist nga natyra dhe nga tempe-ramenti, Bruno edhe vetë anticipoi disa teza të shumë sistemeve të mëvon-shme estetike (për shembull disa teza nga estetika e B. Kroçes). B. është kundërshtar i atyre poetikave raciona-liste - në atë kohë shumë të përhapura - i poetikave që dëshirojnë t'i përcak-tojnë rregullat dhe normat për fjalët e gjalla poetike. Rregullat, sipas tij, mund të dalin vetëm nga vjershat, dhe për këtë arsye ka aq «gjini dhe lloje të krijuara sipas rregullave të mira sa ka gjini dhe lloje të poetëve të vërtetë». Kjo do të thotë - si pohon B. Kroçe -një individualizim të tillë të gjinive që është identik me vdekjen e tyre.

Duke hedhur poshtë tezën e Aris-totelit mbi palëvizshmërinë e Tokës, si dhe koncepsionin e Ptolomeut, B. zë vend të rëndësishëm edhe për zhvillimin e shkencës mbi gjithësinë. Duke pranuar parimisht teorinë e Kopernikut, ai e zgjeron në tërë gjithësinë dhe pohon - përkundra .Kopernikut, se kozmosi nuk mund të kufizohet në sistemin planetar të Diellit tonë, por është pafundësisht i madh. Të gjithë yjet e ngulëta, sipas Brunos, janë Diej të rinj që kanë planetët e vet të banuar nga qeniet e gjalla.

Bruno është filozof dhe shkencëtar tipik i Renesansës: luftëtar i pakompromis kundër mesjetes, adhurues i natyrës, panteist i entuziazmuar dhe artist i fjalës, shpirt universal dhe optimist, ai thur ditirambe filozofike të cilat do të inicojnë këtë proces i cili vetëm disa shekuj pas vdekjes së tij do të mundësojë shkalërrimin defmitiv të skolastikës dhe formimin e sistemeve të mëdha filozofike racionaliste. Për të Hegeli thotë: «Entuziazmit të madh të brendshëm ai i flijon marrëdhëniet e veta personale, por ai edhe më tej nuk e lë të qetë. Kështu për të është thënë se ka qenë një kokë e paqetë e cila nuk ka qenë në gjendje të jetojë në pa-qe me të tjerët. Por nga ishte ky shqe-tësim? Ai nuk mund të pajtohej me atë që është definitive, e keqe, trasha mane prej këtu buron shqetësimi i tij. Ai u ngrit deri te një substancialitet i përgjithshëm - kjo ndarje e vetëdijes së vetvetes së përulur njësoj sikurse edhe natyra, është anuluar».

Obskurantistëve që duke e dënuar rae vdekje, i shqiptuan mallkimin: «që t'i harrohet përgjithmonë emri» nuk iu plotësua dëshira: për emrat e tyre nuk dihet kurrgjë, kurse emri i Gjordano Brunos është shënuar për-gjithmonë në thesarin e mendimit dhe të kulturës përparimtare filozofike botërore.


Veprat kfyesore: De umbris idea-rum (1582); Della causa principio et uno (1584); De l'infinito universo e mondi (1854); Degl'eroici furori (1585); De triplici minimo (1591); De monade, numero et figura (1591); De immenso et inumerabilibus (1591); Veprat në tërësi në 4 vëll. (Napoli 1880-1886).đ

[Davius]

BRENTANO, Franc


BRENTANO, Franc (BRENTANO, Franz), filozof gjerm. (1838-1917). Studioi filozofinë dhe teologjinë, kurse pas një qendrimi të shkurtër në manastirin dominikan në Grac, bëhet profesor i filozofisë në Vircburg. Në muajin prill të vitit 1873 braktis kishën katolike, kurse në vitin 1874 bëhet profesor ordinar në Vjenë, ndërsa gjashtë vjet më vonë e lë katedrën. Në fund të jetës qëndroi në Firencc dhe vdiq në Cyrih.



Brentano është një nga filozofët me ndikim të madh (sidomos në fushën e logjikës) i rrethit meditativ gjerman kah fundi i shekullit XIX. Duke u bazuar para së gjithash në Aristotelin dhe në skolastikën, ai përpiqet të vazhdojë traditën filozofike gjermane parakantiste. Një nga meritat e mëdha të tij është edhe përcaktimi dhe të themeluarit filozofik të nocioneve themelore psikologjike, e pastaj edhe përpjekja serioze për reformimin radikal të logjikës. Bashkë me këtë Brentano synoi përtëritjen e skolastikës dhe të arsyetirnit filozofik të pikëpamjes teistike. Është i madh dhe i gjerë ndikimi i tij si ligjërues, kështu që përveç në shkollën e ngushtë të tij (Marti, Kraus), veprimtaria e tij indirekte ose e drejtpërdrejtë është e dukshme edhe te Huserli, Mejnongu, Shtumfi dhe te një varg të tërë logjicienësh bashkëkohës.



Nën ndikimin e dukshëm të Trendelenburgut dhe sidomos të Bolcanos, Brentano në suazat e filozofisë së tij, e cila themelohej edhc në Aristotelin e kuptuar në mënyrë skolastike, zhvilloi një pozitë pluraliste logjike specifike. Duke hedhur poshtë silogjizmin si modus njohës i qensishëm i të mendu-arit, ai vetë procesin e njohjes e re-duktoi në evidencë domethënë jo në operacionin e të gjykuarit dhe të kup-timit konceptual, por në të provuarit e vetëdijshëm, përkatësisht të hedhurit poshtë që është identike me vërtetimin e ekzistimit ose mosekzistimit të objekteve në operacionin e të menduarit. Në psikologji B. vuri theksin në përje-timet e drejtpërdejta intencionale që na shpiejnë në vetë objektet. Në këtë drejtim B. shpesh konsiderohet edhe themelues i Shkollës psikologjike të Vyrcburgut.



Sipas tij, psikologjia nuk është shkencë mbi shpirtin por vetëm shkencë mbi «fenomenet psikologji-ke». Fenomene të tilla kemi tri llojesh: të paraqiturit, të gjykuarit dhe ndjenja. Esenca e psikiices gjendet ndërkaq në orientimin intencional të çdo akti psikik ndaj objektit.



Në Karakteristikat themelore estetike të botuara pas vdekjes është inte-resante sidomos teoria e gjenialitetit e Brentanos. B. këtu mbrojti vendosmerisht tezën se ndërmjet gjenialitetit dhe talentit mesatar nuk ekziston kurrfarë dallimi, por vetëm dallimi nga niveli. Për gjenialitetin nuk nevojitet të supozohet kurrgjë tjetër përveç sen-sibilitetit subtil për atë që estetikisht është efikase. Pasuria e fantazisë e cila do të ndryshonte kualitativisht nga e ashtuquajtura fantazi e zakonshme, nuk mund të shpjegojë, sipas B., fenomenin e gjenialitetit, sikurse as si ndonjë cilësi e veçantë fizologjike të trurit. Arsimi i vazhdueshëm dhe formi-mi i fantazisë, ndjejshmëria e forcuar për atë që është estetike, përqendrimi i vëmendjes së veçantë në një fushë, dhe jo ndonjë frymëzim hyjnor janë vendimtare për krijimtarinë gjeniale.



Veprat kryesore: Psychologie vom empirischen Standpunkt ( 1874); Ur-sprung sittlicher Erkenntnis (1889); Uber die Zukunft der Philosophie (1893); Die vier Phasen der Philoso-phie (1895); Von der mannigfachen Bedeutung des Seienden nach Aristo-teles (1862); Aristoteles und seine Weltanschauung (1911); Von der Klassifikation der Psychischen Pha-nomene (1911); Vom sinnlichen und noetischen Bewusstsein (1928); Vom Dasein Gottes (1929); Wahrheit und Evidenz (1930); Kategorienlehre (1933); Grundzuge der Asthetik ( 1959); Aenigmatias ( 1962).