Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

ASMUS, Valentin


ASMUS, Valentin Ferdinandoviç , filozof sovjetik (1894-1975). Porf. i Universitetit të Moskës (nga viti 1939). Autor i shumë punimeve nga historia e filozofisë (sidomos të idealizmit klasik gjerman dhe të filozofisë ruse), nga historia e logjikës dhe e estetikës. Është e njohur edhe Logjika e tij, që ishte tekst standard në fakultetet e shumë vendeve socialiste.


Veprat kryesore: Materializmi dialektik dhe logjika (1924); Shqyrtime nga historia e dialektikës dhe e filozofisë së re (1930); Dialektika e Kantit (1930); Marksi dhe historizmi borgjez (1933); Logjika (1947); Descartes (1956).

------------------------------------------------------------------------------------
AST, Fridrih

AST, Fridrih (AST, Friedrich), filozof gjerm. (1778-1841). Prof. në Munih. U mor, para së gjithash, me filozofinë e historisë dhe me estetikë. Si ithtar i Shelingut bëri përpjekje që në zhvillimin historik të filozofisë të vërtetonte ligjësinë e brendshme mendore të domosdoshme.



Veprat kryesore: Handbuch der Asthetik (1805); Grundlinien der Philosophie ( 1816); Lexikon Platonicum (1834-39).
------------------------------------------------------------------------------------
ASHARI


ASHARI , (Ali al-Ashari), filozof dhe apologjet islamik (837-935). Sunin dhe Kuranin si dhe mësimet e tjera fetare islame ortodokse u përpoq t'i themelonte dhe t'i arsyetonte në mënyrë filozofike.

------------------------------------------------------------------------------------
ATENAGORA


ATENAGORA , Athinas, filozof grek, apologjet i krishterë (rreth J70). Në apologjinë e vet drejtuar Mark Aurelit nbrojti të krishterët duke bazuar doktrinën mbi treunitetin hyjnor. Në shumë teza të tij është fare i qartë ndikimi i platonizmit
-------------------------------------------------------------------------------------
AUROBINDO, Ghose


AUROBINDO, Ghose (Sri AURO BINDO) filozof hindas (1872-1950). Metafizikan dhe themelues i lëvizjes së re fetare. Studioi në Angli, kurse në Indi u kthye në vitin 1893. Në frymën e edukimit të vet të perëndimit u përpoq të reinterpretonte trashëgimin mendor hindas. Është mistik.



Kryevepra: The life Divine( 1949).
---------------------------------------------------------------------------------------
AVISEBRONI


AVISEBRONI (emri i vërtet Salomon ibn Gabriel), filozof çifut (1020/21-1070). Në veprën kryesore të tij Burimi i jetës përpiqet të bashkojë parimin panteist të krijimit të botës nga perëndia prej kurrgjëje me idenë e emanacionit. Është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të neoplatonizmit. Materia universale përkufizohet sipas Avisebronit si materie trupore dhe shpirtërore, kurse vetëm perëndia është e çliruar nga materia, duke u gjendur «matanë materies dhe formës». Forma univerrsale është në shkallën më të lartë të gradacionit të hierarkisë së Avisebronit, ajo përmban në vete të gjitha format, ndërsa më të ulëta janë sendet ndijore. Është vullneti - dhe jo të menduarit - shkak themelor krijues i botës, «burim i jetës». A. shkroi edhe himnet mistike çifute.



Veprat: i përktheu dhe i botoi S. Munku në Paris (1859).

[Davius]

AVENARIUS, Rihard

AVENARIUS, Rihard (AVENARIUS, Richard), filozof gjerm. (1843-1896). Një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të empiriokriticizmit, prof. në Lajpcig dhe Cyrih. Avenariusi anulon dallimin ndërmjet përvojës «së brendshme dhe të jashtme», ndërsa qëllim i studimit të tij është të arriturit e të ashtuquajturës «përvojë të kulluar». Tërë raportin e të menduarit dhe të rrethit, unit dhe qenies, A. e redukton në «koordinimin parimor» të domosdoshëm në përvojë. Çdo njohje, sipas A., duhet të fillojë në përvojë, madje edhe çdo tabllo mendore dhe konstruksion i botës nuk janë diçka tjetër veçse përvoja të renditura sistematikisht në suazen e vetëdijes individuale. Prandaj edhe nuk ekziston ndonjë njohje e përgjithshme dhe absolute.



Sipas Avenariusit në realitet vetëm «... ndijimi mbetet: andaj qenien duhet përfytyruar si ndijim» në bazën e të cilit nuk ka më kurrgjë që do të ishte pandjesi. Të njohurit është «ekonomikisht» i renditur - d.m.th. sa më thjesht dhe më me kursim i shprehur-përvoja-Deklaratat mbi rrethin (të ashtuquajturat E vlerat) janë të varura drejtpërdrejtë nga gjymtyra qendrore, kurse indirekt nga rrethi. Sipas Ave-nariusit bota ekziston vetëm për ne, dhe jo bota pavarësisht nga ne, që. ndërkaq, nuk do të thotë në të njëjtën kohë se ajo është «në ne». Pikërisht, me fjalë të tjera, kjo «në ne» është «introjeksioni» më fatal sipas të cilit së pari ndahet në botën fizike dhe psikike, në atë materiale dhe atë të vetëdijshme, në objektin jashtë nesh dhe në përfytyrimin e tij në ne. Orientimi pozitivist dhe idealist i tërë konceptit themelor të Avenariusit i dha shkas kritikës radikale të Leninit. i cili e kualifikoi në veprën «Materializmi dhe empiriokriticizmi» si idealist subjektiv.



Veprat kryesore: Philosophie aqls Denken der Welt gemiiss dem Prinzip des kleinsten Kraftmasses, Prolegomenn zur einer Kritik der reinen Erfuhrung (1876); Kritik der reinen Erfahrung(l vëll. 1888-1900); Der menschilche Weltbegriff (1891); Bemerkungen zum Begriffdes Gegenstttndes der Psychologie ( 1894-95)

[Davius]

AVEROESI

AVEROESI (Ibn Roshd). filozof arab (1126-1198). Përveç filozofisë studioi edhe teologjinë, shkencat juridike dhe medicinën. Është një nga komentatorët mië të shquar të Aristotelit («Aristoteli e shpjegoi natyrën kurse Averoesi - Aristotelin»). Ndonëse konsiderohej vetëm nxënës i Aristotelit, të cilit nuk i nevojiten kurrfarë korrigjimesh por mbrojtja nga interpretimet e ndryshme disproporcionale, prapëseprapë e interpretoi vetë në mënyrë origjinale duke theksuar orientimin materialist.



Bota materiale nuk ka as fillim as mbarim në kohë, mirëpo nga aspekti i kohës është e kufizuar. Lëvizja është e përhershme dhe e pandërprerë, gjithmonë e shkaktuar nga lëvizja e mëparshme. Ndërkaq, lëvizjes i nevojitet substrati, kurse A. konsideron se ky substrat i përhershëm dhe universal i lëvizjes është materia. Materia e parë as nuk është krijuar as nuk zhduket.



Lidhur me çështjen e raportit ndërmjet shkencës dhe teolog,jisë, A. është një nga themeluesit e mësimit mbi të vërtetën e dyfishtë, qëllimi i sc cilës është emancipimi i caktuar i shkencës, dhënia e autonomisë dhe e lirisë së caktuar shkencave nga tutorizmi i kishës.



Doktrinën e tij e kritikoi ashpër Universiteti i Parisit në vitin 1240 dhe papa Leoni (1519). Përveç komentimeve të mëdha dhe origjinale për veprat e Aristotelit, është i njohur edhe shqyrtimi Kulyat, i cili konsiderohej për një kohë të gjatë si shembull klasik në medicinë.

[Davius]

AVISEBRONI

AVISEBRONI (emri i vërtet Salomon ibn Gabriel), filozof çifut (1020/21-1070). Në veprën kryesore të tij Burimi i jetës përpiqet të bashkojë parimin panteist të krijimit të botës nga perëndia prej kurrgjëje me idenë e emanacionit. Është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të neoplatonizmit. Materia universale përkufizohet sipas Avisebronit si materie trupore dhe shpirtërore, kurse vetëm perëndia është e çliruar nga materia, duke u gjendur «matanë materies dhe formës». Forma univerrsale është në shkallën më të lartë të gradacionit të hierarkisë së Avisebronit, ajo përmban në vete të gjitha format, ndërsa më të ulëta janë sendet ndijore. Është vullneti - dhe jo të menduarit - shkak themelor krijues i botës, «burim i jetës». A. shkroi edhe himnet mistike çifute.



Veprat: i përktheu dhe i botoi S. Munku në Paris (1859).
-----------------------------------------------------------------------
AVICENA

AVICENA (Abu-Ali ibn Sina), filozof, natyralist, politikan, poet dhe mjek arab (980-1037). Përfaqësues i rëndësishëm i aristotelizmit arab, mirëpo në disa vepra të veta më të vogla është i afërm edhe me misticizmin, duke u përpjekur të bashkojë neoplatonizmin me përfytyrimet fetare islamike. Sipas Avicenes, bota materiale është e amshueshme, e krijuar nga askush, mirëpo vetëm relativisht është e domosdoshme dhe i takon kategorisë së mundësisë. Kjo botë që ekziston në aspektin kohor në mënyrë të përjetshme, kushtëzohet nga perëndia e amshueshme që ekziston jashtë kohës. Shpirti i njeriut është i pavdekshëm, por jo në kuptimin fizik por në atë shpirtëror. Lidhur me çështjen e universalieve, A. është realist i matur: për të nocionet e përgjithshme ekzistojnë para sendeve, në sendet dhe pas sendeve (ante res, in rebus e post res). Mendja e perëndisë, konsideron A. u paraprin sendeve, kurse mendja njerëzore vjen pas tyre. Për të parim i individualizimit është materia, kurse parimi i përgjithshmërisë është mendja. Njohja është e pamundur pa mendjen kozmike aktive, e cila është unike te të gjithë njerëzit. Por njohja gjithashtu nuk është e mundur pa përvojën shqisore.



Vepra kryesore e Avicenes, enciklopedia e madhe filozofike (e cila me urdhrin e kalifit u dogj në Bagdad në vitin 1160) ndahet në logjikë, fizikë, matematikë dhe metafizikë. Kanoni i tij u përdor disa snekuj nga mjekët e Lindjes dhe të Perëndimit. Llogaritet se tërë vepra e Avicenes përmbante rreth 100 libra.



Veprat: I botoi Andrea Aplago Bellunensi (1495).

[Davius]

DESOAR, Maks (DESSOIR, Max)



DESOAR, Maks (DESSOIR, Max), filozof gjerm. (1867-1947). Profesor në Berlin, themelues dhe botues i Revistës për estetikë dhe shkencën e përgjithshme të artit që botohet nga viti 1906.
Distinkcioni themelor i Desoarit ndërmjet estetikës dhe shkencës së përgjithshme mbi artin, niset nga supozimi së fusha e estetikës është më e gjerë nga fusha e artit (sepse përfshin edhe natyrën si dhe shumë të dhëna të jetës së përditshme) - por edhe arti përmban në vete një domethënie më të thellë dhe më të madhe se fusha estetike të cilën e përfshin. Arti për shembull formëson përmbajtjen religjioze, politike, sociale, etike e të tjera, kështu që funksioni i tij i njëmendtë në jetën shpirtërore dhe sociale e tejkalon shumë kënaqësinë estetike. Me E. Uticin D. ësht themelues i «shkencës së përgiithshme mbi artin» e cila në një mënyrë të veçantë bashkon disa aspekte të estetikës, të teorisë së disa llojeve të artit dhe të historisë së artit.
Shkenca e përgjithshme mbi artin - ndryshe nga estetika e cila merret me të bukurën - përpiqet të përcaktojë origjinën, thelbin, vlerën dhe raportet reciproke të artit. Përkundër unitetit konceptual, përkundër «konstruktivizmit të dhunshëm» që është pasojë e domosdoshme e insistimit në unitetin e idesë filozofike, shkenca e përgjithshme mbi artin dëshiron të evitojë atë «mbytje të jetës» që është karakteristike për apriorizmin spekulativ. Mirëpo shkenca mbi artin e cila do të duhej të ishte «suazë në të cilën derdhen natyrshëm të gjitha rezultatet e të marrit me art, të arritura në të gjitha anët dhe shpesh krejtësisht në mënyrë të izoluar», me orientinnin e vet në themel shkencor dhe pozitivist, nuk arriti gati në asnjë nga programet e shtruara të veta ambicioze. Misioni gjoja «ndërmjetësues» ndërmjet hulumtimeve estetike dhe empirike, për-fundon shpesh ose në eklekticizmin tipik, ose në ndryshimet e pafundme të tezave qysh moti të njohura dhe shpeshherë banale mbi artin.

Veprat kryesore: Geschichte der neueren deutschen Psychologie (1894); Asthetik und allgemeine Kunstwissenschaft (1906) - Estetika i opca nauka o umjetnosti, përkth. serbokroatisht -; Lehrbuch der Philosophie (1925); Beiträge zur allgemeinen Kunstwissenschaft (1929); Die Rede als Kunst (1940).

[Davius]

DE MORGAN, Augustus

DE MORGAN, Augustus matematikan dhe filozof angl. (1806-1871). Studioi në Kembrixh dhe ishte profesor në Universitetin e Londrës. Bashkë me Xh. Bulin është një nga themeluesit e logjikës simbolike në formë të algjebrës logjike. Gjithashtu ishte edhe një nga iniciatorët e studimit të logjikës së relacioneve. D. M. dha kontribut edhe për studimin e problemit të probabilitetit. Polemizoi me Hamiltonin, mirëpo, sikurse edhe ky kërkoi dhe e zgjëroi silogjistikën tradicionale. Konsideroi, përveç tjerash, se në silogjizëm ose dy premisat duhet të jenë universale ose, kur është vetëm njëra, nocioni i mesëm duhet të ketë në secilën kualitet tjetër. Pra, me këtë rast konkluzioni qëndron në fshihjen e nocionit të mesëm dhe të kuantiteteve të tij.

Veprat kryesore: An Essay on Probabilities (1838); Formal Logic (1847); A Budgetof Paradoxes (1872).
---------------------------------------------------------------
DEMF, Alois

DEMF, Alois (DEMPF, Alois), filozof gjerm. (1891 -). Profesor në Bon, në Vjenë dhe në Munih. Preokupimet themelore të A. Demfit përqëndrohen në kuadrin e studimit të historisë së filozofisë mesjetare. Pikëpamja e tij si «filozofia e filozofisë» përkatësisht si vetëkritika e filozofisë, përfundon në «antropologjinë kritike» specifike, të 'ngjyrosur në formë të krishterë dhe re-ligjioze.

Veprat kryesore: Die Hauptfortnen der Mittelalterischen Weltanschauung (1925); Ethik des Mittelalters (1927); Metaphysik des Mittelal-ters(1930); Kulturphilosophie(1932); Religionsphilosophie (1937); Cristliche Philosophie (1938); Selbstkritik der Philosophie und vergleichende Philozophiegeschichte (1947); Theoretische Antropologie (1950).

[Davius]

DEMOKRITI

DEMOKRITI, filozof grek (rreth 460-370 p.e.r.). Lindi në Abderë të Trakisë; udhëtoi në Egjipt dhe Babiloni dhe një kohë qëndroi edhe në Athinë. Nga shumë vepra të tij të cilat përfshinin të gjitha fushat e interesimit të atëhershëm shkencor («K.y, si duket, për çdo gjë ka medituar» -Aristoteli) janë ruajtur vetëm fragmentet. Shkroi mbi teorinë e njohjes, etikën, fizikën, matematikën, astronominë. Mirëpo mbi të gjitha veprat e tij më shumë dimë nga veprat e filozofeve të tjerë (para së gjithash të Aristotelit dhe të Diogjen Laertit) sesa nga veprat e tij (janë ruajtur 299 fragmente origjinale të Demokritit).

Demokriti është përfaqësuesi më i rëndësishëm i atomizmit në filozofinë antike dhe materialist konsekuent. Doktrina e tij në themel sintetizon filozofinë e eleasve (sidomos të Parmenidit) mbi një qenie të pandarë dhe atë të Herkalitit mbi ndryshimin e pandërprerë të çdo gjëje ekzistuese. Sipas tij, tërë njëmendësia është e thurur vetëm nga atomet dhe nga hapësira e shprazët. Atomet janë thërrmija kuantitativisht më të imta të cilat mund t'i fitojmë duke ndarë materien. Atome ka pafundësisht shumë, janë hapësinore, të pandryshueshme, të pandara dhe elemente të padukshme të çdo gjëje ekzistuese.

Midis tyre dallohen vetëm nga madhësia, forma dhe pozita, ndërsa lëvizja e tyre është e përhershme sikurse edhe vetë ato. Çdo gjë që lind, krijohet me bashkimin e atomeve kurse çdo gjë që zhduket është rezultat i ndarjes së tyre. Veprimi i atomeve njëri në tjetrin zhvillohet nëpërmjet kontaktit dhe goditjes për shkak se atomet më të rënda, që godisin të lehtit, bien më shpejt. Nga lëvizja e atomeve në rreth krijohet vorbulla që është fillim i krijimit të botëve. Botët, sipas D. krijohen dhe zhduken, «shkatërrohen njëra nga tjetra duke goditur njëra tjetrën», domethënë atëherë kur bota më e madhe mund të voglën. Por bota ka pafundësisht shumë - sikurse që ka pafundësisht kombinime të llojllojshme të atomeve-ndërsa prej këtyre botëve vetëm një është kjo botë në të cilën jetojmë.

Sipas Demokritit, tërë të ndodhurit është i determinuar dhe zhvillohet sipas ligjeve të domosdoshme mekanike rigoroze. Meqë gjithë realiteti është i përbërë nga atomet, ashtu edhe çdo gjë është e strukturuar nga një lloj i caktuar i këtyre thërrmijave më të imta; tokën e përbëjnë atomet e rënda, zjarrin atomet e vogla, të rrumbulla-këta dhe të lehta, kurse shpirtin e përbëjnë atomet më të holla dhe më të lëvizshme, të rrumbullakta dhe të lëmu-ara, të cilat janë renditur nëpër gjithë trupin, kështu që pas vdekjes shkaktërrohen.

Në kuadrin e problematikës teorike të njohjes D. mbroi tezën se kualitetet ndijore (për shembull ngjyrat, ngrohtësia, kënaqësia) janë vetëm subjektive dhe relative, kështu që ekzistojnë vetëm për ne dhe jo në vetvete; këto kualitete, pra, nuk janë cilësi të vetë sendeve që ekzistojnë pavarësisht nga ne. Të përceptuarit ndijor, ndërkaq, zhvillohet në mënyrë që «idolet» përkatësisht «figurat e vogla» të vetë sendeve hyjnë nëpërmjet organeve ndijore në shpirt. Këtu për të parën herë është dhënë në mënyrë naive teoria realiste e njohjes, elemen-tet e shutnta të së cilës në esencë ngelin edhe në disa teza të teorisë materialiste të pasqyrimit.

Sistemi atomik i Demokritit nuk lë vend për veprimin e perëndive, meqë çdo gjë është rigorozisht kauzale dhe e determinuar me kombinimin e atomeve të ndryshme. Andaj edhe në etikë Demokriti (nga veprat e tij etike janë ruajtur më shumë fragmente) pohoi se njeriu në vete nuk ka shpirt që do të ishte me origjinë transcendente dhe hyjnore. Ndërkaqë, kuptimi i veprimit të njeriut nuk është në arritjen e kënaqësisë trupore të kalueshme, por të arrijë një pasuri sa më të vazhdueshme dhe më të vlefshme të shpirtit, kthjellësinë dhe qetësinë e tij. «Përsosuria e shpirti
korrigjon dobësinë e trupit, mirëpo qëndresa e trupit pa urtësi nuk e bën shpirtin aspak më të mirë». Duke qën-druar kështu në thelb në pikëpamjen intelektualiste sikurse edhe Sokrati, D. në realitet i shndërroi disa teza të veta gnoseologjiko-teorike edhe në kategori etike.

Sipas teorisë evolucioniste të Demokritit, nga balta janë krijuar qenie të atilla të cilat kanë jetuar në tokë dhe në ujë, dhe vetëm pas kësaj ato që kanë jetuar vetëm në tokë. Sipas tij, qeniet vazhdimisht ndryshojnë në llojet e tyre: të paaftat për një luftë ekzistenciale duhet të zhduken për t'ua lëshuar vendin llojeve të afta. Vetëtn pas një evolucioni të gjatë, pasi natyra ka kaluar nëpër shumë forma të organizimit të jetës së kafshëve, u shfaq në fund edhe njeriu.

Një nga sistematizuesit më të mëdhenj të kohës në të cilën jetoi (andaj Vindelbandi e vë pranë Platonit dhe Aristotelit), bashkëkohaniku i Anaksagorës por edhe i Sokratit, Demokriti në realitet, duke pasur parasysh pro-blemet të cilat i shqyrtoi, megjithatë i takoi periudhës së parë kozmologjike të mendimit filozofik grek. Andaj problemet dhe filozofia e tij nuk kanë më ndonjë ndikim të qenësishëm në Athinë, e cila preokupimet e veta kryesore filozofike i kishte bartë ekskluzivisht në planin antropologjik. Megjithkëtë, me zgjidhjet e veta të guximshme, Demokriti është padyshim një nga mendimtarët materialistë më të mëdhenj dhe më të gjithanshëm që ka pasur ndonjëherë Greqia.

Veprat kryesore: Fragmentet: Di-els: Die Fragmente der Vorsokratiker. Në gjuhën serbokroate fragmentet e Demokritit janë përkthyer në librin: Atomisti Leukip i Demokrit (1950).

[Davius]

DEMBROVSKI, Edvard

DEMBROVSKI, Edvard (DEM-BROXVSKI, Edward), filozof polak (1822-1946). Socialist utopist me orientim demokratik revolucionar. Me pikëpamjet filozofike është përfaqësues i rrymës majtiste të hegelianizmit polak dhe i filozofisë specifike aktiviste.

Veprat kryesore: Disa mendime mbi eklekticizmin (1843); Mendime mbi të kaluaren e filozofisë (1845)
-------------------------------------------------------
DELBOS, Viktor-Etjen-Mari-Zhysten

DELBOS, Viktor-Etjen-Mari-Zhysten (DELBOS, Victor-EtienneMarie Justin), filozof franc. (1862-1916). Profesor i filozofisë në Sorbonë, anëtar i Akademisë. Kryesisht u mor me historinë e filozofisë dhe para së .gjithash me Kantin dhe filozofinë franceze.

Veprat kryesore: La philosophie pratique de Kant (1905); Le spinozis-me (1916); Figures et doctrines de philosophie (posth. 1918); La philo-sophie française (posth. 1919); De Kant aux PostKantiens(poslh. 1940).
---------------------------------------------------------
DELBEF, Zhozef Remi Leopold

DELBEF, Zhozef Remi Leopold (DELBOEUF, Joseph Remy Leopold),filozof belg. (1831-1896). U mor me matematikë, biologji dhe psikologji. Duke studiuar veçanërisht hipnozën, pohoi se sugjestiviteti është bazë e çdo hipnoze. Disa vepra të tij dhanë impulse edhe për trajtimin matematik të logjikës.

Veprat kryesore: Prolëgomënes philosophiques de la gëometrie ( 1 860) ; De la psychologie comme science naturelle ( 1 876) ; Logique algoritmique, essai d'un systëme de signes appliquës a la logique (1877); De l'origine des effets curatifs de l'hypno/me (1877).

[Davius]

DEKART, Rene (DESCARTES, Renë - Cartesius Renatus)

DEKART, Rene (DESCARTES, Renë - Cartesius Renatus), filozof, matematikan dhe fizikan franc. 1596-1650). Pas kryerjes së shkollës së jezuitëve shkoi në ushtrinë e princit holandes dhe pastaj të mbretit të Bavari-së. Udhëtoi nëpër Holandë, Gjermani, Zvicër dhe Itali, «duke studiuar librin e madh të botës», meqë ishte i zhgënjyer nga dituria skolastike dhe i bindur për nevojën e reformës së themeltë të të gjitha fushave shkencore. Në vitin 1629 vendoset në Holandë, në të cilën gjetën strehim nga persekutimet shumë shkencëtarë përparimta-rë. Pasi dëgjoi për dënimin e Galileut, deshi në çastin e dëshpërimit t'i djegë të gjitha dorëshkrimet e veta, mirëpo megjithatë vazhdoi të punojë dhe në mënyrë anonime shtypi disa vepra të tij. Në vitin 1647 edhe në Holandë u ndalua përhapja e kartezianizmit, kurse veprat e Dekartit me vendim u dogjën publikisht. Dekarti iku nga Ho-landa dhe me thirrjen e mbretëreshës së Suedisë - Kristinës shkoi në Shtokholm, ku së shpejti pas një ftohjeje të rëndë vdiq.

Dekarti, «babai i filozofisë së kohës së re», është një nga mendimtarët më të mëdhenj racionalistë të të gjitha kohëve. Pas disa kaptinave kryesisht biografike të cilat në realitet janë teza hyrëse - në pjesën e katërt të Traj-tesës mbi tnetodën të njohur të tij - libër i cili u botua në frengjishte, dhe jo në gjuhën tradicionale latinishte ar-rin te qëndrimi fundamental i tij, problematika dhe zgjidhja e të cilit paraqesin skeletin e tërë filozofisë së tij, kurse më vonë edhe të racionalizmit të kohës së re. Pakënaqësia ndaj gjithë gjendjes së deriathershme të shkencave shndërrohet në dyshim që përfshin tërë përmbajtjen e vetëdijes. Të gjitha gjërat që kanë hyrë në vetëdijen time si përmbajtje e saj, mund të jenë gjithashtu rezultat i fantazimit dhe i gënjimit të shtrembëruar, sikur është për shembull gënjimi që e përjetojmë në gjumë. Mund të supozoj dhe të përfytyroj se nuk kam trup, se nuk ekziston as bota, as vendi mbi të cilin qëndroj.

Për më tepër, mund të dyshojmë edhe në perëndinë dhe të supozojmë se jemi krijuar në një mënyrë e cila do të na gënjente gjithmonë. Gjithçka, çdo përmbajtje mund ta përfytyrojmë: se nuk ka as tokë, as qiell, se jemi pa duar, pa këmbë, pa trup. Mirëpo në të njëjtën kohë kur kështu mendojmë, derisa kështu dyshojmë, e vetmja gjë për të cilën nuk mund të dyshohet është vetë ky dyshim, domethënë mendimi, sepse edhe derisa mendohet se gjithçka është e shtrembër, medoemos ai që mendon është, ekziston: Cogito, ergo sum. Këtu, pra, është zbuluar për të parën herë baza e sigurt, e kjo është ai «fillimi i kulluar» (Hegeli), mbi të cilin më vonë u ndërtua tërë sistemi, këtu është thënë se fryma nuk njeh asgjë, as përpara as më mirë as më qartë nga vetvetja. Rezultati, pra, i skepsës metodike të Dekartit nuk është i njëjtë si te skeptikët, dyshimi, por vërtetësia. Mendimi është pikënisje e botës, esenca e tij dhe mundësia e vetë sigurisë së njohjes. Kjo është ajo formë e çlirimit të njeriut, e cila karakterizohet me pavarësimin mijëvjeçar nga stagnimi spekulativ i filozofisë kishtare dhe e cila në këtë mendim të ri dhe të çliruar, vetvetes i shtron ligjësi që në to për vete të çlirohet vetë.

Por dyshimi megjithatë, për vete dhe në vetvete, flet mbi papërsosurinë. D. me fjalë të tjera pyet nga lind te njeriu mundësia që të mendojë mbi diçka më të përmbaruar sesa që është vetë, ngase të gjitha rrugët e tij çojnë në dyshim, domethënë në papërsosuri. Nga i ka njeriu njohjet e vërteta dhe të përsosura kur vetë është i pa-përsosur? Për ta zgjidhur këtë problem, D. e fut perëndinë, e cila rrënjos brenda nesh idenë e njohjes adekuate, të përsosur dhe absolute. Përfytyrimi i qenies së përsosur nuk mund të dalë nga unë që jam tejet i papërsosur. Njëkohësisht, ndërkaq, sa më e madhe është përsosuria objektive e çdo ideje tanë, aq më i madh duhet të jetë shkaku i saj. D. me këtë në realitet përtërin edhe vërtetimin ontologjik për ekzistimin e perëndisë, sipas të cilit vetë nocioni i qenies më të përsosur përfshin në vete domosdoshmërinë e ekzistimit të perëndisë. Kualiteti the-melor i njohjes së vërtetë, sipas Dekartit, është të jetë e qartë dhe e kuptueshme. Çdo gjë që na jepet në këtë mënyrë është vetë e vërteta. ( O m n e est verum quod valde clare et distincte percipio).

Në ne, sipas Dekartit, ekzistojnë dy shfaqje të vetëdijes: njohja intelektuale përkatësisht kuptimi dhe dashja ose veprimtaria e vullnetshme. Të gjitha të tjerat (perceptimi, dëshirat, kundërshtimi) janë vetëm mënyra të kuptimit ose dashje. Kur përceptojmë në mënyrë të qartë dhe të kuptueshme, atëherë me siguri nuk gabojmë. Mirëpo, vullneti që shtrihet mbi çdo gjë dhe të cilin mund ta quajmë të pakufizuar, shpesh zgjerohet edhe përtej asaj që njohim qartë, dhe kjo bëhet shkak i gabimeve tona. Mirëpo, megjithatë, shtrirja e gjerë e vullnetit mbi gjithçka - që i përgjigjet natyrës së tij provon lirinë e vullnetit, ku edhe qëndron madhështia e njeriut. «Nuk lavdërohen automatët që me saktësi kryejnë të gjitha lëvizjet për të cilat janë rregulluar, sepse medoemos i kryejnë kështu, por lavdërohet krijuesi i tyre, që i ka punuar aq saktësisht, ngase nuk i ka thurur sipas nevojës, por me vullnetin e lirë». .

Tezat themelore ontologjike të Dekartit provojnë qartë dualizmin e tij; ekzistojnë dy substanca: materia dhe fryma. Derisa për frymën është karakteristike mendimi, materia reduktohet në shtrirje dhe lëvizje. Ajo që shtrihet nuk mendon, ajo që nuk ka shtrirje, mendon. Në shumë teza të veta (sidomos në fizikë) si mekanicist konsekuent, D. mbrojti edhe mësimin mbi unitetin material të botës. Substanca unike materiale nuk lejon që pranë saj në natyrë të ekzistojë cilado materie tjetër, as çfarëdo që është jomateriale. Andaj, D. nuk pranon ekzistimin e hapësirës së shprazët, «kurse lëvizja e një trupi ose i një korpuskule, nuk mund as të përfytyrohet, sepse çdo lë-vizje supozon lëvizjen reciproke, rrjedhën rrethore të materies». Por këtë materie. sipas Dekartit e ka krijuar perëndia, e cila njëkohësisht edhe e para e vuri në lëvizje. Të gjitha trupat kozmikë dhe sistemi i gjithësisë marrë në tërësi krijohen më tej me anën e proceseve të pastra mekanike: në vetë themelet e formimit të botës qëndroj-në rrymat vorbulluese të materies.

Parimet mekanike të veta D. i zgjeron dhe në kuptimin e jetës, kështu që qenia e gjallë për të është vetëm një automat i komplikuar që u nënshtrohet të gjitha ligjeve mekanike. Në këtë drejtim ai është gjithashtu një nga the-meluesit e fiziologjisë mekanike. Si ndërmjetës midis trupit dhe shpirtit, i cili mundëson ndikimin reciprok të njërës në tjetrën prej këtyre dy substancave plotësisht të ndryshme dhe reciprokisht të pavarura, ekziston, sipas Dekartit, një gjëndër e veçantë, e cila gjendet në mesin ndërmjet të dy hemisferave të trurit. Këtu është edhe vetë vendi i shpirtit.

Përveç zbulimeve gjeniale matematike të veta dhe të njohjes në fushën e fizikës, D. ndikoi dukshëm. edhe në zhvillimin e psikologjisë. Psikologjia e tij e pasioneve është përpjekje e parë e një teorie të ndjejshmërisë, të bazuar në pikëpamjen e tij mbi fiziologjinë dhe teorinë e shpirtrave animale.
Me gjithë kufizimet e tërësishme të kushtëzuara nga gjendja e atëhershme e shkencës, si dhe në përgjithësi nga rrethanat dhe tendencat shpirtërore të kohës në të cilën jetoi, me gjithë tezat e tij vulgaro-mekanike dhe njëanshmërisht racionaliste, filozofia e Dekartit paraqiste një epokë të re në zhvillimin e të menduarit njerëzor. Thelbi i revolucionit filozofik të Dekartit qëndron në pohimin se kurrgjë s'ka të drejtë të ketë një autenticitet të tillë sikurse ë kanë njohjet njerëzore të qarta dhe të kuptueshme.

Të gjitha pohimet e tjera duhen reduktuar në këto njohje dhe të vërteta njerëzore, për t'u bërë edhe vetë të vërteta. Duke provuar guximshëm këto njohje si njohje të vetme autentike, D. në studimet e tij njëkohësisht hodhi poshtë paragjykimet mijëvjeçare, besimin në autoritete, në mistikë dhe në gënjeshtra duke ndërtuar mbi themelet e skolastikës së rrënuar, në mënyrën e vet edhe sot të freskët, interesante dhe të gjallë të të menduarit, një filozofi të besimit racional në mundësitë njohëse të njeriut, një filozofi optimiste të ar-syes njerëzore.

Veprat kryesore: Prakticna i jasna pravila rukovodena duhom u istrazivanju istine (serb.) (1631); Traitë du monde uo de la lumiëre (1633); Rasprava o metodi pravilnog upravljanja umo/ri i trazenja istine u naukama (1637) (serb.) Mëditationes de prima philosophia (1649); Principia philosophiae (1664); Les passions de l'ame (1649); (nuk është e sigurt a është kjo vepër e D.); L'home et traitë de la for-mation du foetus (posth. 1664); Correspondance.

[Davius]

DELAKROA, Anri (DELACROIX, Henri)

DELAKROA, Anri (DELACROIX, Henri), filozof franc. (1873-1937). Profesor në Sorbonë. Preokupimet themelore të Delakroas përqendrohen nga studimi i doktrinave të ndryshme mistike dhe hulumtimeve estetike deri te problemet relevante psikolpgjike (para së gjithash të psikologjisë së të menduarit, gjuhës e tjera). Përkundër gjithë orientimit të psikologjisë natyrore-shkencore, «psikologjisë së funksioneve të ulëta të ndiesisë», Delakroa konsideronte se lënda themelore e psikologjisë është studimi i funksio-neve të larta shpirtërore të njeriut. Pavarësisht nga fakti se edhe arti dhe loja janë argëtim, prapëseprapë artin si realizim dhe objektivitet duhet dalluar nga loja.

Veprat kryesore: Essai sur le mysticisme spëkulatif en Allemagne au XIV e siëcle (1900); Etudes d'histoire et de psychologie dy mysticisme (1908); La religion et la foi (1922); La langage et la pensëe (1924); Psicholo-gie de l'art (1927) L'enfant et la langa-