Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

CILER, Tuiskon (ZILLER, Tuiscon)

CILER, Tuiskon (ZILLER, Tuiscon), filozof dhe pedagog gjerm. (1817-1882). Profesor në Lajpcig. Herbartian që përpunoi dhe konkreti-zoi programin e mësuesit të vet, Her-bartit. Pedagogjinë e bazon në etikë, në psikologji dhe në religjion. Qëllimi themelor i edukatës është formimi i vullnetit, kurse individi duhet të formohet me të njëjtin rend dhe drejtim me të cilin u zhvillua evoluimi kulturor i njerëzimit.

Veprat kryesore: Einleitung in die allgemeine Padagogik (1856); Die Re-gierung der Kinder (1857); Allgemei-ne philosophische Ethik (1880).

-----------------------------------------------------------------
CILSEL, Edgar (ZILSEL, Edgar)

CILSEL, Edgar (ZILSEL, Edgar), shkencëtar i diturive natyrore, sociolog dhe filozof austr. (1891-1944). Ishte fizikan së pari në Vjenë dhe më vonë në Angli dhe SHBA. Bashkëpunëtor i «Rrethit të Vjenës» dhe ishte i afërm me fraksionin e majtë të tij. U mor edhe me përcaktimin koptimor të ligjeve të numrave të mëdhenj, me problemet e induksionit, gjeniut si dhe me problemet sociologjike të shkencës bashkëkohëse.

Veprat kryesore: Das Anwendungsproblem (1916); Die Genieretigion (1918); Die Entstehung des Ge-niebegriffes (1926); Naturphilosophie (1928); Die sozialen Ursprunge der neuzfitlichen Vissenschaft (posth. 1976).

[Davius]

CIMERMAN, Johan Georg

CIMERMAN, Johan Georg (ZIMMERMANN, Johann Georg), filozof dhe mjek gjerm. (1728-1795). Në veprën e tij Mbi vetminë është i qartë ndikimi i Rusoit. Është i orientuar ashpër dhe në mënyrë polemike kundër krishterimit si dhe kundër deizmit dhe iluminizmit.

Veprat kryesore: Ober die Einsamkeit (1756); Vom Nationalstolz (1758); Fragmente uber Friedrich den Grossen (3 vëll. 1789).
-----------------------------------------------------------
CIMER, Patricius Benedikt

CIMER, Patricius Benedikt (ZIMMER, Patritius Benedikt), teolog dhe filozof gjerm. (1752-1820). Preo-kupimet themelore filozofike të tij përqendrohen në lidhshmërinë e besimit dhe të diturisë, të teologjisë dhe të filozofisë. Sidomos e përgënjeshtroi ashpër filozofinë e Kantit, duke provuar se sulmet e tij kundër krishterimit medoemos dështojnë, sepse «kri-hterimi qëndron për një shkallë më lartë se filozofia e Kantit».

Veprat kryesore: Philosophische Religionslehre (1805); Philosophische Untersuchung uber den allgemeinen Verfall des menschlichen Geschle-chtes (3 vëll. 1807); Untersuchungen Hber den Begriff und die Gesetze der Geschichte (1817).

[Davius]

CIMERMAN, Robert (ZIMMERMANN, Robert)


CIMERMAN, Robert (ZIMMERMANN, Robert), filozof dhe estet austr. (1824-1898). Profesor në Vjenë dhe Pragë. Sipas Cimermanit, filozofla është hulumtim i idesë me qëllim të vërtetimit të normave për veprimtarinë shkencore,artistike dhe etike. Bazën për të vërtetën, të bukurën dhe të mirën C. e kërkoi vetëm në format dhe jo në realitet. Në punimet estetike kryesore të tij është nën ndikimin e estetikës formale të Herbartit (C. konsideronte se Herbarti është kantist besnik), e cila e kundërshtonte të ashtuquajturën estetikë lëndore të Hegelit (para së gjithash të J. T. Fisherit). Konsiderohet se Cimermani është i pari shkrimtar i rëndësishëm i historisë së estetikës si shkencë filozofike.

Veprat kryesore: Philosophische Propadeutik (1852); Ober das Tragische und die Tragddie (1856); Geschichte der Asthetik als philosophische Wissenschaft (1858); Allgemeine Asthetik als Formwissenschaft (1856); Studien und Kritiken zur Philosophie und Asthetik (2 vëll. 1870).

---------------------------------------------------------------
CIMERMAN, Valter (ZIMMERMANN, Walter)

CIMERMAN, Valter (ZIMMERMANN, Walter), biolog dhe filozof gjerm. (1892 -). Sipas pozitës themelore C. është evolucionist i orientuar në mënyrë natyrore-shkencore.

Veprat kryesore: Grundfragen der Evolution (1948); Evolution (1953); Evolution und Naturphilosophie (1968).

[Davius]

COHER, Rudolf (ZOCHER, Rudolf)

COHER, Rudolf (ZOCHER, Rudolf), filozof gjerm.(1887).Në fillim i afërm me Shkollën neokantiste të Hajdelbergut, ndërsa më vonë u orientua kah ontologjia e shtresave të N. Hartmanit.

Veprat kryesore: Die objektive Geltungslogik und der Immanenzgedanke (1925); Geschichtsphilosophische Skizen (2 vëll. 1933-34); Die phi-losophische Grundlehre(l939); Philo-sophie in Begegnung mit Religion und Wissenschaft (1955); Kants Grundlehre (1959).
---------------------------------------------------------------------
CVINGLI, Ulrih (ZWINGLI, Ulrich)


CVINGLI, Ulrih (ZWINGLI, Ulrich), reformator fetar zviceran (1484-1531). Studioi në Bernë, Vjenë dhe në Bazel, në vitin 1506 bëhet magjistër; orientohej sidomos në studimet skolastike, të filozofisë greke, romake dhe hebraike dhe ishte shumë i arsimuar dhe një nga humanistët më të mëdhenj të Zvicrës. Me reforma, për çka ra në konflikt me kishën katolike (duke refuzuar qysh në vitin 1519 t'i paguajë papës rentën vjetore), filloi në Cyrih. U vra në betejën e Kapelës, duke mbrojtur religjionin e ri të reformuar, kurse kufomën ia dogjën dhe hirin ia hodhën.

Në punimet teorike të tij (sidomos në 67 Schlussreden) mbështetet edhe në Shkrimin e Shenjtë dhe kështu hedh poshtë pushtetin absolut të papës, paraqitet kundër luksit dhe plangprishjes së kishës, ishte kundërshtar i beqarisë dhe i nderimit të figurave të shenjta. Ishte njohës i Erazmos dhe i takonte me disa teza teorike të tij rrethit të miqve dhe mbrojtësve të tij. I aferm ishte edhe me Piko dela Mirandolen, kurse në tezat e tij etiko-praktike (ku orientohet gati gjithë veprimta ria e tij) janë të dukshme edhe ndikimet e stoicizmit.

Veprat kryesore:Von Klarheit und Gewissheit der Wortes Gottes (1522); Comentarus de vera et falsa religione (1525); De providentia Dei (1530); Expositio Christianae fidei (1531); Veprat (në 4 vëll) i botoi për herën e parë R. Gvalter më 1545

[Davius]

ÇADAJEV, Pjotër Jakovleviç


ÇADAJEV, Pjotër Jakovleviç (CAADAJEV, Pjotr Jakovljevic), filozof rus (1794-1856). Në tetë Letrat filozoHke të tij (të botuara në revistën Teleskop) kritikoi radikalisht rrethanat shoqërore në Rusi, por konsideronte se shoqëria e re nuk mund të themelohet me përmbysjen politike. Në këtë aspekt ai dallohej prej dekabristëve, ndaj të cilëve ishte i afërm. Përveç mendimit progresiv dhe kritik, Ç. në letrat e tij paraqiti edhe një seri tezash mistiko-religjioze. Kuptimin e ekzistimit të popullit rus Ç. e pa në krijimin e një rendi të ri dhe më të përsosur dhe në frymën i ideve të krishtera «të mëshirës së frymëzimeve të fundit dhe më të mrekullueshme», të rendit ideal të përgjithshëm njerëzor dhe «të krijimit të mbretërisë së perëndisë mbi tokë në të cilën do të zhduken të gjitha pabarazitë dhe padrejtësitë shoqërore».

Kryevepra filozofike: Letrat filozofike (posth. 1862).
-------------------------------------------------------------------
ÇERÇ, Alonzo (CHURCH, Alonzo)

ÇERÇ, Alonzo (CHURCH, Alonzo), matematikan dhe filozof amer. (1903--). Profesor në Prinston dhe një nga logjicietët kryesorë bashkëkohës të logjikës simbolike. Përveç tjerash, Ç. u përpoq të provojë se nuk mund të zbulohet kurrfarë teknike e përgjithshme e cila do të mundësonte vërtetimin në mënyrë efektive të saktësisë ose provueshmërisë së gjykimit arbitrar aritmetik. Nëpërmjet aplikimit të drejtpërdrejtë të metodës së diagonalizimit ai nuk provoi vetëm se një teknikë e tillë u tregua e pasigurt, por vërtetoi se supozimi mbi ekzistimin e saj shpie në absurditet. Statusi induktiv i llogaritjes efektive përjashton, sipas Ç., çdo arsyetim të plotë të propozimit të tij (të njohur si tezë e Çerçit), mirëpo ai paraqet arsyet që identifikimi të konsiderohet i pranueshëm e që është përforcuar me zbulimin se të gjitha përpjekjet e karakterizimit të nocionit intuitiv u treguan ekuivalent tne noci-onin e rekursivitetit të përgjithshëm. Ndonëse disa (për shembull E. Mendelsoni) mohuan shumë teza të Çerçit, ai me siguri - edhe si drejtor i revistës «The Journal of Symbolic Logic» ndikoi shumë për zhvillimin dhe për-hapjen e logjikës simbolike.

Veprat kryesore: Altemative to Zermelo's Assumption (1927); A Note on the Entscheidungsproblem (1936); Setnantic Analysis (1951); Introducti-on to Mathematical Logic(956.

[Davius]

ÇERMSHEVSKI, Nikolla Gavriloviç


ÇERMSHEVSKI, Nikolla Gavriloviç (CERNJlSEVSKI, Nikolaj Gavriloviç), kritik, letrar dhe estet rus (1828-1889). I takonte grupit të kritikëve dhe të mendimtarëve me orientim materialist të filozofisë revolucionare-demokratike ruse të shekullit XIX (bashkë me Bjelinskin, Hercenin, Dobrolubovin dhe Pisarevin). Preokupimet themelore filozofike gati të të gjithë këtyre mendimtarëve rusë janë të orientuara kryesisht në planin estetik, përkatësisht në fushën e kritikës ideore të veprave letrare dhe artistike të kohës së tyre. Në këtë grup Çernishevski pa dyshim është njohësi më i mirë i filozofisë së atëhershme bashkëkohëse (sidoraos gjermane).
Si kritik letrar Ç. kërkoi që literatura të bëhet armë e luftës dhe e përparimit shoqëror. Në veprën e tij më të njohur estetike «Marrëdhëniet estetike të artit ndaj realitetit» e cila ndikoi dukshëm në teorinë ruse të artit deri në ditët tona, Ç. pohoi se nga përkufizimi «e bukura është jeta» -përkufizim të cilin e konsideronte konstitutiv për gjithë konceptin estetik të tij - del nga fakti se «bukuria më e lartë është pikërisht ajo të cilën njeriu e has në botën e realitetit, dhe jo bukuria që krijohet nga arti». Ç., i cili përpiqet madje ta radikalizojë kritikën kundër Hegelit bërë nga Fojerbahu, dhe i cili vazhdimisht dhe me këmbëngulje thekson se «realiteti është mbi ëndrrat», me pozicionin e vet «materialist», shpesh edhe pa vetëdije për këtë, degradon edhe njeriun dhe artin e tij dhe në këtë aspekt assesi nuk është - si mendojnë disa shumë i afërm me Marksin, por bile është qenësisht i kundërt me të.

Kryevepra filozofike: Marrëdhëni-et estetike të artit ndaj realitetit (1855); (Ndër ne në serbokroatishte u përkthye N. G. Çernishevski: Estetid-ki i knjizevno-krittëki Clanci, 1950).

[Davius]

ÇERONI, Umberto (CERRONI, Umberto)

ÇERONI, Umberto (CERRONI, Umberto), filozof dhe jurist ital. (1926-). Si marksist u mor më shumë me çështjet e teorisë së përgjithshme dhe të filozofisë së të drejtës. Redaktoi shumë anuarë (Teoria sovjetike e së drejtës, 1964; Mendimi politik, 1966).

Veprat kryesore: Kanti dhe të the-meluarit e kategorisëjuridike; Marksi dhe e drejta modeme (1962); Teoritë politike dhe socializmi
------------------------------------------------------------------

ÇEZARINI, Sforca Vidar

ÇEZARINI, Sforca Vidar (CESARINI, Sforza Vidar), filozof ital. (1886-1965). Profesor në Romë. U mor kryesisht me filozofinë e së drejtës. Kritikoi shumë teza të neohegelianëve, duke provuar te këta sidomos të metat e natyrës epistomeologjikojuri-dike.

Veprat kryesore: Principi filosofici di una nuova teoria del diritto (1911); Corso di filosofia del diritto (1942); L'eterna ragion di stato (1952).

[Davius]

ÇOMSKI, Nouem (CHOMSKY, Noam)


ÇOMSKI, Nouem (CHOMSKY, Noam). linguist dhe filozof amer. (1928 -). Eshtë profesor ordinar i linguisti-kës në Institutin e njohur Masaçusets për teknologji (M.I.T.). Është njëri nga teoricienët më të shquar nga fsuha e linguistikës së përgjithshme, përfaqësues i gramatikës transformative-gjenerative, programi i së cilës me të madhe i tejkalon programet standarde të linguistikës moderne. Ç. e kupton linguistikën si degë të psikologjisë së njohjes, duke e kthyer në kontekstin e psikologjisë dhe të filozofisë. Dhe derisa transformuese konsiderohet çdo gramatikë e cila strukturën e dhënë e shndërron, transformon në një tjetër, kurse gramatikë gjenerative ajo e cila prodhon fjalitë e ndonjë gjuhe, sistemi që e përpunoi Çomski me të drejtë mban të dy këto atribute. Në këtë drejtim, gramatika te ai ka një kuptim më të gjerë sesa ai tradicional, duke përfshirë këtu pos sintaksës edhe mor-fologjinë dhe të gjitha nivelet e tjera të strukturës gjuhësore. ndonëse shpeshherë i mohuar, Ç. me siguri ka luajtur rol të madh për paraqitjen e problemeve të reja, pastaj lidhur me shpjegimin e ri të esencës së gjuhës dhe për afirmimin e trajtimit teorik mbi atë deskriptiv të pastër.

Veprat kryesore: Syntactic Struktures (1957); Current Issues in Linguistic Theory (1964); Aspects of the Theory of Syntex (1965); Cartesian Linguistics (1966);.7bp/cs in the The-ory of Generative Grammar (1966); Language and Mind (1968); Përmbledhja e veprave të N. Ç. është për-kthyer në serbokroatishte në vitin 1972 me titull Gramatika i um.

[Davius]

ÇIRNHAUS, Ehrenfrid Valter

ÇIRNHAUS, Ehrenfrid Valter (TSCHIRNHAUS, Ehrenfried Valter), filozof gjerm. (1651-1708). Nëstudimet e tij gnoseologjiko-teorike përpiqet të ndërmjetëspj midis racionalizmit dhe empirizmit. Ai anticipoi, sipas shumë historianëve të filozofisë, disa mendime fundamentale të kriticizmit të Kantit. Çirnhausi dallon tri shkallë të të menduarit filozofik: më poshtë qëndrojnë «filozofët e fjalëve» të cilët janë mashtruar nga gjuha dhe kënaqen me poetizimin konceptual; diçka më lartë janë filozofet që merren me histori, kurse më lartë janë fl-lozofet e njëmendësisë.

Kryevepra: Medicina mentis ac corporis (1687).

[Davius]

BUTRU, Emil


BUTRU, Emil (BOUTROUX, Emil), filozof franc. (1845-1921). Profesor i filozofisë në Kanë, Nansi, Paris dhe anëtar i Akademisë së Shkencave të Francës. Në kohën e dominimit dhe të lulëzimit të filozofisë natyraliste e kundërshtoi ashpër determinizmin dhe pohoi se kontingjentiteti është karakteristikë themelore e njëmendësisë. Në frymën e «meditimit të lirë» u përpoq t'i bazojë tezat e veta edhe në disa bindje religjioze, duke kritikuar ateizmin dhe racionalizmin dhe duke u mbështetur edhe në Paskalin. E përpunoi mësimin e J. Lasheljeut dhe pohoi se realiteti përbëhet nga shumë sfera të qenies. Këto sfera ndërtohen ashtu që vijuesja i bashkohet të përparshmes, mirëpo nuk mund të nxi-rret nga kjo, sepse çdo sferë nxirret nga parimi krijues i vet. Shkalla më e ulët janë format mekanike dhe në kë to vazhdon mbretëria e formave jetë-sore të vetëdijes dhe të frymës me një liri krijuese të madhe.

Veprat kryesore: De la contingen-ce des lois de la nature (1874); Pascal (1900); Science et religjion dans la philosophie contemporaine (1908); Morale et religion (1925); La philosophie allemande au XVII siëcle (1929).