Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

DEBORIN, Abram Moisieviç


DEBORIN, Abram Moisieviç (DEBORIN, Abram Moisijevic), filozof rus (1881-1963). Nga viti 1903 pjesë-marrës në lëvizjen punëtore, kurse nga viti 1928 anëtar i PKBS, dhe akademik (nga viti 1929). Një nga filozofet kryesorë sovjetikë i cili qysh nga viti 1905 bëri luftë kundër mahizmit. Nga viti 1926-1930 ishte kryeredaktor i revistës «Nën flamurin e marksizmit». Shkroi shumë punime nga historia e filozofisë dhe e filozofisë së mar-ksizmit. Në punimin Lenini si mendimtar e karakterizoi Leninin si mendimtar të rëndësishëm, mirëpo në filozofi e konsideronte vetëm nxënës të Plehanovit.

Sipas Deborinit, Plehanovi në përgjithësi dha arsyetimin më të plotë të marksizmit në frymën e Marksit dhe të Engelsit dhe vetëm ai arriti «ta shndërrojë marksizmin në botë-kuptim», kështu që drejtimi i Plehanovit i filozofimit është i vetmi orientim korisekuent në gjithë literaturën marksiste botërore. D. konsideronte se lëndë e vërtetë e filozofisë është para së gjithash metodologjia e përgji-thshme. «Dialektika materialiste si metodologji e përgjithshme duhet të përshkojë të gjitha shkencat empirike konkrete, sepse ajo është të thuash algjebra e shkencës, e cila fut lidhje të brendshme në përmbajtjen konkrete».

Divergjencat e mëvonshme në mendi-me ndërmjet nxënësve të Plehanovit, Deborinit dhe L. Akselrodit, krijuan dy fronte në filozofinë sovjetike, kurse lufta ndërmjet «mekanistëve» (në krye me L. Akselrodin) dhe «dialekti-kanëve» (në krye me Deborinin) zgja-tën nga viti 1925-1930. Në rezolutën e KQ të janarit 1931, u kritikuan Deborini e «deborinasit» si «idealistë të menjshevizuar». Kjo kritikë vazhdoi edhe më vonë (Mitini e të tjerë), pavarësisht nga deklaratat «autokritike» të atyre që ishin nën zjarrin e kritikëve të pamëshirshëm (të inspiruar para së gjithash nga J. V. Stalini), kështu që Deborini u tërhoq nga jeta aktive filozofike në mënyrë që nga viti 1956-1960 të botoi një vepër nga historia e doktrinave socialo-politike dhe disa artikuj në revistën «Çështje të fi-lozofisë» siç janë: «Materializmi dhe dialektika në filozofinë e vjetër india-ne», «Teoricien i revizionizmit ba-shkëkohës Fric Stenberg» e të tjerë.

Pavarësisht nga një seri njëanshmërish (para së gjithash të karakterit natyror-shkencor), si dhe të disa te zave dogmatike (për shembull kritika e tij kundër Llukaçit), Deborini është një nga emrat më të rëndësishëm të fi-lozofisë sovjetike, i cili dha shumë analiza origjinale dhe të thella filozo-fike.

Veprat kryesore: Uvod u filozofiju dijalekttëkog materijalizma (Botimi 6, 1931); Ludwig Feuerbach (1923); Shqyrtime nga historia e materializmit e shekullit 17 dhe 18 (bot. 3, 1930); Hegeli dhe materializmi dialektik (1929); Lenini dhe kriza e fizikës më të re (1930); Filozofija dhe marksizmi (përmbledhje artikujsh, bot. 3, 1930); Socialno-politideskie udenia novoga vremeni (1958). Filozofia dhe politika (1961).

[Davius]

DARVIN, Çarls (DARWIN, Charles)


DARVIN, Çarls (DARWIN, Charles), natyralist anglez (1809-1882). Ndikoi shumë në gjithë botëkuptimin e ri natyror dhe shkencor me teorinë e njohur dhe epokale të tij mbi lindjen dhe ndryshimin e llojeve, me të cilën tre-goi evolucionin organik dhe shpjegoi historinë e qenieve të gjalla nga format më të thjeshta të jetës. Nga faktet e ndryshimeve të jetës organike dhe të kushteve të vështira të ruajtjes së llojeve, Darvini paraqiti edhe parimin e seleksionit, të zgjedhjes së më të fuqishëmve në luftë për jetë dhe për ekzistencë (struggle for life). Ky parim, i bartur në mënyrë jokritike në të gjitha fenomenet, dhe sidomos në shoqëri, pati në shumë koncepte evolucioniste dhe filozofike, para së gjithash, në koncepcionet sociologjike (i ashtuquajturi darvinizëm social) shumë ithtarë, madje dhe disa «teoricienë» racistë.

Me problemin e të bukurit Darvini u mor para së gjithash nga aspekti i biologjisë. Njëkohësisht ai theksoi sesi ndenja për të bukurën është jashtëzakonisht e fuqishme edhe te popujt primitivë, dhe kështu është e mbicaktuar edhe ndaj disa nevojave madje edhe themelore vituale. Kështu, te këta edhe rrobat punohen më tepër për shkak të stolisjes sesa për arsye të mbrojtjes dhe nxehtësisë.

Veprat kryesore: On the Origin of Species by Means of Natural Selection (1839); The Variation of Animals and Plants under Domestication (1866); The Descent of Man and Selection in Relation to Sex (1871); The expression ofthe Emotion (1872).

[Davius]

DARJES, Joahim Georg

DARJES, Joahim Georg (DARJES, Joachim,Georg), filozof gjerm. (1714-1791). Profesor në Jenë dhe në Fran-kfurt. Kundërshtar i filozofisë së Volfit, i cili mohonte ashpër determinizimin dhe mësimin mbi harmoninë e përcaktuar më parë.

Veprat kryesore: Elementa metaphysica (1743-44); Erste Griinde der philosophischen Sittenlehre (1750); Via ad varitatetn (1755).
---------------------------------------------------------------------
DAMASKIO

DAMASKIO, filozof grek (470 -?). Neoplatonist që drejtoi shkollën filozofike të fundit deri në vitin 529, derisa e mbylli Justiniani. Preokupimet themelore të D. synojnë që të ndërmjetësojë me filozofinë e tij ndërmjet unitetit të parë absolutisht të pakuptueshëm dhe të sferës inteligjibile.

Kryevepra: Çështje mbi parimet e para (botuar në latinishte nga J. Kopp në vitin 1826).

[Davius]

D'ALAMBER, Zhan lë Ron d'

D'ALAMBER, Zhan lë Ron d'(D'ALEMBERT, Jean le Rond d'), filozof franc., fizikan dhe matematikan (1717-1783). Për shkak të talentit të rrallë për matematikë në moshën 23 vjeçare u pranua anëtar i Akademisë së shkencave të Francës. Shpirt i pavarur, i cili në filozofinë e tij bashkon disa tendenca karakteristike të ilumi-nizimit. D'A. i kushtohet shkencës dhe me këtë bëhet sipas fjalëve të tij pikërisht «skllav i lirisë së vet». Është pionier i shumë shkencave ekzakte të shekullit XVIII. D'A. shtroi dhe zgjidhi disa çështje jashtëzakonisht të rëndësishme fizike, astronomike, matematike dhe të tjera (ekuacioni diferencial për vibracionin e telit, precesioni dhe mutacioni në astronomi).

Është një nga bashkëpunëtorët kryesorë të përhershëm të enciklopedisë dhe autor i veprës së njohur Shqyrtimet hyrëse në Enciklopedi, në të cilën jep një paraqitje të përmbledhur dhe të qartë të parimeve themelore të filozofisë së tij. Siç bën pak ose më të madhe tërë iluminizmi, edhe filozofia e D'Alamberit përpiqet të hedhë poshtë çdo metafizikë, duke iu drejtuar përvojës si të vetmit burim adekuat të njohjeve tona. «Të gjitha dituritë tona të drejtpërdrejta reduktohen në ato që i marrim nëpërmjet shqisave; nga kjo del se ne për të gjitha idetë tona u detyrohemi ndijimeve». Në frymën e tendencave të shekullit të ri D'A. e redukton detyrën themelore të filozofisë për zgjidhjen e çështjeve gnoseologjiko-teorike, sepse gnoseologjinë, këtë «fizikë eksperfmentale të shpirtit» e konsideron disiplinë themelore filozofike. Më vonë shprehen më shumë elementet agnostike dhe orientimi pozitivist-scientist i gjithë filozofimit të tij i cili manifestohet në «metodën e re». Kjo metodë është antispekulative, empirike dhe natyrore-shkencore: parimi i kauzalitetit bëhet parim suprem. Filozofia nuk është shkencë mbi substancën ose mbi parimet e përgjithshme të qenies, por aplikimi i mendjes mbi sendet e ndryshme të veçanta, mbi faktet e përvojës. Pikërisht kjo metodë duhet të sigurojë bazat e përgjithshme gnoseo-logjikoteorike për të gjitha shkencat e veçanta.

Në Shqyrtimin hyrës të tij, D'A. studion kushtet e lindjes së shkencës dhe konsideron se këto, në themel, korrespondojnë me shtimin e nevojave njerëzore sikurse edhe me kujdesin e njeriut për vetëekzistim. Të gjitha dituritë i ndau në 3 grupe të mëdha, të cilat u përgjigjen tri aftësive të njeriut: kujtesës i përgjigjet historia, arsyes filozofia, kurse imagjinatës shkathtësitë e bukura.

Iluminist, mirëpo edhe shkencëtar i kabinetit, doktrina abstrakte scientiste e të cilit nuk ka fituar popullarizim të gjerë, empirist dhe agnostik që nuk arrijti të kapërcente dualizmin e themeltë të filozofisë së shekullit të ri, D'A. është përfaqësues tipik i atyre rrymave te shumëllojshme dhe të pasura në mendimin francez për shkak të cilave, pa marrë parasysh të gjitha kundërthëniet ideore dhe reale e quajtën shekullin në të cilin jetoi «shekull filozofik».

Veprat kryesore: Traitë de dyna-mique (1743); Discours prëliminaire de L'Encyclopedie (1751) Mëlanges de littërature, d'histoire et de philo-sophie (1752); Essai sur les ëlëments de philosophie (1759).

[Davius]

CAJSING, Adolf

CAJSING, Adolf (ZEISING, Adolf), filozof gjerm. (1810-1876). Mësues privat në Lajpcig dhe Munih.Pikë-pamjet estetike të tij janë nën ndikimin e Hegelit, kështu që edhe e bukura, të cilën e përkufizon si përsosuri, e kuptuar si fenomenale, mund të jetë diçka absolute në formë të fantazmës. Ndërkaq, më i rëndësishmi është, pas zbulimit të të ashtuquajtures prerje e përparuar, raporti sipas të cilit brinja më e gjatë dhe më e shkurtër (për shembull të një kënddrejti) i përgjigjet raportit të brinjës së gjatë dhe mbledhjes së brinjës së madhe dhe të vogël 3:5 = 5 : (3 + 5). Kjo prerje e përparuar për C. është masë themelore e bukurisë dhe mund të aplikohet në të gjitha raportet e artit dhe të natyrës.

Veprat kryesore: Neue Lehre von den Proportionen des menschlichen Korpers (1854); Asthetische Forschungen (1855); Der Goldene Schnitt (1884).

[Davius]

CELER, Eduard (ZELLER, Eduard)

CELER, Eduard (ZELLER, Eduard), filozof gjerm. (1814-1908). Profesor i teologjisë dhe i filozofisë në Tybingen, Bernë, Marburg, Hajdelberg dhe Berlin. Në veprën e tij kapitale dhe më të rëndësishme Filozofia e grekëve, që deri sot ka mbetur tekst standard për këtë fushë, dha një pasqyrë jashtëzakonisht të themeltë historike të filozofisë greke, duke rishqyrtuar shumë burime të këtij mendimi dhe duke interpretuar në mënyrë origjinale tërë trashëgimin filozofik antik. I takoi të ashtuquajtures shkollë teologjike të Tybingenit dhe u mor edhe me studimin kritik të teksteve të krishtera.

Qysh në vitin 1862 theksoi kërkesën për t'iu kthyer Kantit dhe kështu u bë një nga përfaqësuesit e parë të neokantizmit dhe neokriticizmit. Megjithëkëtë e konsideroi «gabim themelor të Kantit» supozimin se sendet në vetvete nuk janë të njohura. Ekziston një ligj unik, të cilit i nënshtrohemi vetë ne dhe sendet, dhe një rend natyror nga i cili lindin edhe përfytyrimet tona dhe ndodhjet objektive. Sipas Celerit, filozofia duhet t'i bashkojë idealizmin dhe «realizmin e shëndoshë».

Veprat kryesore: Ptatonische Stu-dien (1839); Die Philosophie des Riechen(në 3 vëll. 1844-1852); Vortrage und Abhandlungen (1865); Geschichte der deutschen Philosophie seit Leibniz (1872); D.F.Strauss (1874); Grundriss der Geschichte der griechuschen Philosophie (1883);

[Davius]

CELSUS (Kelsos)

CELSUS (Kelsos) filozof romak (rreth 170 të e.r.)., Platonist, kundërshtar i krishterimjt, gjithashtu nën ndikimin e stoikëve. Besimi i krishterë, sipas Celsusit, është primitiv, antropomorf, përhap shkencë të rreme, sipas së cilës bota ekziston për shkak të njeriut dhe frikëson me dënimet e tij në jetën e ardhshme.
C. për të cilin është i huaj çdo fanatizëm fetar, kritikoi edhe religjionet pagane. Në polemikën (Contra Celsum) Origeni e citoi shpesh dhe kështu në saje të këtij mbetën disa tekste të Celsusit.

Studimi kryesor: «Fjala e vërtetë» («Alethes logos») është ruajtur fragmentarisht dhe e botoi përveç të tjerëve edhe O. Glockner-i (1942).
----------------------------------------------------------------
CERMELO, Ernst (ZERMELO, Ernst)

CERMELO, Ernst (ZERMELO, Ernst), matematikan dhe logjicien gjerm. (1871-1953). Profesor në Cyrih. U mor në radhë të parë me teorinë e variacioneve dhe me teorinë e grumbujve, ndërsa në vitin 1904 i pari e formuloi në mënyrë aksiomatike këtë teori. Punoi gjithashtu në kuptimin bashkëkohës të teorisë së lojës.

Veprat kryesore: Uber eine Anwendung der Mengenlehre auf die Theorie des Schachspiels (1912); Etementare Betrachtungen zur Theorie der Primazahlen (1934).

[Davius]

CICERON, Marko Tulie

CICERON, Marko Tulie (Marcus Thullius Cicero), orator, burrështeti dhe filozof romak (106-43 p.e.r.). Është njohës i mirë i gjuhës dhe i kulturës greke, studioi poetët grekë dhe latinë, gramatikën, retorikën, të drejtën, historinë dhe filozofinë. Rëndësia e tij qëndron, para së gjithash, lidhur me bartjen dhe popullarizimin e men-dimit grek në truallin romak. Ndonëse veten e radhit në shkollën e akademisë së re, si filozof nuk është origjinal në mënyrë të veçantë, por në vete sintetizon studime të shumta, kështu që konsiderohet përfaqësues tipik i eklekticizmit. Për Cieronin filozofia, para së gjithash, është shkathtësi e të shëruarit të shpirtit, ngushlluese, e cila njëkohësisht i mëson njerëzit si të sillen në jetë për të arritur lumturinë. Dëshira për lumturi është dëshirë e natyrshme e të gjitha qenieve të gjalla, ndërsa rrugën deri te lumturia e vërtetë duhet ta tregojë filozofia. Një seri i elementeve të mendimit skeptik akademik, i tezave stoike dhe peripatetike gërshetohen në mënyrë të jashtëza-konshme në veprën voluminoze të Ciceronit, të shkruar me një gjuhë të qartë dhe të bukur. Kontributi i tij kryesor për kulturën romake qëndron para së gjithash në veprat dhe letrat retorike.
Në teorinë e tij mbi artin,C. tregoi ndjejshmëri të jashtëzakonshme për larmi, individualitet të veprës së çdo artisti veç e veç dhe nuk synoi themelimin e estetikës në identitetin e kuptimit të vlerave dhe kanuneve estetike. Ndërkaq, njëkohësisht, ai dëshiron të provojë sesi fenomeni më i çuditshëm i artit qëndron pikërisht në faktin se të gjitha veprat e ndryshme të papërsëritura mund t'i quajmë artistike dhe t'i subsumojmë kështu me nocionin unik të artit.

Veprat kryesore filozofike: De finibus bonorum et malorum; Tusculanae disputationes; De senectute; De amicitia; De officilis; De republica. Të gjitha veprat në disa botime: (1878-1908, në 9 vëll. në vitin 1916 në 10 vëll. e tjera).

[Davius]

CIEN, Teodor (ZIEHEN, Theedor)

CIEN, Teodor (ZIEHEN, Theedor), psikolog dhe filozof gjerm. (1862 -1950). Profesor në Jenë, Utreht, Berlin dhe në Hale. Hulumtoi bazat fiziologjike të jetës psikike dhe u mor sidomos me ligjësitë asociative. Edhe në logjikë është i aferm me psikologjinë asociative, mirëpo prapëseprapë nuk ngel në kufijtë e saj ngase si forma themelore të njohjes pranon analizën, sintezën dhe komparacionin. Në teorinë e njohjes është pozitivist, i afërt me Mahun dhe Avenariusin. Teoria e njohjes, të cilën e quan «gignomenologji», është shkencë themelore, ngase kjo duhet të hulumtojë çdo gjë të dhënë drejtpërdrejt, «gignomenen». Për Cienin «diçka jopsikike është fjalë boshe». «Sendet, Uni im, Uni i huaj, janë vetëm përfytyrime». C. përkrah paralelizmin e pjesërishëm ndërmjet ndodhjeve ndijore dhe atyre ndryshimeve të cilat ndodhin në tru. Për të ndërmjet amebes dhe njeriut nuk ka dallim qenësor, kualitativ, por vetëm dallim kuantitativ, sepse «të dyjat janë kafshë, kurse njeriu u zhvillua nga ameba». Gjithashtu edhe estetikja u zhvillua nga ndijorja dhe e pëlqyeshmja, kështu që nuk ekziston dallimi qenësor as ndërtnjet ndijores elementare dhe të artistikes më të spiritualizuar. Por për Cien estetikja nuk ka kurrfarë lidhjeje as me aspektin etik as me vërtetësinë. Pozicioni estetik i përgjithshëm i Cienit pavarësisht nga disa vërejtje kritike lucide lidhur me disa sisteme të tjera estetike (p.sh. të H.Mynstenbergut ose të J.Volkeltit) - sillet kryesisht në kufijtë dhe kufizimet e estetikës shkencore empirike eksperimentale.

Veprat kryesore: Leitfaden der physiologischen Psychologie (1891) Psychophysiologische Erkenntnistheorie (1898); Ober die allgemeien Beziehungen zvischen Gehirn und Seelenleben (1902); Das Gedachtnis (1908); Erkenntnistheorie auf physikalicher und psychophysiologischer Grundlage (1912); Die Grundlagen der Psychologie (2 vëll. 1915); Das Verhaliniss der Logik zur Mengenlehre (1918); Lehrbuch der Logik auf positivistischer Grundlage mit Beriickchtingung der Logik (1920); Vorlesungen iiber Asthetik (1923); Grundlagen der Charakterologie (1930).

[Davius]

CIGLER, Leopold (ZIEGLER, Leopold)


CIGLER, Leopold (ZIEGLER, Leopold), filozof gjerm. (1881-1958). Nxënës i Drevsit, në fillim është nën ndikim'in e Eduard v. Hartmanit.I takon filozofëve sipas fjalëve të tij që më pak vlerësojnë çështjet e filozofisë teorike dhe të historisë së saj, dhe më shumë «çështjet aktuale dhe më të rëndësishme të jetës që dalin nga situ-ata bashkëkohore e kulturës». Në metafizikën e tij, brenda së cilës përpiqet të zhvillojë idenë e një religjioni «në anën tjetër të çështjes mbi perëndinë», manifestohen elemente të budizmit si dhe të filozofisë së J.Bëmes dhe të S.Kjerkegorit. U mor edhe me proble-me estetike.

Veprat kryesore: Zur Metaphysik des Tragischen (1902); Das Wesen der Kunst(904); Das WeltbildE. V. Har-tmanns (1910); Volk, Staat un Personlichkeit (1917); Gestaltwandel der Gotter (2 vëll. 1949); Dreifliigelbild (posth. 1962).
----------------------------------------------------------------------

CIGLER, Teobald (ZIEGLER, Theobald)

CIGLER, Teobald (ZIEGLER, Theobald), pedagog dhe filozof gjerm.(1846-1918). Profesor në Strasburg. Moralja, sipas Ciglerit, është rezultat e zhvillimit historiko-social, dhe për këtë arsye nuk është gjithmonë me vlerë të përgjithshme dhe e domosdoshme, por u nënshtrohet ndryshimeve. Duke bazuar kritikën e rregullimeve shoqërore në mbështetje të disa pikëpamjeve të Fr. A. Langes dhe D. Fr. Shtrausit, C. zhvilloi etikën dhe pedagogjinë pozitiviste. Për C. të gjitha çështjet sociale janë në radhë të parë probleme etike, kurse religjioni mund të gjejë justifikim vetëm brenda sferës së ndiesisë. Këto pikëpamje idealiste dhe njëkohësisht pozitiviste të Cigle-rit, patën dikur në kohën e tyre ndi-kim të madh në një varg shkrimtarësh të filozofisë dhe të pedagogjisë të Gjermanisë së atëhershme.

Veprat kryesore: Lehrbuch der Logik (1876); Geschichte der Christlichen Ethik (1886); Sittliches Sein und sittliches Werden, Grundlinien cines Systems der Ethi'k (1890); Die soziale Frage eine sittliche Frage (1891); Das Gefuhl (1893); Geschichte der Pada-gogik (1895); Glauben und Wissen (1899); Friedrich Nietzsche (1900); Allgemeine Padagogik (1901); Menschen und Probleme (1914).