Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

ANËKEN, Arturë

ANËKEN, Arturë (HANNEQUIN, Arthur), filozof franc. (1856-1906); Profesor i filozofisë në Universitetin e Lionit. Ishte ithtar i «monizmit kritik». Nocioni fizikal përmban në vete kundërthënien, sepse përveç strukturës së vet atomike - të diskontinuar duhet të plotësojë edhe kontinuitetin. Kuantiteti i diskontinuar (që përbën edhe themelin e matematikës) duhet të përfytyrohet si simbol i kualitetit të kontinuar. Andaj atomi edhe nuk është nocion, por ekzistimi i tij hipotetik është i domosdoshëm në shken-cë.



Kryevepra: Essai crituque sur l'hypothëse des atomes dans la science contemporaine ( 1895).

-------------------------------------------------------------------

ANSELMI, i Kenterberit

ANSELMI, i Kenterberit , filozof angl. dhe teolog me origjinë italiane (1033-1109). Arqipeshkvi i Kenterberit luftoj kundër mbretërve anglezë për autonominë e kishës. Kundërshtar i përbetuar i nominalizmit dhe realist radikal. Pohoi se para krijimit, bota duhet të ketë ekzistuar në mendimin hyjnor - idetë hyjnore janë modele sipas të cilave është sajuar bota reale. Sikurse artisti që e përfytyron në ide veprën artistike para se të krijojë, ashtu edhe bota ka ekzistuar në ide para se të krijohej. Teologjia qëndron mbi dhe para filozofisë sipas parimit themelor: Credo ut intelligam (Besoj për të njohur).



Në veprën De incarnatione Verbi (Mbi mishërimin e fjalëve), A. thekson se atyre që nuk besojnë, nuk u lejohet fare të bëjnë shqyrtime lidhur me Librin e shenjtë (Biblën). Kjo është e lidhur para së gjithash me nominalistët ose, si i quajti A. «dialektikanë të kohës sonë».



Vërtetimin ontologjik të Anselmit mbi ekzistencën e perëndisë, me të cilin nëpërmjet nocionit të perëndisë deshi të provonte ekzistimin e saj, e mohoi me sukses Gaunilo dhe më vonë Kanti. Sot nuk e pranojnë as të gjithë teologët katolikë.



Veprat: Në botim të J. P. Migne, Patrologia Latina, fashikulli 158-159 (1855).

[Davius]

ANTIFONTI

ANTIFONTI , filozof grek (shek. V p.e.r.). Një nga sofistët e parë që për nga mësimi i vet mbi natyrën është i afërt me Empedoklin. Sipas Antifontit, kombinimet më të ndryshme që krijohen nga konflikti i elementeve ndodhin në saje të forcës mekanike dhe jo nga ndonjë forcë qëllimore. Është e njohur doktrina e tij mbi të drejtën natyrore me të cilën angazhohej për barazinë e njerëzve. Ligji naty-ror është i lidhur ngushtë me mirëqenien e çdo individi meqë është ligj jetësor i organizmit të gjallë. Vetëm plotësimi i kësaj të drejte natyrore është e dobishme për jetën, ndërsa shtypja e saj është e dëmshme. Dallimet ndërmjet grekëve dhe barbarëve, të farfërve dhe të pasurve i quante dallime barbare.



Sipas A. ligjeve njerëzore duhet t'u nënshtrohemi vetëm para syve të atyre që i kanë nxjerrë: ndërkaq, kur nuk ka dëshmitarë, duhet të jetojmë ekskluzivisht sipas natyrës, sepse kjo asnjëherë nuk sjell as turp as dënim. Dënimi për cënimin e ligjeve, sikurse edhe vetë ligjet, janë pikërisht paragjykime: prandaj dënimit duhet t'i shmangemi meqë ai është shkelje e ligjeve të cilat, kryesisht, janë nxjerrë arbitrarisht dhe shumë prej tyre janë të kundërta me natyrën.



Veprat kryesore: Nga katër veprat që përmenden me emrin e tij, këto të dyja janë me siguri të tij: E vërteta dhe Mbi harmoninë.

[Davius]

ANTIOKU, Askalonas

ANTIOKU, Askalonas , filozof grek (shek. I p.e.r.). Nxënës i Filonit dhe i stoikut Mnesark Mohoi tezat skeptike. Është eklektik që pohoi se nuk ka ndryshime qenësore ndërmjet shkollës peripatetike dhe stoike. Skepticizmin absolut A. nuk e pranon për shkaqe praktike (ngaqë nuk ekziston mundësia që njeriu ta rregullojë jetën në harmoni me arsyen pa bindje të fortë dhe të paluhatshme) dhe teorike (ngaqë në vete është në kundërthënie).

----------------------------------------------------------
ANTISTENI, Athinas

ANTISTENI, Athinas . Filozof grek (rreth 444-365 p.e.r.). Është themelues dhe përfaqësues kryesor i shkollës kinike. Në teorinë e njohjes Antisteni është sensualist. Më origjinale është doktrina etike e tij. Virtyti i vërtet gjendet jashtë çdo gjëje të jashtme dhe sidomos jashtë shoqërisë. Ajo është imanente vetëm ndaj personalitetit autonom të moralshëtn. Pasuria, shëndeti, nderi, kënaqësia - nuk e paraqesin të mirën, sikurse që as sëmundja, varferia dhe vdekja nuk janë një e keqe. Si mësuesi i tij Sokrati, pohon se lumturia e njeriut qëndron në vetë njeriun dhe varet plotësisht nga vullneti i tij. Duke u nisur nga teza se janë të mundura vetëm gjykimet identike (A është A), ai pohon se kundërthënia është e parealizueshme në gjykime. Ekziston vetëm individualja e jo edhe gjenerikja, vetëm sensualja dhe jo edhe e përgjithshmja. «E shoh kalin Por nuk e shoh kalërinë». Në këtë vështrim Antisteni kritikoi edhe mësimin e Platonit mbi idetë.



Në aspektin shtetëror-juridik për Antistenin shtet ideal është ai kozmopolit e kërkonte edhe bashkësinë e grave dhe të fëmijëve. Sipas disa dëshmive, edhe pikëpamjet mbi religjionin i kishte shumë liberale.

[Davius]

ANTONI, Karlo

ANTONI, Karlo (ANTONI, Carlo), filozof ital. (1896-1959). Profesor në Romë, i afërm me Kroçen. Përveç problemeve estetike studioi edhe çështjet e përgjithshme të kulturës dhe veçanërisht ato të historicizmit dhe të iracionalizmit.



Veprat kryesore: Mbi historizmin në sociologji (1940); Koment Kroçes (1955); Historizmi dhe antihistorizmi (posth. 1964).

--------------------------------------------
APELT, Ernst Fridrih

APELT, Ernst Fridrih , (APELT, Ernst Friedrich), filozof gjerm. (1812-1859) Prof. në Jenë, nxënës dhe ithtar i filozofisë së Frizit. Është më i njohur mësimi i tij mbi induksionin që «mundëson unitetin e njohjes» kështu që është pika ku gjenden «empiria dhe metafizika». Në veprën Die Epochen der Geschichte der Menschheit A. paraqet zhyillimin historik të kulturës për të cilin mendon se ka arritur shkallën më të lartë në botëkuptimin e Kantit dhe të Frizit.



Veprat kryesore: Die Epochen der Geschichte der Menschheit (1845); Die Theorie der Induktion (1854); Metaphysik (1857).

[Davius]

APEL, Karl Oto

APEL, Karl Oto (APPEL, Karl Otto), filozof gjerm. (1922 -) Prof. në Frankfurt. Themeloi teorinë e njohjes dhe teorinë e shkencës, që në fund të fundit mbështetet në motivet e dimensionit socialo-filozofik dhe antropologjik. Për të, transformimi i filozofisë ka domethënie të njëjtë me transformimin e filozofisë transcendentale, përkatësisht me tregimin e mundësisë së komunikimit në bashkësinë njerëzore me anën e transformimit të subjektit transcendental në subjektin shoqëror. Pikërisht një bashkësi e tillë pushon të jetë objekt dhe bëhet subjekt i njohjes. Ka pikëpamje të afërta me disa teza të «teorisë kritike mbi shoqërinë», pastaj me të Hajdegerit, me disa teori bashkëkohore hermeneutike dhe me kritikat gjuhësore analitike të kuptimit.



Veprat kryesore: Komunikation-sgemeinschaft und die Grundlage der Hermeheutik (1968); Transformacija filozofije (1973); Aspekte und Probleme der Sprachphilosophie (1974); Der Denkweg von Charles S. Pierce (1975); Die Erklaren Verstehen Kontroverse in transcendentalpragmatische Sicht (1979).

[Davius]

APOLONI, Tianas

APOLONI, Tianas , filozof grek (fundi i shek. I). Përfaqësues i drejtimit neopitagorian, predikues-mistik. Elementet stoike të botëkuptimit të tij janë të aferta me kozmopolitizmin. Predikoi çlirimin nga pasionet tokësore, nga trupi mëkatar (me të cilat shpirti është i lidhur me zinxhirë) dhe të ngriturit në hyjni nëpërmjet perfeksionimit religjioz e moral. I atribuoi vetes fuqitë mbinatyrore dhe hyjnore
----------------------------------------------------------------------
APTON, Çarlls Barns

APTON, Çarlls Barns , (UPTON, Charles Barnes), filozof angl. (1831-1920). Profesor i filozofisë në Oksford. I afërm me filozofinë e Martinos, të cilin përpiqet ta lidhë me disa teza të Loces. Kundërshtar i Th. H. Grinit dhe idealizmit klasik gjerman. Veprat kryesore: The present Agnosticism and the Coming Theology (1879); Are Ethics and Theology Vitally Connected? (1892); Martineau's Philosophy, a Survey (1905).

[Davius]

ARDIGO, Roberto

ARDIGO, Roberto , filozof ital. (1828-1920). Në fillim ishte predikues, kanonik që merrej me probleme teologjike. Duke u përpjekur për vërtetimin dhe argumentimin shkencor të bindjeve teologjike, u njoh me metodat dhe rezultatet e shkencave natyrore bashkëkohëse dhe kështu evoluoi duke u bërë përfaqësuesi më i rëndësishëm i pozitivizmit italian. Nga viti 1881 prof. i filozofisë në Padovë. Shkenca duhet të kufizohet në zbulimin e raporteve të drejta midis fakteve, ndërsa uniteti i tërë realitetit (në të cilin gjithmonë sërish shfaqet procesi i ndarjes së të caktuarës nga e pacaktuarja) assesi nuk mund të kuptohet. Sipas Ardigos, vullneti njerëzor është i lirë vetëm pjesërisht, ndërsa mbi fenomenet fizike dhe fiziologjike sundon kauzaliteti natyror.



Sipas A. etika, në realitet, nuk mund të krijojë forca te njeriu, ajo vetëm ndan në mënyrë kritike forcat reciprokisht të ndryshme duke ndarë të dëmshmen nga ajo që mund të përdoret. Megjithkëtë, A. beson edhe në ekzistimin e bërthamës «së idealitetit shoqëror» te njeriu, d.m.th. të instinkteve që shpien kah veprimtaria altruiste.



Veprat kryesore: Psikologjia si shkencë pozitive (1870); Morali i pozitivistëve (1878); E vërteta (1891); Uniteti i njohjes (1898); Të gjitha veprat u botuan në 11 libra (1882-1918).

[Davius]

AREND, Hanah

AREND, Hanah (ARENDT, Hannah) , filozofe, politologe dhe kritike letrare gjerm. (1906-1975). Pas ardhjes së Hitlerit u detyrua të emigronte. Një kohë jetoi në Paris, ndërsa më vonë qe prof. shumëvjeçare e filozofisë politike në universitetet e ndryshme të SHBA. Sipas H. A. politka është sferë e lirisë, në të cilën liria është realitet i gjallë e jo nocion. Andaj njeriu mund të realizojë lirinë e vet vetërn në jetën publike, përkatësisht në politikë. Mirëpo, njëkohësisht për të çështjet politike janë aq serioze saqë nuk mund të jenë objekt vetëm i politikanëve dhe shkencëtarëve. Ajo e sulmoi edhe pozitën tradicionale të varësisë se jetës aktive (vita activa) nga jeta kontemplative (vita contemplativa). Këto janë mënyra diametralisht të kundërta të ekzistencës njerëzore, por jeta të cilën e zgjedh filozofi nuk është superiore (as e nënrenditur as e mbirenditur) mbi jetën e punëtorit politik, si kërkohet prej fillimit të traditës metafizike.



Veprat kryesore: The Origins of Totalitarianism (1951); On Revolution (1963); Vita activa oder vom Tatigen leben (1967); The Human Condition (1973); Men in Dark Times (1973); The Life of the Mind (vëll.11,1978).

--------------------------------------------------------------------
ARETINO, Pietro

ARETINO, Pietro , letrar, piktor dhe estet ital. (1492-1556). Është i orientuar në mënyrë antiaristoteliane dhe antinormative si dhe në përgjithësi kundër diturisë së padobishme dhe të vdekur nga librat. Për këtë arsye për të bota e ëndrrave vetjake është më e vlefshme se çfarëdo instrukcionesh pedante, ndërsa poeti është ligjdhënës dhe gjykatës i vetvetes.



Burim kryesor për tezat e tij: Pisma (1537-1550).

[Davius]

ARIAN FLAVIE, Nikomedias

ARIAN FLAVIE, Nikomedias , filozof grek (shek.II). Mësues i Epiktetit, mësimin e të cilit e paraqiti në shumë vepra, nga të cilat më me rëndësi është Manuali i Epiktetit, e që më vonë në Bizant shpesh është parafrazuar dhe shpjeguar për nevoja të krishterimit. Përveç kësaj vepre që është burimi më i rëndësishëm i mësimit etik të Epiktetit, shkroi edhe Bisedat e Epiktetit në tetë libra (nga të cilët janë ruajtur vetëm katër veprat e para), dhe Homilietë në dymbëdhjetë libra që nuk janë ruajtur. Përveç veprave filozofike shkroi edhe studime historike dhe ushtarake.

----------------------------------------------------------------
ARISTID, Marcie

ARISTID, Marcie , apologjet i vjetër krishter (shek. II). Nëpërmjet argumenteve filozofike u përpoq të mbrojë krishterimin dhe ishte kundërshtar i Politeizmit. Konsideroi se monoteizmi është karakteristikë e qenësishme e krishterimit. Aristidi mendon se është e pamundur njohja e perëndisë, sepse Perëndia është (që ka bërë çdo gjë për njeriun dhe për shkak të njeriut) e paaritshme dhe e pafundme.

[Davius]

ARISTIPI, Kirenas

ARISTIPI, Kirenas , filozof grek (rreth 435-355 p.e.r.). Themelues i shkollës së Kirenes dhe nxënës i Sokratit. Në teorinë e njohjes A. është sensualist kurse në etikë hedonist. Sendet në vetvete janë të panjohshme dhe njohim vetëm ndijimet tona në to, d.m.th. njohim gjendjen e subjektit të mallëngjyer. Ndijimet e papëlqyeshme që shkaktojnë vuajtje janë të këqija, ndërsa të këndshmet, qëllimi i të cilave është kënaqësia, janë të mira.

Lumturia është ndjenjë e kënaqësisë dhe e ëndjes, mirëpo i mençuri nuk u nënshtrohet kënaqësive por i sundon ato d.m.th. kupton në mënyrë racionale dobinë konkrete të kënaqësisë së veçantë. Për atë që ndihet si e kënaqshme nuk dihet, d.m.th. drejtpërdrejt, por vetëm me anën e meditimit, filozofimit. Përveç ndikimit të Sokratit që shprehet edhe në disa postulate të ba-zuara etike dhe racionaliste, në Aristipin ndikoi para së gjithash, doktrina senzualiste e Pitagores.

------------------------------------------------------------------------
ARISTOBULI

ARISTOBULI , filozof çifut (rreth 160 p.e.r.). Përfaqësues i sinkretizmit helenistik-hebraik. U përpoq të vërtetonte (shepeshherë me teza dhe argumente të dyshimta) se përfaqësuesit më të mirë të filozofisë greke nxjerrin pikëpamjet e tyre nga tradita çifute. Kështu konsideron se Pitagora, Sokrati dhe Platoni ishin të varur nga doktrina e Mojsiut. Komentoj Dhiatën e vjetër