Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

BAZALA, Albert



BAZALA, Albert,
shkrimtar filozofie (Bërno 1877-Zagreb 1947). Studioi në Zagreb dhe në qytete të ndryshme të Gjermanisë e në Pragë. Nga viti 1909 ishte profesor inordinar, kurse nga viti 1912 deri në vdekje (me disa ndërprerje, domethënë në kohën e «SHPK» kur u largua nga universiteti) profesor ordinar i filozofisë në Universitetin e Zagrebit. Në vitin 1912 themeloi Universitetin Popullor dhe u mor edhe me veprimtari peda-gogjike dhe arsimore. Me orientimin e vet themelor filozofik si aktivist voluntarist, B. e përfytyron njëmendësinë si një pleksje dinamike e shumë mënyrave të ekzistimit (material, bio-logjik, shpirtëror e formave të tjera të ekzistimit) dhe kishte qëndrim kritik ndaj të gjitha formave të intelektualizmit radikal.

Duke mos qenë determi-nist origjinal në mënyrë të veçantë lidhur me çështjen e linsë, B. ishte ith-tar edhe i një varg tezave të njohura në gnoseologji dhe ontologji, dhe mbrojti voluntarizmin specifik. Në as-pektin filozofik, vepra më origjinale e tij është «Rrënja metalogjike e filozofisë», e cila ndonëse e vogël për nga vëllimi, është një nga veprat më të vlefshme të filozofisë qytetare të para-luftës. Ndërkaq, Bazala, si personalitet i shquar filqzofik, është për ne pa dyshim krijuesi më i rëndësishëm i terminologjisë filozofike dhe është i njohur për Historinë e filozofisë së tij, I e cila, ndonëse nuk është vepër plotësisht e pavarur, luajti një rol jashtëzakonisht të rëndësishëm pedagogjiko-. arsimor në vendin tonë.

Në «Historinë e filozofisë», Bazala e përkufizon filozofinë si «shkencë më të përgjithshme në bazë të botëkuptimit shkencor të vërtetuar, i cili dunet t'i plotësojë kërkesat e mendjes, të krijojë pikëpamje mbi jetën, e cila do t'i plotësojë nevojat e natyrës dhe të zemrës. Bazala njëkohësisht konsideronte se «për asnjë shkencë nuk është aq e rëndësishme njohja e historisë së saj sesa për filozofinë».


Veprat kryesore: Povijest filozofije (3 vëll. 1909 dhe 1912); Filozofski portret Franje Markovica (1921); Metalogtëki korijen filozofije (1924); Masaryk mislilac (1934).

[Davius]

BAUMGARTEN, Aleksandër Gotlib



BAUMGARTEN, Aleksandër Gotlib (BAUMGARTEN, Alexander Gottlieb),
filozof gjerm. (1714-1762). Nxënës dhe ithtar i filozofisë së Volfit. Në veprën e tij Meditationes philosophicae de nonulis ad poema partinenti(1735) për herën e parë në historinë e filozofisë u përdor shprehja estetikë. B. dallon filozofrnë teorike e cila përbëhet nga metafizika dhe fizika dhe filozofinë praktike e cila përfshin etikën dhe filozofinë e së drejtës, dhe gnoseologjinë brenda së cilës gjendet estetika si shkencë mbi njohjen ndijore dhe logjika si shkencë mbi njohjen racionale.

Dhe derisa logjika i shkoqit veprimet e intelektit, përcakton rregullat e të menduarit dhe dëshiron ta drejtojë konkluzionin tonë dhe veprimtarinë shkencore, estetika hulumton njohjen ndijore, zbulon ligjet e saj dhe i bën norma të krijimit artistik. Në «Estetikën» e njohurtë tij, B. e përkufizon të bukurit si përsosmëri të njohjes ndijore, ndërsa karakteristika të qenësishme të artit (të cilat ekzemplifikojnë në poezi) i konsideron: pasurinë, madhë-sinë, të vërtetën, qartësinë, bindshmë-rinë dhe jetën.

Ndonëse B. i takonte Shkollës racionaliste të Lajbnicit dhe të Volfit, prapëseprapë përkufizimi i të bukurit me të cilin fillon «Estetika» nuk për-mban në vete tendencën e përçmimit ose të vlerësimit më të ulët të fuqisë së njohjes ndijore ndaj fuqive të tjera të njohjes, aq karakteristike për atë shkollë. Të bukurit është përsosmëri e një fuqie specifike të njohjes dhe brenda saj ajo është ajo më e larta: perfectio cognitionis sensitivae.
Baumgarteni e themeloi sistemin e parë filozofik të estetikës së përsiatur, të cilën e përcaktoi si shkencë të pava-rur dhe autonome. Ai shprehu në mënyrë shumë konsekuente një varg idesh (dhe para së gjithash idenë e in-dividualitetit) të cilat edhe më parë ishin paralajmëruar fragmentarisht, mirëpo pikërisht në shekullin XVIII kishin fituar rëndësinë e mendimit epokal. Andaj, roli i tij në historinë e filozofisë nuk qëndron vetëm në fak-tin se zbuloi emrin e një shkence të re (sikurse shpeshherë interpretohet si-përfaqësisht), por pse «Estetika» e tij njëmend përbën bazën dhe pikënisjen e tërë estetikës evropiane të re.


Veprat kryesore: Metaphvsica (1739); Ethica" philosophica (1740); Aesthetica( 1750-1758).

[Davius]

BAUMAN, Julius


BAUMAN, Julius (BAUMANN, Julius),
filozof gjerm. (1837-1916) Ithtar i Loces, prof. në Gëtingen. Është përfa-qësues i të ashtuquajturit idealrealizëm, sipas të cilit, janë apriore format tona të të menduarit dhe intuitat, mirëpo megjithkëtë diçka u përgjigjet , edhe në realitetin. Në veprat e mëvon-shme përkrah tezën mbi nevojën e krijimit të lirë të komunave në bazë të botëkuptimit shkencor dhe pa mbë-shtetje në traditën religjioze.


Veprat kryesore: Phiiosophie als Orientierung uber die Welt (1872); Elemente der Philosophie: Logik, Er-kenntnistheorie und Metaphysik, Mo-ral (1891); Die Grundlegenden Tat-sachen zu einer wissenschaftlichen Wehund Lebensansicht (1894).

-----------------------------------
BAUH, Bruno


BAUH, Bruno (BAUCH, Bruno),
filozof gjerm. (1877-1942). Prof. i filozofisë në Jenë. Si neokantist në fillim ishte i afërm me Shkollën e Badenit. Më vonë u përpoq të sintetizonte disa
teza të drejtimit të Marburgut dhe të Badenit të filozofisë neokantiste. U mor në mënyrë të veçantë me problemet e etikës, të kulturës, të historisë dhe të filozofisë së të drejtës.


Veprat kryesore: Immanuel Kant (1917); Wahrheit, Wert und Wirklichkeit (1923); Die Idee (1926); Grundzüge der Ethik (1935).


-------------------------------
BAUER, Antun


BAUER, Antun,
argjipeshkëv i Zagrebit, shkrimtar teologjie dhe filozofie (Bteznicë 1865-Zagreb 1937). Prof. i filozofisë dhe i teologjisë në Fakultetin Teologjik të Zagrebit, nga viti 1914 arqipeshkëv. Në horizontin dhe caqet e filozofisë tomistike u mor me filozofinë bashkëkohëse evropiane dhe si-domos me tezat e Vuntit mbi njohjen. Duke aplikuar rigorozisht metodolo-gjinë skolastike, dha edhe disa teza origjinale metafizike.


Kryevepra filozofike: Opca metafizika ili ontologija (1894).

[Davius]

BATO, Sharl



BATO, Sharl (BATEAUX, Charles),
estet franc. (1713-1770). Një nga este-tët më të njohur të shekullit XVIII. Parimi themelor, nga cili mund të zbulohen të gjitha ligjet e tjera të ve-çanta të gjerave artistike, sipas Batosë, është imitimi (mimezis). Ky parim «mund të aplikohet edhe në poezi, në pikturë, në muzikë dhe në artin e lë-vizjes», dhe ai që depërton në këtë pa-rim elementar, mund t'i nxjerrë prej tij të gjitha ligjet e veçanta. Ndërkaq, arti nuk e imiton natyrën në përgjithë-si, por natyrën e bukur. Me fjalë të tjera, artet duhet të zgjedhin pjesët më të bukura të natyrës për të krijuar një tërësi të zgjedhur e cila do të ishte më e përsosur se vetë natyra, dhe që megjithëkëtë nuk pushon të jetë naty-rore. B. konsideronte se ekzistojnë tri lloje të arteve: artet mekanike ose të aplikuara (domethënë ato që punohen me interes); artet zbukuruese (për ne~ vojë dhe kënaqësi - p.sh. arkitektura) dhe në fund artet e bukura në kupti-min e vërtetë pa kurrfarë qëllimi. Këto nuk ekzistojnë për të arritur ndonjë dobi ose për të kënaqur çfarë-do nevoje jetësore. Karakteristikat kryesore të bukurisë, sipas Batosë, janë qartësia, gjallëria, lehtësia, risia, uniteti, ritmi dhe harmonia. B. kërkon në mënyrë karteziane që ideja e qartë dhe e kthjelltë të bëhet bazë e filozofisë, prandaj kërkon që në këtë drejtim «të kthjellohen mjegullat» edhe lidhur me artin.


Veprat kryesore: Les beaux arts rë-duits en un mëtne principe (1764); Cours de belles-lettres (1747-1750).

[Davius]

BASHLAR, Gaston-Luj-Pjer


BASHLAR, Gaston-Luj-Pjer (Bachelard, Gaston-Luis-Pierre),
filozof franc. (1884-1962). Në fillim ishte profesor i matematikës, i fizikës dhe i kimisë, më vonë u bë profesor i historisë dhe i filozofisë së shkencës në Dizhon (1930-40) dhe pastaj në Sorbonë (nga viti 1940-1945). Në veprat e tij merret në radhë të parë me ndikimin e zbulimeve bashkëkohore shkencore në strukturën e frymës dhe shfaq besimin e vet ndaj shkencës bashkëkohore. Ndonëse kjo shkencë e shqetëson dhe e habit frymën, ajo e lejon t'i zgjerojë jashtëzakonisht kufijtë e saj. Duke përkrahur të ashqutuajturin «racionalizëm të hapur» dhe «frymën e re shkencore», ai konsideron se për shumë punëtorë shkencorë «të cilët me pasion kalojnë një jetë pa pasione, interesimi për problemet e sotme i përgjigjet interesimit shpirtëror parësor në të cilin kemi të bëjmë me vetë fatin e arsyes». (Fryma e re shkencore).
Për B. të lexosh, të mendosh dhe të ëndërrosh do të thotë t'i kthehesh vetvetes dhe të mund të kuptosh se «shpesh në zemrën e vetë qenies, qenia është bredhje poshtë e përpjetë» si dhe fakti se «gjithë ardhmëria e të menduarit qëndron në rikonstruksionin e frymës». Në «ëndërrimin poetik» B. njohu qenien tonë ëndërruse, dhe pikërisht atë «që lumturisht ëndërron, aktivisht në ëndërrimin e vet, posedon të vërtetën e qenies...»


Veprat kryesore: L'intuition de l'instant (1932); Le dialectique de la durëe(1933); Le nouvel esprit scienti-/7

[Davius]

BATËMOR, Thomas


BATËMOR, Thomas (BOTTOMORE, Thomas),
sociolog dhe filozof angl. (1920-). Profesor në Venkuver (Kanadë). Ka merita për përtëritjen e kuptimit burimor të filozofisë marksiste. Përktheu Dorëshkrimet ekonomiko-filozofike të Marksit. Shkroi më shumë punime nga fusha e teorisë së përgjithshme sociologjike, të stratifijcacionit shoqëror dhe të filozofisë së marksizmit. B. konsideron se zhvillimi i mendimit të Marksit nga punimet e hershme deri te punimet e vonshme tregon tendencën nga filozofia e his-torisë kah teoria shkencore e shoqëri-së. I hapur dhe i guximshëm, shpesh edhe polemik, B. nuk kënaqet me kundërshtimin e kulluar të ideve por shpesh përpiqet t'i lidhë kauzalisht me ngjarjet shoqërore.


Veprat kryesore: Elites and Socie-fy(1964); Classes in Modern Society (1965); Sodology(l97l); Marxist So-ciology (1975);

[Davius]

BASH, Viktor


BASH, Viktor (BASCH, Victor),
filozof franc. (1863-1944). Prof. në Nasi dhe më vonë në Paris, ku ligjëroi shumë vjet estetikën. Në vitin 1926 bëhet kryetar i Lidhjes për të Drejtat e Njeriut. Ishte antifashist i shquar, gjatë okupacionit e vranë nacionalsocialistët.
Në trajtesat estetike të tij, i pari në Francë përdori nocionin të depërtuarit në mësim (Einfuhlung), duke e shpjeguar si empati, përkatësisht «simpati simbolike». Mosinteresimi estetik, që në të vërtetë e largon artin nga jeta dhe e shndërron në lojë, krijohet sipas B., pikërisht nga aftësia e zotërimit të egoizmit praktik, e vetëzgjërimit në sende dhe nga aftësia e depërtimit në sendet rreth nesh.


Veprat kryesore: L'Esthëtique de Kant (1896); La Poetique de Schiller (1897); La philosophie allemande au XlXe s. (1912); Essais d'esthetique et de la philosphie (1934).

[Davius]

BASTA, Danilo


BASTA, Danilo,
shkrimtar filozofie (Zrenjanin, 1945 -). Punon në Fakultetin Juridik në Beograd. U doktorua me tezën «Fihte dhe revolucioni francez» dhe shkroi përveç të tjerash edhe disa studime të rëndësishme për Ni-çen. Përktheu Kantin dhe Fihten.


Veprat kryesore: Kantova politidka filozofija (1980). Fichte i francuska revolucija (1980).

--------------------
BART, Roland


BART, Roland (BARTHES, Roland),
eseist, kritik dhe estet franc. (1915-1980). Një nga përfaqësuesit më të njohur të «Kritikës së re» në Francë. B. u mor me çështjet e gjuhës dhe të semiologjisë, kurse mashtrimet themelore të kritikës së vjetër i shihte në paaftësinë e saj që t'i shqyrtojë simbolet dhe njëherësh edhe raportet reciproke të kuptimeve. B. konsideronte se është absurde ta vështrosh veprën si pasojë të ndonjë shkaku të jashtëm; vepra është «tregues i të treguarit», sistem i shenjave qe përmban një burim dhe rrënjë të pafund të kuptimit. Duke luftuar me shumë të drejtë kundër sociologjizimit vulgar të analizës kritike letrare, B. deri diku izoloi dhe formalizoi metodën e vet, prandaj qortohet shpesh për hermetizmin që injoron disa komponente qenësore të veprës, madje edhe koordinatat filozofike të klimës shpirtërore në të cilën jeton ajo.


Veprat kryesore: Le Degrë zero de l'ëcriture (1953); Mythologies (1957); Sur Racine (1963) ; Essais critiques (1964); Elements de semiologie (1964); Critique et vërite (1964); Një përmbledhje nga verapt e B. është për-kthyer në serbokroatishte me titull «Knjizevnost, mitologija, semiologija (1971).

[Davius]

BART, Paul


BART, Paul (BARTH Paul),
filozof dhe sociolog gjerm. (1858-1922). Prof. në Lajpcig. Mbron tezën se njohja unike e çdo gjëje ekzistuese mund të arrihet vetëm si shumë e rezultateve të shkencave të veçanta. Konsideron se shkencat historike varen nga shkencat natyrore. Mohonte pikëpamjet e neo-kantistëve, të Vindelbandit dhe të Rikertit, mirëpo ai gjithashtu u përpoq të kritikonte «materializmin historik» për shkak «të njëanshmërisë ekonomike».


Veprat kryesore: Die Philosophie der Geschicbte als Soziologie (1897); Die Geschichtsphilosophie Hegels und der Hëgelianer bis auf Marx und Hartmann (1890); Die Stoa (1903).

[Davius]

BART, Karl


BART, Karl (BARTH, Karl),
teolog dhe filozof zvic. (1886-1968). Profesor në Mynster dhe në Bon, pastaj në Bazel, antifashist i shquar. Një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm bashkëkohës të të ashtuquajtures teologji dialektike.
Mendimi i B. niset nga interpretimi kritik i filozofisë së ekzistencializmit, kurse në saje të shumë ligjeratave, të letrave dërguar të burgosurve dhe të veprave u bë përfaqësues i shquar i teologjisë reformiste. Ishte një mendimtar jashtëzakonisht interesant që u mor me shumë probleme aktuale të botës bashkëkohëse. Ndonëse e qortoi humanizmin ngase synoi vendosjen e njeriut në vend të perëndisë, prapëseprapë ai është shumë kritik dhe polemik edhe ndaj formave të ndryshme të katolicizmit. Në këtë drejfim është karakteristik artikulli i tij me titull «Besimi në Zbulesen është liberal», i cili është botuar në buletinin e punimeve shkencore «Ç'do të thotë liberale».


Veprat kryesore: Wort Gottes und die Theologie (1924); Die Theologie und die Kirche (1928); Die kirchliche Dogmatik (1932).