Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

BENTHEM, Xheremi


BENTHEM, Xheremi (BENTHAM, Jeremy),
filozof angl. (1748-1832). Një kohë ishte avokat, pastaj mësues privat. Është përfaqësuesi më i rëndësishëm dhe themeluesi i utilitarizmit drejtim në etikë dhe në filozofi përgjithësisht, i cili si parim themelor dhe kriter të veprimit moral e ka dobinë. Ndërkaq, për Benthemin, qëllimi më i lartë i njërëzimit përfshihet në parullën e njohur të tij «Lumturia më e madhe per numrin më të madh të njerëzve>> (the greatest happines for the greatest number). Utilitarizmi i Benthemit inspirohet para së gjithash nga kuptimi i angazhuar për dobinë e për-gjithshme. Për realizimin e këtij qëllimi kërkoi kritere saktësisht të caktuara sipas të cilave do të mund të matej vlera e mënyrave të ndryshme të veprimit si për të mirën e vetë atij për të cilin kryhet veprimi, ashtu edhe për bashkësinë. Në këtë mënyrë krijoi tabelat e vlerave dhe të jovlerave, në të cilat janë skicuar marrëdhëniet dhe nevojat e ndryshme invididuale dhe sociale, ëndja dhe joëndja me pasojat përcjellëse të dobishme ose të dëmshme.

E mira, për B. janë kënaqësia dhe lumturia, kurse e keqja është dhembje, kështu që gjendja e caktuar është më e mirë se tjetra nëse përfshin një shumë më të madhe të kënaqësisë në krahasim me dhembjen ose një shumë më të vogël të dhembjes në krahasim me kënaqësinë. E mira është lumturia e përgjithshme, mirëpo meqë secili individ shkon pas lumturisë vetjake, është punë e ligjdhënësit të harmonizojë të përgjithshmen dhe të veçantën, përkatësisht t'i harmonizojë interesat private. Për shembull, të përmbajturit nga të vjedhurit është në interesin e përgjithshëm, por jo edhe në interesin tim përveç nëse ekziston veprimi i ligjit penal që është mjet për pajtimin e interesit individual me interesat e bashkësisë. Në fillim ishte konservativ, ndërsa më vonë mbrojtës i demokracisë dhe ateist, mirëpo tërë jetën ngeli i matur dhe kundërshtar i kryengritjeve («Luftërat dhe kryengritjet janë më të mira kur lexojmë mbi to, mirëpo paqja dhe qetësia më lehtë përballohen»).

B. në bazë të tezave të tij mbi «interesin e kuptuar drejt» kërkoi të bëhen reforma në një seri entesh të shoqërisë qytetare. Mirëpo, njëkohësisht ngeli në suazat e moralit të vetë kësaj shoqërie, duke absolutizuar vlerat themelore të saj, kështu që edhe Marksi e quajti «gjeni të marrisë borgjeze».


Veprat kryesore: Introduction to the Principles of Moral and Lëgislati-on (1780); Traitë de la Lëgislation civile et penale (1802); Deontology, or the Science ot'Morality (2 vëll. 1834). Veprat komplete në 11 vëllime i botoi John Bovvring në vitin 1838-43.

[Davius]

BENSE, Maks


BENSE, Maks (BENSE, Max),
estet gjerm. (1910 -). Profesor në Jenë dhe Shtutgart. Me A. Molesin është një nga përfaqësuesit kryesorë të të ashtuquajturës estetikë informacioni, e cila te ai përpiqet në mënyrë specifike të gjejë urën ndërmjet semiotikës dhe ontologjisë, madje edhe ndërmjet fizikës dhe metafizikës. Në «Estetikën» e vet ka përmbledhur dhe plotësuar studimet e mëparshme me qëllim themelor që estetika klasike interpretuese «për të parën herë të zëvendësohet nga estetika shkencore moderne». Për ta shpëtuar artin në kohën tonë, në të cilën teknika është bërë realitet i pashmangshëm, është e domosdoshme t'i ndërrojmë të gjitfra parametrat e makro-estetikës së vjetër klasike sub-stanciale me një mikro-estetikë moderne, funksionale, statistike dhe strukturale, Kjo do të duhej të ishte estetika e ardhmërisë e cila është e privuar nga «sentimentalitetet banale» dhe e cila, e ndërtuar në bazë të teorisë bashkëkohëse të informacionit, duhet të provojë sesi «veprimet racionale dhe empirike të hulumtimit kanë përparësi para atyre spekulative». Me këtë rast diferencimit fizik të ndonjë situate i përgjigjet diferencimi i gjen-djes së vetëdijes, domethënë informacioni. Për të, informacioni, para së gjithash, është një rend i caktuar që është i drejtuar kundër çfarëdo rastësie dhe kundër uniformitetit. Ndonëse pjesërisht më inventiv se përfaqësuesit e tjerë të estetikës së informacioneve, B. i paraqet të gjitha dobësitë, madje edhe dështimet e plota të kësaj metode e cila, duke reduktuar artin në disa-formula të caktuara të shprehura matematikisht, ai qëndron shpesh edhe mbi të arriturat e estetikës së vjetër klasike. Me fjalë të tjera, gjithë ajo që nëpërmjet zbatimit të teorisë së përgjithshme të informacioneve në estetikë mund të skematizohët në mënyrë statistike, është vetëm aksidentale dhe efemere për artin.


Veprat kryesore: Technische Existenz (1950); Estetika(1965); Semiotik, Allgemeine Theorie der Zeichen (1967); Einfiihrung in die informationstheoretische Ästhetik (1969); Artistik und Engagement (1970); Die Realität der Literatur (1971).

[Davius]

BENKOVIQ, Benko



BENKOVIQ, Benko (BENKOVIC, Benko)
filozof (rrethi i Zarës rreth 1460 - Judenburg, Austri 1523). Mendimtar kroat i Renesanses i cili si pjesëtar i urdhrit françeskan u bë edhe: provincial i Dalmacisë. Ishte edhe profesor i teologjisë dhe i logjikës në Entin e Lartë Shkollor Françeskan në Romë, ndërsa në vitin 1520 u zgjodh një nga këshilltarët e gjeneralit të urdhrit françeskan.

Në veprën e tij Navigium që është; rne karakter sakral ekskortativ dhe që tërësisht përshkohet nga meditimet fi-lozofiko-kontemplative, autori tregon se posedon një kulturë të jashtëzakonshme dhe një rutinë në metodën diskursive skolastike, si dhe imagjinatë dhe elegancë tërheqëse të stilit. Në këtë vepër janë shprehur në mënyrë simbolike edhe katërfishsia aristoteliane e shkaqeve. B. gjithasbtu për nevojat e nxënësve të tij përgatiti edhe një tekst të logjikës skolastike dhe gjithë jetën propagandoi filozofinë e Duns Skotusit. Ishte kundërshtar i intelektualizmit skolastik dhe përkrahte pikëpamjet voluntariste në njohje. Me studimin e jetës dhe të veprës së B., filozof që më parë ishte shumë pak i njohur ndër ne, u mor sidomos prof. dr. Maria Brida.


Veprat kryesore: Navigium beate Marie virginis e venerabili patre Benedicto Benedicti... (1489); Scotiae subtilitatis epidiction (1520).

[Davius]

BENJAMIN,Valter



BENJAMIN,Valter (BENJAMIN Walter),
filozof gjerm., kritik letrar, estet dhe socilog (1892-1941). Si marksist herët mori pjesë në lëvizjet revolucionare të rinisë dhe botoi artikujt e parë në revistën «Der Anfang». Në vitin 1917 shkon në Universitetin e Bernit dhe së shpejti njihet me Blohun dhe më vonë me Llukaçin, Adornon, Brehtih dhe Horkhajmerin. Si aktivist i rrethanave intelektuale të majtistëve evropianë, pas ardhjes në pushtet të Hitlerit emigron në Paris, ndërsa gjatë kohës së okupacionit të Francës, me rastin e ikjes, nga frika që të mos i dorëzohet Gestapos, pinë helmin.

Benjamini, që pak më vonë iu bashkua Rrethit të Frankfurtit, hyn në radhën e mendimtarëve marksistë më të ndritur të shekullit tonë. Përveç studimit mbi kritikën e forcës, shqyrtimeve «Vepra artistike në kohën e riprodhimit të vet teknik», «Shkrimtari si prodhues», «Fati dhe karakteri» e tjera, B. shkroi edhe një seri artikujsh, analiza dhe komente letraro-historike p'ër disa vepra (në radhë të parë për ato të Helderlinit, të Kafkës dhe të Brehtit). Duke trajtuar problemin e progresit, u konfrontua në mënyrë kritrke me pikëpamjen socialdemokrate në atë kohë dominuese. Sipas B., historia nuk mund të jetë homogjene dhe kohë e zbrazët, por kohë e mbushur me të tanishmen, kështu që ajo nuk është renditje e thjeshtë e kontinuar e ngjarjeve. B. në këtë drejtim kritikoi edhe të vizatuarit optimist naiv të historisë si përparim të vazhdueshëm në botën bashkëkohore. «Vetëm revolucioni permanent është në gjendje ta përfundojë luftën permanente, ndërsa e drejta policore në të suprimohet në çastin kur shteti, Ucili me çdo kusht dëshiron t'i realizojë qëllimet e veta empirike, nuk mund t'i zbatojë me anën e rendit juridik për shkak të dobësive të veta».
B. para së gjithash në eseun mjaft të madhe «Vepra artistike në kohën e riprodhimit të vet teknik» tematizoi problemin e futviit të artit, duke provuar vjetërsimin e formave tradicionale artistike (drama, epika, lirika) dhe nevojën e heqjes së një numri të caktuar të nocioneve të vjetra (estetike) siç janë krijimtaria, gjenialiteti, vlera e amshueshmërisë, sekreti e të tjera. Restriksionin e teorisë estetike në kuptimin e traditës, B. e interpreton si diçka që del nga motivet politike reaksionare dhe fashiste. Në këtë drejtim, sipas B., për përkufizimin e ri të teorisë artistike nocioni i teknikës është qendror, ngase me këtë kapërcehen jo vetëm kategoritë estetike të formës dhe të përmbajtjes, por mund të përfundojë mosmarrëveshja mbi varësinë e tendencës politike dhe të kualitetit artistik të një vepre (teknika letrare më e përpunuar garanton kështu tendencën e mirë politike sikurse edhe kualitetin letrar). Në teknikën e një vepre mund të lexohet pra, edhe funksioni shoqëror politik i saj. Shembull i një praktike të tillë për B. ka qenë teatri epik i Brehtit, në të cilin teknika e përparuar e filmit dhe e radios janë hyrje të «transformuara» në dramaturgji. Teatri epik është paradigmë e një praktike të tillë, e cila mund të tre-gojë të drejtën e ekzistimit të artit si organpn i së vërtetës, të cilin i pari me plot seriozitet e vuri në dyshim Hegeli, duke proklamuar vdekjen e artit në qoftë se e shtron kërkesën për njëmendësimin e së vërtetës së Absolutit në mediumin e intuitës.

Ndonëse jo i një formati të madh, B. edhe sot është jashtëzakonisht aktual edhe si strateg i ngjarjeve revolucionare bashkëkohore dhe para së gjithash si teorik brilant i situatës «postestetike» të artit.


Veprat kryesore janë të përmbledhura në: Zur Kritik der Geuult und :indere Au/~s;itze (1965-67). Në Jugosllavi janë përkthyer shumë ese të tij në librat «Uz kritiku sile» (1971) dhe £se/;'(1974).

[Davius]

BENEKE, Fridrih Eduard



BENEKE, Fridrih Eduard (BENEKE, Friedrich Eduard),
filozof gjerm. (1798-1854). Gjatë kohës kur jetoi Hegeli, si kundërshtar i tij, nuk mundi të bëhej profesor i universitetit. Për më tepër, në vitin 1822 iu ndalua të mbante ligjërata për shkak të tezave empirike dhe relative rië etike. Vetëm pas vdekjes së Hegelit (1831), u emërua profesor inordinar në Berlin.

B. është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të psikologjizmit dhe armik radikal i çdo filozofie spekulative. Ndërkaq, për Kantin thotë se ka meritë që e ngriti në nivelin e parimit shkencor tezën mbi përvojën si themel dhe burim të gjithë diturisë. Mirëpo, metoda transcendentale është fajtore për tërë rrugën e gabueshme të mëtejme të filozofisë, e cila, sipas Benekes, nuk guxon të bjerë as në ppzitat e apriorizmit as të empirizmit ekstretn. Një qëndrim të këtillë e mundëson vetëm metoda psikologjike sepse pikërisht psikologjia është disiplinë themelore filozofike, ndërsa të gjitha të tjerat janë vetëm aplikim i psikologjisë në fushat e veçanta specifike (etikë, estetikë, logjikë e tjera). Psikologjia është shkencë natyrore mbi përvojën e brendshme dhe duhet të përdor metodat natyrore-shkencore. Shpirti është sistem i forcave në zhvilllm, kurse uniteti i tij është dinamik.
Shpirti, konsideronte B., nuk mund të paramendohet si krejtësisht pasiv, pa aftësitë e veta imanente, ai u del përpara nxitjeve dhe kështu sipas rregullimit edhe i pret. Mirëpo edhe nga karakteri i ndikimeve të jashtme varet gjithashtu si db të pranohen në shpirt dhe të vendosen në të. Andaj me rastin e njohjes së sendeve, shpirti nuk vepron as krejtësisht në mënyrë subjektive as objektive, sepse të njohurit nuk është pasqyrim i thjeshtë i sendeve.


Veprat kryesore: Erfahrungssee-lenlehre als Grundlage alles Wissens (1820); Neue Grundlegung zur Meta-physik (1822); Grundlegung zur Phy-sik der Sitten (1822); Lehrbuch der Logik als Kunstlehre des Denkens (1832); lehrbuch der Psychologie als Naturwissenschaft (1833); System der Logik als Kunstlehre des Denkens (2 vëll. 1842); Die neue Psychologie(1845).

[Davius]

BEJKËN, Roxher


BEJKËN, Roxher (BACON, Roger),
filozof dhe polihistor angl. (midis vitit 1210 dhe 1214 deri rreth 1294). Studioi në Paris gjashtë vjet, u bë anëtar i urdhrit françeskan, u kthye në Oksford dhe u mor me punë shkencore dhe pedagogjike, e cila e bëri shumë të popullarizuar. Disa biografë të tij pohojnë se R. Bejkëni shpenzoi për të bërë eksperimente tërë pasurinë e tij me një vlerë prej 2000 funtash. Së shpejti, pas denoncirpit nga ana e Bonaventures, largohet nga katedra dhe vihet nën mbikëqyrje rigoroze. Në vitin 1273 burgoset në burgun e manastirit nga i cili del në vitin 1292, drejtpërdrejt para se të vdesë.

R. Bejkëni, i cili në veprat e tij përfshiu dituri enciklopedike të madhe dhe që mori titullin «doctor mirabilis», kritikoi ashpër korruptimin dhe çoroditjen e hierarkisë së lartë kishtare dhe për këtë arsye u përsekutua dhe u burgos aq shumë, duke qenë nën presionin mizor të françeskanëve dhe të dominikanëve. «Tërë priftëria» - shkruan R. Bejkëni - «është dhënë pas kryelartësisë, luksit dhe lakmisë së pangopur». Duke mos u përkulur para çfarëdo «autoriteti pa bazë dhe të padenjë», B. mënjanonte radikalisht çdo fshehje të paditurisë me maskën e urtësisë fiktive dhe të paramendimit kryelartë të sunduesve.

Duke shqyrtuar lëndën e filozofisë dhe raportin e saj ndaj shkencave të tjera, B. pohon se metafizika është shkencë e përgjithshme teorike e cila shpjegon marrëdhëniet ndërmjet shkencave të veçanta, u jep premisat fillestare, mirëpo edhe vetë duhet të bazohet në rezultatet e hulumtimit të këtyre shkencave. Ndonëse me shumë teza të veta është i afërm me konceptin e Augustinit dhe të Platonit, Bejkëni mohon tërë diturinë e deriatëhershme dhe sidomos metodën skolastike dhe thekson rëndësinë e përvojës dhe të hulumtimeve të pavarura shkencore-eksperimëntale. Përvojën e ashtuquajtur të brendshme duhet dalluar nga ajo e jashtme, e cila nëpërmjet ndijimeve arrin te njohja dhe paraqet bazën e shkencës së vërtetë eksperimentale (scientis experimentalis). «Mbi të gjitha dituritë dhe shkathtësitë spekulative qëndron shkathtësia e ushtrimit të eksperimenteve dhe kjo shkencë është mbretëreshë e të gjitha shkencave».

Anticipimet e jashtëzakonshme të shumë zbulimeve të mëvonshme (B. në veprat e tij parashikoi edhe lokomotivën, automobilin, anijen, madje edhe aeroplanin dhe me orë të tëra bëri vëzhgime të errësimit të Diellit, të Hënës e të tjera), e bëjnë këtë mbrojtës të hershëm të eksperimenteve, një nga personalitetet shkencore më interesante të shekullit XIII, pavarësisht nga disa elemente mistike me të cilat shpesh përshkohen veprat e tij. Përveç mbi filozofinë dhe teologjinë, shkroi edhe mbi medicinën, filologjinë, matematikën, optikën, alkiminë, astrologjinë e të tejra.


Veprat kryesore: Opus maius; Opus minus; Opus tertium (midis viteve 1266-68).

[Davius]

BEJKËN, Frensis



BEJKËN, Frensis (BACON, Francis),

filozof angl. (1561-1626). Studioi në Kembrixh. Në kohën e sundimit të Elizabetës dhe sidomos të Jakovit pati pozita të larta politike dhe shtetërore (u bë rojtar i Vules së madhe shtetërore, lord kancelar, baron i Verulamit). Mirëpo, në vitin 1621 në bazë të akuzës për marrje të ryshfetit (e cila, sipas mendimit të disa autorëve, ka qenë e rreme dhe e kurdisur), dënohet me gjobë të lartë dhe burgim. Ndonëse pas një kohe amnistohet, ai më nuk u mor me aktivitet politik, por iu përkushtua ekskluzivisht hulumtimeve filozofike dhe shkencore.
Bejkëni hyn në radhën e mendimtarëve më të ndritur dhe më të guximshëm të shekullit XVI e XVII në përgjithësi. Duke krijuar bazat «për reformimin e shkencës» në mënyrë të plotë antiskolastike, Bejkëni u përpoq nëpërmjet metodës induktive, deriatëherë të papërfillur ta vinte tërë diturinë njerëzore në themele të reja. Njëkohësisht konsideronte se çdo «ndërmarrje intelektuale përfundon me aksion», kështu që çdo njohje edhe quhet me të drejtë «fillim i aksionit». Ndërkaq, edhe ata njerëz që u përpo-qën t'i themelonin pavarësisht dituritë, nuk kishin guxim të ndahen nga ato që ishin përvetësuar më parë, por kënaqeshin me atë që në të ekzituaren të «futnin dhe të shtonin» diçka me kujdes. «Nuk ekziston askush» - ankohet B. në parathënien e «Organonit të ri» - «që do të përqendrohej si duhet tek sendet dhe përvojat». Sepse, as vetëm me guxim nuk mund të arrihet shumë në qoftë së kjo bëhet vetëm «me zhurmë të zakonshme për të përmbysur të përparshmen». Godina e këtij universumi ende gjithnjë po i duket arsyes njerëzore si labirint, kurse mendimi dhe përvoja akoma nuk kanë gjetur një raport të harmonizuar, dhe B. konsideronte se në këtë drejtim me reziiltatet e veprës së vet ka bërë një kthesë të qenësishme. Nga ideja grandioze e tij e Restaurimit të madh (Instauratio magna), është realizuar, ndërkaq, vetëm një pjesë e tij, Organoni i ri. Si kundërshtar radikal i meditimeve sterile skolastike që janë të privuara nga çfarëdo diturish reale, B. konsideronte se njohje të vërteta janë vetëm ato që njëmend e zgjerojnë fuqinë e njerëzve dhe «u shërbejnë interesave njerëzore». Te këto njohje nuk arrijmë nëpërmjet kurrfarë logjike të silogjizmave: «Logjika e cila përdoret, shërben më shumë për forcimin dhe vërtetimin e iluzioneve që themelohen në nocionet e zakonshme sesa në hulumtimin e së vërtetës: andaj është më shumë e dëmshme sesa e dobishme» («Organoni i ri»).

Për të pasur njohje të vërteta, njerëzit para së gjithash duhet të çlirohen nga paragjykimet e ndryshme, thellësisht të rrënjosura dhe të përhapura. Ekzistojnë katër lloje të paragjykimeye të tilla, të nocineve të rreme (ose të i d o 1 e v e). Idola tribus (idolet e fisit) janë paragjykime karakteristike për njeriun si pjesëtar i llojit njerëzor, domethënë ekzistojnë në vetë natyrën njerëzore, në ndijimet e tij, madje edhe në atë botën magjike-mitologjike e cila krijohet në bazë të frikës, të parandjenjës së turbullt, të dëshirës dhe të fantazisë. Idola specus (idolet e shpellës) bazohen në cilësitë individuale konkrete, në shprehitë që topitin fuqinë burimore të mendimit, në edukimin e shtrembëruar që i rrëmben njeriut aftësinë për dallimin e fantazmes nga realiteti, për të gjykuar pavarësisht dhe pa iu nënshtruar autorite-teve dhe traditës. Idola fori (idolet e sheshit) janë paragjykime që lindin në bazë të gjuhës, sepse fjalët që krijohen në mënyrë stihike si mjet për t'u marrë vesh inteligjencat më të thjeshta, shpeshherë janë burim i konfuzioneve të gabueshme. Idola theatri (idolet e teatrit) krijohen me rastin e pranimit jokritik dhe dogmatik.të të gjitha tezave të disa autoriteve filozofike, në realitet të filozofëve të rremë (të cilët, si-pas Bejkënit, janë si racionalistët ose sofistët ashtu edhe empiristët dhe filozofët nën ndikimin e religjionit dhe të paragjykimeve të tjera). Vetëm pasi të çlirohen nga të gjitha këto paragjyki-me, dhe nëse mbështeten në përvojen dhe hedhin poshtë diturinë e rreme, njerëzit mund të merren me njohje të vërtetë. Kjo njohje në esencë themelo-het në studimin e fakteve të veçanta konkrete.

Në kundërshtim me aristotelizmin e atëhershëm dominues, që silogjizmin dhe deduksionin e konsideronte parime themelore të njohjes, Bejkëni «armën e re» të vet (Novum organon) e bazon para së gjithash në induksion ose më saktësisht në «induksionin e vërtetë», si të vetmen metodë të sigurt të zbulimit të së vërtetës. «Unë ju dhashë armë - thotë Bejkëni në Orga-nonin e ri - kurse përmbajtja duhet të merret nga vetë sendet». Qëllimi themelor i induksionit është të zbulojë format që gjenden në themelin e të ashtuquajturave «cilësi të thjeshta» ose «të natyrës së thjeshtë». Sipas Bejkënit, forma është ligj i brendshëm i të gjitha objekteve dhe fenomeneve, kështu që njohja e formës mundëson të menduarit aktiv dhe shndërrimin e trupit nga njëra formë në tjetrën. Një varg tabelash dhe konkluzionesh nga këto tabela (të ashtuquajturat tabela të instancave pozitive, tabela të instancave negative, tabela të shkallëve, tabela të instancave prerogative) mundësojnë njohjen e formave. Çdo studim i fenomenit, sipas tij, duhet të ni-set nga analiza e sendeve të veçanta, në mënyrë që vetëm pastaj të bëhen të përgjithshme dhe të kuptohet gjithë ligjshmëria.

Një nga përcaktimet e qenësishme dhe karakteristike të filozofisë së Bejkënit është edhe qëndrimi i tij kritik radikal lidhur me vëzhgimin teleologjik të natyrës, pra, të vëzhguarit nga pikëpamja e shkaqeve finale, i cili, sipas mendimit të B. nuk është i dobishëm dhe nuk ka kurrfarë rëndësie.
Fr. Bejkëni paraqet në historinë e mendimit njerëzor përpjekjen e parë të themelt që të likuidojë plotësisht skolastikën rnesietare dhe metafizikën spekulative si dhe inaugurimin e guximshëm të epokës së diturive natyrore dhe të hulumtimit konkret eksperimental. Pavarësisht nga orientimi filo-zofik i tij i njëanshëm (i cili shprehet në mënyrë më plauzibile në refuzimin e plotë të deduksionit), nga një varg paragjykimesh shoqërore - politike, nga të metat dhe dobësitë njerëzore, merita e Bejkënit është epokale: ai ishte luftëtar për reformën e diturive natyrore të vërteta dhe për krijimin e një metode të re. Me tezat e veta të gu-ximshme materialiste-empirike, Bejkëni i kontribuoi më shumë se askush para tij çlirimit të mendimit njerëzor nga skemat dogmatike mesjetare dhe u dha orientim ecurive të reja drejt zbulimeve të papara natyrore-shkencore.


Veprat kryesore: Novum organum scientiarum, (1620); De dignitate et augmentis scientiarum (1623); Essay, (1597 dhe 1625); Sylva sylvarum (posth. 1627); Advancement of Learning (1605); New Atmantis, (1624).

[Davius]

BEJL, Pjer



BEJL, Pjer (BAYLE, Pierre),
filozof dhe iluminist franc. (1647-1706). Profesor i filozofisë në Universitetin e Sedanit, nga i cili së shpejti largohet për shkak të antidogmatizmit dhe të mendimit skeptik ndaj mësimeve të krishtera. Pastaj emigroi në Holandë ku një kohë të shkurtër ishte profesor i filozofisë në Roterdam. Së andejmi e dëbuan gjithashtu kësaj here teologët protestanë.

B. është autor i Fjalorit historik dhe kritik të përmendur, i cili e bëri të famshëm dhe që shënon fillimin e epokës së iluminizimit, kështu që në këtë drejtim B. është një nga paraardhësit më të rëndësishëm të enciklopedistëve francezë. Luftëtar i pasionuar për tolerancën fetare dhe intelektuale, posedues i njohurisë enciklopedike kolosale, që urren në mënyrë superiore të gjitha format e bestytnisë, humanist dhe skeptik, mendimtar kritik që shquhet për qartësi të kristaltë dhe që njësoj e pa kompromis heq maskën nga hipokrizia katolike dhe protestante. Bejli shënon fillimin e një epoke të re: epokë e cila arsyen e vë në piedestalin e vlerës më të lartë dhe e cila beson në mënyrë idealiste në formimin e bindjes dhe në arsimimin me anën e tezave të arsyes së shëndoshë, të kuptueshme dhe të arritshme për çdo njeri.

Në «FjaIorin» e përmendur të tij, B. shkruan: «Në qoftë se doni të besoni vetëm në atë që është e qartë dhe që pajtohet me nocionet përgjithësisht të pranuara bëhuni filozof dhe hiqni dorë nga doktrina e krishterë. Nëse dëshironi të besoni në sekrete religjioze, bëhuni i krishterë dhe hiqni dorë nga filozofia...» Se mendja njerëzore është gjykatës më e lartë e vetvetes, se filozofia është e mundshme pa teologji dhe se me të pikërisht është e papajtueshme - këtë Bejli e shpjegoi vazhdimisht dhe me shumë bindje, mirëpo njëkohësisht është persekutuar dhe larguar vazhdimisht nga fakulteti prej obskurantistëve dhe teologëve në Francë dhe në Holandë. As këto persekutime, as vrasja e vëllait, as djegia e librave të tij, nuk e detyruan Bejlin të bënte kompromise: duke hapur rrugë të reja, ai i mbeti konsekuent vetes, me qëndrimin moral dhe intelektual ishte jokonformist, kështu që në historinë e filozofisë do të përmendet më shumë për ndikimin e tij që ushtroi në gjeneratat e ardhshme sesa për zgjidhjet e veta origjinale dhe të arriturat filozofike eminente. B. dyshon në mënyrë deterministe në lirinë e vullnetit, kurse me skepticizëm pohon se është vështirë të vërtetohet ekzistimi i materies dhe i lëvizjes dhe se shkalla më e lartë e njëmendësisë e arritshme për njeriun është vetëm probabiliteti. Duke qëndruar në suazat që të tregojë kundërshtitë, kundërthëniet dhe paqëndmeshmërinë imanente të dogmatikës së krishterë, duke dyshuar me mendjeprehtësi në çdo gjë që nuk përputhet me arsyen, Bejli paralajmëron lëvizjen e cila me gjithë kufizimet e saj do të mundësojë lulëzimin e hovshëm të filozofisë liberale dhe triumfin e asaj profane mbi të shuguruaren.


Veprat kryesore: Dictionnaire historique et critique (vëll. I-II, 1695

[Davius]

BEJN, Aleksandër


BEJN, Aleksandër (BAIN, Alexander),
filozof dhe psikolog i Skocisë (1818-1903). Duke u bazuar në pikëpamjet e Milit, zhvillon në psikologji një lloj të veçantë të asociacionizmit. Sipas tij edhe «veprimtaritë e larta shpirtërore» (siç janë arti dhe shkenca) bazohen në të ashtquajturat «asociacione konstruktive». Kështu për shembull arti për të është gjallërim i fuqisë me anën e kontrastit, domethë-në të asociacionit specifik të parregullt. Si determinist mohon mundësinë e vullnetit të ri. Ishte themelues i revistës kryesore filozofike angleze «Mind» (1876).


Veprat kryesore: The Senses and the Intellect (1855); The Emotion and the W///(1859); On the Study ofCharacter (1861); Logic, Deductive and Inductive (2 vëll. 1870)

----------------------
BEJBIT, Irving


BEJBIT, Irving (BABBIT, Irving),
filozof dhe kritik letrar amer. (1865-1933). Profesor i letërsisë komparative në Harvard. Me P. E. Morin, përfaqësues kryesor i të ashtuquajturit «humanizëm i ri». Polemizoi edhe me materializmin, që .e reduktonte njeriun në natyrë, edhe me idea-lizmin, që e absorbonte në hyjni.


Veprat kryesore: The New Laokoon (1910); Rouseau and the Romanticism (1919); Democracy and Leader-ship(924).

[Davius]

BEHER, Erih



BEHER, Erih (BECHER, Erich),
filozof dhe psikolog gjerm. (1882-1929). Ishte asistent i matematikës dhe i filozofisë në Bon dhe profesor i filozofisë në Mynih. Në fillim ishte realist kritik, kurse më vonë vitalist, që mendonte se në zhvillimin e tërë materies, të qenieve të gjalla dhe të krijimeve kulturore zhvillohet një jetë mbi individuale e strukturës shpirtërore.

B. dallon shkencat ideale përmbajtja e të cilave janë vetëm mendimet e kulluara dhe shkencat reale, të cilat ekzistojnë pavarësisht nga qenia mendore, në të cilat hyjnë përveç shkencave natyrore dhe psikologjisë, edhe metafizika si shkencë mbi realitetin e tërësishëm.


Veprat kryesore: Philosophische Voraussetzungen der exakten Natur-wissenschaften (1907); Die Grundfrage der Ethik (1907); Naturphilosophie (1916); Geisteswissenschaften und Naturwissenschaften (1921); Grundlagen und Grenzen des Naturerkennes (1928)