
Postuar mė parė nga
ORIONI
Kreu i dytė LUFTĖRAT
Nė luftė, cilido qoftė prej shteteve ta quajė veten fitues, tė tillė nuk ka sepse tė gjithė humbin.
Nevil اemberleni
Nė periudha tė caktuara tė historisė njerėzore luftėrat kanė qenė shumė tė shpeshta dhe mė tė gjata se sa nė disa periudha tjera. Disa shtete kanė qenė vazhdimisht nė luftė, kurse disa asnjėherė nuk kanė luftuar. Disa prej tyre kanė luftuar mė tepėr se tė tjerėt. Kjo do tė thotė se shkaqet e luftės duhet tė kėrkohen nė shoqėri, e jo nė individin - njeriun, sepse lufta nuk ėshtė karakteristikė e natyrės sė tij. Pėrkundėr kėsaj njeriu ėshtė ai i cili i pėrgatitė luftėrat dhe i fillon nė ēastin e volitshėm.
Nė kohėn tonė lufta konsiderohet si diē e paevitueshme, e paracaktuar, ashtu edhe siē ėshtė. Pse duhet tė mendohet kėshtu? Tė dy superfuqitė botėrore - BRSS dhe SHBA - asnjėherė nuk kanė luftuar nė mes veti. Rusia tregon miqėsi ndaj Shteteve tė Bashkuara gjatė Luftės qytetare si dhe nė vitin 1945 kundėr armikut tė tyre tė pėrbashkėt. Dallimet ideologjike midis dy sistemeve nuk janė ato qė krijojnė gjendje tė acaruar politike. Kėta dy popuj nuk kanė se ētė ndajnė pėrveē diturisė, kulturės dhe pėrparimit pėr njė prosperitet dhe jetė mė tė mirė. Mosbesimi krijohet artificialisht prej ndonjė pale tė interesuar.
Luftėrat kanė filluar me armė tė thjeshta dhe kanė arritur deri te bomba atomike.
Njė fjalė e urtė indiane thotė: Peshku i madh e han tė voglin. Momentalisht tė dy peshkujt janė tė mėdhenj, me fuqi tė barabarta. Asnjėri nuk mund ta han tjetrin. Mirėpo, do tė ndodh diē e jashtėzakonshme: peshku i vogėl ti han tė dy tė mėdhenjtė. اdo gjė shkon nė kėtė drejtim po qe se sė shpejti nuk ndėrmerret diēka.
Njerėzia ka harxhuar ngjyrė sa lumenjtė, e letėr sa malet, nė dėshirėn e flaktė pėr paqe. Historia tregon se mė shumė luftėra ka bėrė Rusia. Gjatė shtatė shekujve tė fundit Rusia 75
pėrqind tė asaj kohe e ka kaluar nė luftėra: Nė tė njėjtėn periudhė Anglia dhe Franca kanė kaluar 50 pėrqind.
Gjatė periudhės 3360 vjetėshe tė historisė njerėzore ka pasur vetėm 227 vjet paqe.
Qė nga viti 1500 para erės sonė e deri nė vitin 1860 janė nėnshkruar 8 mijė kontrata paqe tė cilat mesatarisht nuk kanė zgjatur mė tepėr se dy vjet. Sipas njė statistike tjetėr pėr 6 mijė vjet historia njerėzore ka pasur 14.531 luftė, gjė qė paraqet 2,6 luftėra nė vit. Janė dhėnė mė tepėr se 600 milionė viktima nėpėr fushėbeteja. Vetėm nė shekullin XX numri i viktimave tė ushtarėve dhe civilėve ėshtė: prej vitit 1914-1918 - 10 milionė, prej vitit 1939-1945 - 50 milonė, prej vitit 1945 e deri mė sot - 16 milionė. (Tė dhėnat janė marrė nga libri i Zhan Eliotit Shek. XX Libri i mortalitetit). Vlerėsohet se 10 pėrqind e mortalitetit tė pėrgjithshėm nė qytetėrimin modern janė debitorė tė luftėrave.
Lufta nė kuptimin e thjeshtė tė fjalės nėnkupton konfliktin ndėrmjet grupacioneve politike tė armiqėsuara gjatė njė periudhe mė tė gjatė kohore.
Nė aspektin psikologjik ėshtė argumentuar se natyra njerėzore nuk mund ti bėn luftėrat tė domosdoshme. Edukimi nė fėmijėri dhe disciplina sociale kanė zhvilluar njė synim agresiv te shumica e njerėzve qė ėshtė bastardhuar nė urrejtje politike.
Pasojat politike tė luftės kanė pasur domethėnie tė madhe nė histori. Lufta ka qenė instrumenti kryesor pėr krijimin e shteteve dhe perandorive dhe nė tė njejtėn kohė ka shėrbyer pėr ti zhdukė shtetet dhe perandoritė. Nė kuptimin mė tė gjerė tė fjalės luftėrat i kanė kontribuar zhvillimit tė civilizimit tė cilin mė vonė e kanė shkatėrruar dhe zhdukur. Zakonisht luftėrat e mėdha i ka ndjekur shkelja flagrante e ligjit me maltretime tė ndryshme brutale, me transferime tė vendbanimeve tė tėra prej njė vendi nė tjetrin dhe me internime shumė tė ashpra.
Tė gjitha luftėrat e mėdha i kanė ndjekur lėvizjet e fuqishme paqesore. ثshtė dėshmuar se luftėrat kanė lėnė pasoja katastrofale pėr sa i pėrket qenies njerėzore nė tė gjitha aspektet: nė aspektin politik, ekonomik, social dhe kulturor. Janė bėrė shumė orvatje qė luftėrat tė kontrollohen. Ende pa mbaruar Lufta e parė botėrore tashmė ishin krijuar organizata paqedashėse. Njėra ndėr mė tė njohurat ishte Liga pėr vėnien e paqes. Gjatė periudhės midis luftės sė Parė dhe tė Dytė botėrore debatet pėr kontrollimin e luftėrave jo vetėm qė vazhdojnė, por bėhen edhe mė intenzive me fillimin e Luftės sė Dytė dhe me krijimin e OKB. Edhe pėrkundėr orvatjeve tė mėdha tė atyre qė kanė qėllim tė ndershėm, nuk arriti tė vėhet kurrfarė kontrolli mbi luftėrat dhe as qė do tė mund tė bėhet njė gjė e tillė. Ata tė cilėt i fillojnė luftėrat janė po ato tė njėjtėt qė lidhin paqe. Politikanėt dhe burrėshtetasit janė vetėm pionėt e tyre. Bile edhe njerėzit mė tė informuar nė botė e lėnė pas dore faktin se momentalisht njė organizatė e fshehur dhe e vogėl kapitaliste disponon me pasuritė e tėrė botės, me vulėn botėrore, e kontrollon ekonomikisht dhe politikisht pjesėn mė tė madhe tė shteteve ekzistuese.
Luftėrat janė korrje kapitaliste sipas profesorit tė njohur hebre Vorner Zombartit.
Historia e luftėrave tregon se ato kanė qenė dhe janė shkaku kryesor si pėr rritjen ashtu edhe pėr shkatėrrimin e shteteve. Me kalimin e kohės dhe me ndihmėn e pushtimeve ekzistuese Perandoria romake i bashkangjiti tė gjitha ujdhesat britanike, pjesėn mė tė madhe tė Evropės dhe tėrė Detin Mesdhe deri te Gjiri Persik.
Nė shekullin XVI, Anglia nuk ka qenė superfuqi.Holanda nė atė kohė ka qenė shumė mė e pasur se ajo, kurse Franca ka pasur mė shumė banorė. Spanja e ka pasur ushtrinė dhe marinėn e fuqishme. Anglia filloi ta zhvillojė marinėn e vet dhe piratėt e saj nė mėnyrė tė pamėshirshme i grabitnin kolonitė spanjole dhe anijet e tyre tė ngarkuara me pasuri tė paēmueshme. Nė shekullin XVII Holanda ka pasur marinėn mė tė pasur tregtare nė botė. Nė po tė njėjtėn kohė Anglia nuk mbetet shumė pas saj, por vazhdimisht i rritė kolonitė e veta me anė tė pushtimeve tė reja. Andaj kontrata e Parisit nė vitin 1763 oficialisht e pranon atė si fuqi dominuese koloniale evropiane. Britania e Madhe pas dy shekujve tė plotė konfliktesh e luftėrash me Spanjėn, Holandėn dhe Francėn, imponohet si fuqi mė e madhe kolonoale nė botė. Nė vitin 1763 Perandoria britanike nė mėnyrė tė paturpshme filloi ta grabitė botėn, njėsoj sikur Perandoria romake. Tė gjitha luftėrat qė i udhėhoqi nė shekullin XVIII, i kontribuan qė tė bėhet vendi mė i fuqishėm, mė i madh dhe mė i
urrejtur nė botė. Me pushtimin e ujdhesave tė Oqeanit tė Qetė, ajo arrinė tė kolonizojė Kanadėn, Australinė, Zelandėn e Re dhe pjesėn lindore tė Amerikės Veriore. Kėshtu Britania e Madhe bėhet perandoria mė e madhe nė botė, e cila ka pėrfshirė njė tė katėrtėn e sipėrfaqes sė Tokės me mė tepėr se njė tė katėrtėn e banorėve tė saj. Nuk thotė kot fjala e urtė se dielli mbi Britaninė e Madhe asnjėherė nuk perėndon.
Pak mė vonė Britania e Madhe dhe SHBA-tė bėhen njė fuqi e dyfishtė botėrore. Kjo regjistrohet qartė nė qershor tė vitit 1944, kur 160 mijė ushtarė tė Forcave Aleate (angleze dhe amerikane) zbarkohen nė Normandi. Operacionet luftarake i udhėhoqi Feldmarshal Montgomeri nėn komandėn e gjeneralit amerikan Ajzehauerit.
Pas Luftės sė Dytė Botėrore Anglia i humbi pothuajse tė gjitha kolonitė, tė cilat vazhdojnė tė ekzistojnė vetėm si pjesė e Komonveltit britanik. ثshtė e vėrtetė se perandoria u shuajt, por fuqia botėrore anglo-amerikane vepron edhe mė tej. Urrejtja, sakrificė e sė cilės mė parė ishte vetėm Anglia, tash kaloi edhe nė SHBA - urrejtja shkon me njerėzit. Ata tė cilėt nė tė kaluarėn kaluan nga Frankfurti (Gjermani) nė Londėr (Angli), tash kaluan nė Shtetet e Bashkuara dhe prej aty i tėrhiqnin frerėt e botės. Urrejtja u drejtua kundėr popullit amerikan, i cili ėshtė njė popull sikur tė gjithė popujt e botės. Urrejtja, nė realitet, duhej drejtuar kundėr atyre 300 vetėve qė veprojnė pėr zhdukjen e njerėzisė.
Nė vitin 1914 filloi Lufta e Parė Botėrore. Kurrė nuk ka pasur gjatė historisė luftė tė tillė tė tmerrshme. Ajo ishte luftė totale. Lufta e Parė Botėrore ka qenė lufta mė e madhe prej tė gjitha luftėrat qė janė bėrė gjatė tėrė periudhės 2400 vjeēare para vitit 1914. Fatkeqėsitė e vitit 1914 na ndjekin edhe neve sot e kėsaj dite, sepse ata tė cilėt e nxitėn luftėn atėherė sot janė ende mė tė fuqishėm dhe mė autoritativė. Ata sot i posedojnė jo vetėm pasuritė materiale, por edhe tėrė teknikėn e pėrsosur botėrore. Mirėpo, le tė mos harrojnė se ata nuk e posedojnė fuqinė mė tė madhe - njeriun, tė cilit duhet patjetėr ti hapen vetėm sytė qė ta shohė robėrimin e vet.
Si erdhi deri tek ajo qė nė vitin 1914 shtetet evropiane vetė ta sjellin tragjedinė? Shkaqet janė tė shumta: E para: Austria, Gjermania dhe Rusia mendonin se lufta ėshtė e domosdoshme pėr ta ruajtur prestigjin e tyre. Megjithatė, lufta jo vetėm qė nuk ua ruajti prestigjin kėtyre shteteve, por ajo edhe i rrėnoi. Nė Gjermani dhe nė Rusi ajo shkaktoi revolucionet, e pastaj perandorinė Austro-Hungareze e copėzoi. Shihet qartė se kėta shtete kanė udhėhequr njė politikė vetėvrasėse. E dyta: Shumė burrėshtetasė dhe ushtarė nė Evropė kanė qenė tė bindur se lufta do tė jetė shumė e shkurtėr dhe e fundit, ashtu siē besojnė shumica sot se lufta atomike mund tė jetė e fundit dhe e kontrolluar. Plani i atėhershė gjerman i dėgjuar i Shlifenovit parashihte qė pėr njė muaj e gjysmė gjermanėt ta nėnshtrojnė Francėn. Sidoqoftė, burrėshtetasit evropianė nuk qenė nė gjendje ta ndalin atė qė e filluan, dhe popujt e tyre paguan shtrenjtė me gjakun e tyre, pėr parashikimet e tyre tė gabuara.
اdo tė ndodhte sot po qe fillon e ashtuquajtura luftė e kufizuar termonukleare? اmimi i kėtij gabimi do tė ishte shumė mė i lartė. E treta: Shumica e burrėshtetasve tė atėhershėm konsideronin se ai qė do ta fillojė i pari luftėn, do tė fitojė. Mirėpo, pasi qė shumica e shteteve bėnte mobilizimin e rezervave tė veta, filloi njė garim dhe pabindshmėri psikike. Askush nuk dėshironte ta pret tjetrin ti bie, por secili dėshironte qė ai i pari ti bie. Sot ka mundėsi qė tė pėrsėritet i njėjti gabim i vitit 1914. Nga frika kundėrshtari mund ta fillojė i pari luftėn nukleare, superfuqitė ndodhen vazhdimisht nė njė gjendje tė tensionuar dhe ka mundėsi qė ata tė ndėrmarrin ndonjė hap tė gabuar fatal dhe ta zhdukin botėn. Po qe se nuk mund tė marrim mėsim nga e kaluara, shumė mė rrezik do tė ishte ta harrojmė atė.
Tė dhėnat qė prezentohen nė tabelat vijuese janė nxjerrė nga enciklopedia britanike.
Nė fund tė Luftės sė Parė Botėrore, kryetari i SHBA-ve, Vilsoni dhe premieri i Britanisė sė Madhe, Llojd Gjorgji propozojnė qė tė formohet Shoqėria e Popujve. Qėllimi i kėsaj organizate ka qenė qė tė vė paqe dhe siguri ndėrkombėtare. Kėta dy qė ndėrmarrin kėtė nisiativė nuk janė aspak personalitete tė rastėsishme - nė atė kohė ata pėrfaqėsonin superfuqitė botėrore - anglo-amerikane.
Forcat e mobilizuara e tė armatosuara dhe viktimat e Luftės sė Parė Botėrore
ShtetetUshtria e tėrė e mobilizuarTė vrarė dhe tė vdekurTė plagosurTė robėruar dhe tė zhdukurTė gjitha viktimatPėrqin. e ushtrisė sė mobil. dhe viktimatForc. Aleate Rusia Franca Br. E Madhe Italia SHBA Japonia Rumunia Serbia Belgjika Greqia Portugalia Mali i Zi Gjithsejt 12.000.000 8.410.000 8.904.467 5.615.000 4.355.500 800.000 750.000 707.343 267.000 230.000 100.000 50.000 42.188.810 1.700.000 1.357.800 908.371 650.000 116.516 300 335.706 45.000 13.716 5.000 7.222 3.000 5.142.631 4.950.000 4.266.000 2.090.212 947.000 204.002 907 120.000 133.148 44.148 21.000 13.751 10.000 12.800.706 2.500.000 537.000 191.652 60.000 4.500 3 80.000 152.958 34.659 1.000 12.318 7.000 4.121.090 9.150.000 6.160.800 3.190.235 2.197.000 325.018 1.210 335.706 331.106 93.061 27.000 33.291 20.000 22.064.427 76,3 73,3 35,8 39,1 8,1 0,2 71,4 46,8 34,9 11,7 33,3 40,0 52,3Forc. Qendrore Gjermania Austro-Hungaria Turqia Bullgaria Gjithsejt 11.000.000 7.800.000 2.850.000 1.200.000 22.850.000 1.773.700 1.200.000 325.000 87.500 3.386.200 4.216.058 3.620.000 400.000 152.000 8.388.448 1.152.800 2.200.000 250.000 27.029 3.629.829 7.142.558 7.020.000 975.000 266.919 15.404.477 64,9 90,0 34,2 22,2 67,4Sė bashku:65.038.8108.528.83121.189.1547.750.91937.46 8.90457,5
Shpenzimet e drejtpėrdrejta tė palėve nė konflikt nė Luftėn e Parė Botėrore
ShtetiGjithsejtParapagesa sipas aleatėveShpenzimetForcat Aleate SHBA Britania e Madhe Tė tjerat nga Perandoria Britanike Franca Rusia Italia Tė tjerat Gjithsejt$ 32.080.266.968 44.029.011.868 4.493.813.072 25.812.782.800 22.593.950.000 12.413.998.000 3.963.867.914 145.387.690.6229.455.014.125 8.695.000.000 1.547.200.000 19.697.214.12522.625.252.843 35.334.000.000 4.493.813.072 24.312.782.800 22.593.950.000 12.413.998.000 3.963.867.914 125.737.664.629Forcat qendrore Gjermania Austro-Hungaria Turqia dhe Bullgaria Gjithsejt 40.150.090.000 20.622.960.600 2.245.200.000 63.018.160.600 2.375.000.000 2.375.000.000 37.775.000.000 29.622.960.600 2.245.200.000 80.643.160.600Sė bashku:208.405.851.22222.072.214.125186.380.825.22 9
Vlera mesatare nė Luftėn e Parė Botėrore
Llojet e humbjeveVleraHumbjet nė mall Humbjet nė anije dhe ngarkesa Humbjet nė prodhimtari Nė ndihmėn ushtarake Humbjet e tė painkuadruarve Humbjet njerėzore tė llogaritura nė vlerė Gjithsejt29.960.000.000 6.800.000.000 45.000.000.000 1.000.000.000 1.750.000.000 67.102.000.000 151.612.000.000
Shoqėria e Popujve, qėllimi i sė cilės ka qenė bashkėpunimi ndėrkombėtar, vėnia e paqes dhe sigurimi ndėrkombėtar, nuk ka mund tia arrijė qėllimit tė vet dhe tė imponohet si organizatė ndėrkombėtare. Kjo nuk e pengon, nė vitin 1931, Japoninė qė tė mos e okupon Manxhurinė; as luftėn midis Bolivisė dhe Paragvait nė vitin 1933, si dhe okupimin e Etiopisė prej Musolinit nė vitin 1936. Mė 1 shtator tė vitit 1939, me fillimin e Luftės sė Dytė Botėrore, tė gjithėve iu bėhet e qartė se Shoqėria e Popujve nuk ėshtė nė gjendje ti kryejė funksionet e veta pėr tė cilat edhe ishte formuar. Ekzistonte njė fuqi tjetėr mė e madhe se ajo, e cila e bėnte tė veten, qėndronte fshehur pas kėsaj. Lufta e Dytė Botėrore e bėri pikėrisht tė kundėrtėn e asaj qė duhej ta bėn nė bazė tė programit tė Shoqėrisė sė Popujve. Kjo luftė ua mori jetėn 55 milionė njerėzve - 39 milionė civilėve dhe 16 milionė ushtarėve.
Pas Luftės sė Dytė Botėrore, mė 26 qershor tė vitit 1945 nė San Francisko pesėdhjetė shtete e nėnshkruan Kartėn e Kombeve tė Bashkuara. Pjesa hyrėse e saj fillon me moton: Ne, njerėzit e Kombeve tė Bashkuara, kemi vendosur ti mbrojmė gjeneratat e ardhshme prej tragjedisė sė luftės e cila dy herė, nė distancė prej njė gjenerate, i solli njerėzisė mjerime tė papėrshkruara.
Pas nėnshkrimit tė kėsaj Karte pjesa dėrmuese e njerėzve menduan se njė dokument i kėtillė kurrė deri atėherė nuk ka qenė formuluar. Ndėrkaq, shumica e tyre kanė pritur se do tė bėhet kthesė nė historinė e civilizimit. Pėr fat tė keq, pas shumė pritjeve tė mėdha dėshpėrimet bėhen edhe mė tė mėdha. Tashmė bėhet e qartė se njerėzit nuk janė nė gjendje tė vėnė paqe nė tokė. Rezultatet, nė krahasim me atė qė pritej nė vitin 1945, janė tė parėndėsishme.
Pengesa tė vėrteta, pėr ta ruajtur paqen nė botė, janė: nacionalizmi, koprracia, varfėria, rasizmi dhe despotizmi, tė cilat kanė pėrkrahje dhe nxiten me qėllim prej disa rretheve tė interesuara. Njerėzit mbeten besnikė tė qeverive tė tyre sepse nuk kanė rrugėdalje tjetėr.
Edhe sot e kėsaj dite vazhdojnė tė zhvillohen luftėra tė tmerrshme. Prej mbarimit tė Luftės sė Dytė Botėrore nė vitin 1945, mė shumė se 25 milionė njerėz janė vrarė nė mė se 150 luftėra. اdo ditė zhvillohen mesatarisht rreth 14 luftėra tė ndryshme diku nė botė. Dhe vazhdimisht rritet rreziku nga Lufta e Tretė Botėrore. Vetėm SHBA-tė kanė nė disponim armė tė mjaftueshme nukleare pėr ta zhdukur 12 herė tėrė popullatėn e rruzullit tokėsor.
Pas Luftės sė Parė Botėrore filloi uria mė e madhe nė historinė e njerėzimit. Vetėm nė Kinė vdiqnin nga 18 mijė njerėz nė ditė. Pas Luftės sė Dytė Botėrore tragjedia u bė edhe mė e madhe. Mungesa e ushqimit dita ditės rritej, kėshtu qė njė e katėrta e popullatės nė botė nuk kishte ēka tė hajė. Sipas tė dhėnave tė revistės Njujork Tajms tė vitit 1967 nė ēdo 8,6 sekonda, nė vendet jo mjaft tė zhvilluara, dikush vdes nga smundjet e ndryshme si pasojė e tė mosushqyerit tė mjaftueshėm. Sot njė miliardė njerėz qėndrojnė tė uritur, sepse nuk kanė ushqim tė mjaftueshėm. Bile edhe nė vendet ku ka ushqim tė bollshėm shumė njerėz i ka kapluar varfėria aq shumė sa qė nuk janė nė gjendje ta blejnė ushqimin. Pasojat e tė gjitha kėtyre luftėrave janė shumė tė mėdha.
Viktimat e Luftės sė Dytė Botėrore
Shtetet Ushtarėt Civilė tė vrarė si pasojė e luftėsGjithsejt tė vrarėTė vrarė, tė vdekur prej lėndimeve ose nė burgTė lėnduarTė robėruar ose tė zhdukurForcat Aleate Belgjika Brazili Komonvelti Brit. Australia Kanada India Zelanda e Re Afrika Jugore Mbretėritė e Bash Kolonja Kina اekosllovakia Danimarka Franca Greqia Holanda Norvegjia Polonia Filipinet SHBA BRSS Jugosllavia 12.000 943 373.372 23.365 37.476 24.338 10.033 6.840 264.443 6.877 1.310.224 10.000 1.800 213.324 88.300 7.900 3.000 123.178 27.000 292.131 11.000.000 305.000 4.222 475.047 39.803 53.174 64.354 19.314 14.363 277.077 6.972 1.752.951 400.000 2.860 236.606 671.801 425.000 251.724 32.393 10.000 91.243 10.582 16.430 213.919 22.323 115.248 420.760 139.709 76.000 92.673 92.673 215.000 2.000 350.000 325.000 200.000 7.000 5.675.000 91.000 6.000 7.000.000 1.200.000 88.000 1.000 466.000 24.000 38.000 10.000 7.000 375.000 7.000 225.000 4.000 563.000 413.000 208.000 10.000 5.800.000 118.000 298.000 18.000.000 1.505.000Forcat e Oskės Bullgaria Finlanda Gjermania Hungaria Italia Japonia Rumunia 10.000 82.000 3.500.000 200.000 242.232 1.300.000 300.000 50.000 5.000.000 66.000 4.000.000 3.400.000 170.000 350.000 810.000 100.000 10.000 2.000 780.000 290.000 152.941 672.000 200.000 20.000 84.000 4.200.000 490.000 395.000 1.972.000 500.000
99 prej luftėrave e konflikteve tė shumta qė janė zhvilluar menjėherė pas vitit 1945, pas mbarimit tė Luftės sė Parė Botėrore nė:
Indonezi 1945-1947 (Holanda me partizanėt).
Kinė 1945-1949 (Nacionalistėt me komunistėt).
Malajė 1945-1954 (Anglezėt me komunistėt).
Indokinė 1945-1954 (Franca me Vietnamin).
Greqi 1945-1949 (Qeveria me kryengritjen Elas).
Indi 1947-1949 (Hindusėt me muslimanėt).
Kashmir 1947-1949 (India me Pakistanin).
Indi 1947 e deri mė sot (Qeveria me separatistėt).
Lufta e parė arabo-izraelite 1948-1949 (Arabėt me hebrenjtė).
Filipinė 1948-1952 (Qeveria me hukitėt).
Burmė 1948 e deri mė sot (Qeveria me komunistėt dhe separatistėt).
Kore 1950-1953 (Kombet e Bashkuara sė bashku me Korenė Jugore kundėr Kinės dhe Koresė Veriore).
Tibet 1950-1959 (Kina kundėr Tibetit).
Jemen 1959 e deri mė sot (Jemeni Verior me Jemenin Jugor).
Keni 1952-1953 (Anglezėt me May May).
Kvemoj-Macu 1954-1958 (Kinezėt nacionalistė me kinezėt komunistė).
Algjer 1954-1962 (Franca me algjerianėt partizanė).
Kipėr 1955-1959 (Anglezėt me partizanėt e EOKA-sė).
Sudan 1955 e deri mė sot (Arabėt me tė zinjtė).
Hungari 1956 (BRSS me hungarezėt).
Suez 1956 (Izraeli, anglezėt dhe francezėt me Egjiptin).
Kubė 1958-1959 (Qeveria kundėr partizanėve tė Fidel Kastros).
Liban 1958 (SHBA dhe qeveria e Libanit kundėr partizanėve).
Himalajė 1959-1962 (India kundėr Kinės).
Guineja Portugeze 1959-1974 (Portugalia kundėr partizanėve).
Laos 1959-1975 (Qeveria dhe SHBA kundėr Patet Laoit).
Ruanda-Burundi 1959-1964 (Vituza kundėr Hutuit).
Vietnam 1959-1975 (SHBA dhe Vietnami Jugor kundėr Vietkongut dhe Vietnamit Verior).
Kongo 1960-1967 (Qeveria dhe Kombet e Bashkuara kundėr kryengritėsve dhe Mutenerit).
Venezuelė 1960-1967 (Qeveria kundėr partizanėve).
Spanjė 1960 e deri mė sot (Qeveria kundėr baskėve separatistė).
Kulumbi 1960 e deri mė sot (Qeveria kundėr terroristėve).
Kuvajt 1961 (Anglezėt dhe irakianėt).
Angolė 1961-1967 (Portugalia me partizanėt).
Goa 1961 (India me Portugalinė).
Kubė 1961 (Qeveria e Kastros kundėr emigrantėve kubanezė dhe SHBA).
Kubė 1962 (Kriza raketore, BRSS dhe Kuba kundėr SHBA).
Indi 1962 (India kundėr Kinės).
Guineja e Re Perėndimore 1962 (Holanda kundėr Indonezisė).
Jemen 1962-1970 (Qeveria me Egjiptin kundėr rojalistėve).
Etiopi 1962 e deri mė sot (Qeveria kundėr separatistėve eritreistė).
Algjeri-Maroko 1963 (Algjeria kundėr Marokos).
Malezi 1963-1965 (Anglia dhe Malezia kundėr Indonezisė).
Zanzibar 1964 (Tė zitė kundėr arabėve).
Oman 1964-1975 (Qeveria kundėr separatistėve).
Mizambik 1964-1975 (Portugalia kundėr partizanėve).
Brazil 1964 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve dhe terroristėve).
Tajland 1964 e deri mė sot (Qeveria kundėr komunistėve).
Republika Dominikane 1965 (Qeveria dhe SHBA kundėr kryengritėsve).
Peru 1965 (Qeveria kundėr kryengritėsve).
Pakistan-Indi 1965 (Pakistani kundėr Indisė).
Indonezi 1965-1966 (Qeveria dhe muslimanėt kundėr komunistėve).
اad 1965 e deri me sot (Qeveria dhe Franca kundėr partizanėve dhe Libisė).
Rodezi 1965-1979 (Qeveria kundėr partizanėve).
Nigeri-Biafra 1966-1970 (Qeveria kundėr separatistėve).
Namibi 1966-1989 (Afrika Jugore kundėr partizanėve).
Lufta e dytė arabo-izraelite 1967 (Izraeli kundėr Luftės gjashtditore).
Guatemalė 1967 e deri mė sot (Qeveria dhe djathtistėt kundėr majtistėve).
اekosllovaki 1968 (BRSS kundėr اekosllovakisė).
Irlanda Veriore 1969 e deri mė sot (Katolikėt kundėr protestantėve).
Salvador 1969 e deri mė sot (Qeveria kundėr Hondurasit, e tash kundėr majtistėve).
Kamboxhė 1970-1975 (Republikanėt kundėr tė kuqve).
Guinejė 1970 (Qeveria kundėr partizanėve).
Honduras 1970 e deri mė sot (Qeveria kundėr krahut majtist tė partizanėve).
Republika Jugoafrikane 1970 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve).
Gjermania Perėndimore 1970 e deri mė sot (Qeveria kundėr terroristėve majtistė).
Italia 1970 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve majtistė e djathtistė).
Lufta bengaliane 1970 (India dhe Bengali kundėr Pakistanit).
Pakistan 1972 e deri mė sot (Qeveria kundėr separatistėve).
Flipinė 1972 e deri mė sot (Qeveria kundėr muslimanėve dhe komunistėve).
Lufta e tretė arabo-izraelite 1973 (Izraeli kundėr Egjiptit dhe Sirisė).
اile 1973 (Majtistėt kundėr djathtistėve).
Lufta qytetare nė Kipėr 1974 (Grekėt kundėr turqve dhe Turqisė).
Turqi 1974 e deri mė sot (Qeveria kundėr separatistėve djathtistė dhe majtistė).
Angolė 1975 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve tė UNITA-sė dhe tė tjerėve).
Timuri Lindor 1975 e deri mė sot (Indonezia kundėr partizanėve).
Laos 1976 e deri mė sot (Qeveria dhe Vietnami kundėr partizanėve).
Lufta qytetare libaneze 1975 e deri mė sot (Tė krishterėt kundėr muslimanėve dhe PLO kundėr Sirisė).
Malezi 1975 e deri mė sot (Qeveria kundėr komunistėve).
Sahara Perėndimore 1975 e deri mė sot (Maroko kundėr partizanėve tė frontit Polisario).
Argjentinė 1976 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve e frakcioneve djathtiste e majtiste).
Siri 1976 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve sunitė).
Zair 1977-1978 (Qeveria, Franca dhe Belgjika kundėr separatistėve tė Katangės).
Iran 1978-1979 (Qeveria kundėr fundamentalistėve shiitė).
Avganistan 1978 e deri mė sot (Bashkimi Sovjetik dhe qeveria kundėr partizanėve muslimanė).
Salvador 1977 e deri mė sot (Qeveria dhe djathtistėt kundėr partizanėve majtistė).
Mozambik 1978 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve).
Lufta Kinezo-Vietnameze 1979 (Kina kundėr Vietnamit).
Kamboxhė 1979 e deri mė sot (Qeveria dhe Vietnami kundė partizanėve kampuēistė).
Irak 1979 e deri mė sot (Qeveria kundėr separatistėve dhe partizanėve shiitė).
Lufta Irako-Iraniane 1980-1989 (Irani kundėr Irakut).
Peru 1980 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve).
Zimbabve 1980 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve).
Nikaragua 1981-1988 (Qeveria kundėr krahut tė majtė tė partizanėve dhe indianėve Moskito).
Ugandė 1981 e deri mė sot (Qeveria kundėr partizanėve).
Ujdhesat Foklandeze 1982 (Anglia kundėr Argjentinės).
Liban 1982 e deri mė sot (Izraeli kundėr PLO, Siria dhe frakcionet libaneze nė mes veti).
Grenadė 1983 (SHBA dhe shtetet kariptase kundėr Grenadės dhe Kubės).
Si pasojė e shfrytėzimit tė pasurive nėntokėsore nė mėnyrė tė pamėshirshme, siē ėshtė qymyri e sidomos nafta, shtohen tėrmetet nė mėnyrė tė jashtėzakonshme. Deri nė Luftėn e Parė Botėrore gjatė periudhės njė mijė vjeēare ka pasur vetėm 24 tėrmete qė kanė shkaktuar 1.973.000 viktima, kurse prej atėherė e deri mė tash vetėm pėr 70 vjet - 45 tėrmete tė mėdha qė kanė shkaktuar 1.750.000 viktima. Kjo ėshtė pasojė e garimit tė shteteve qė tė furnizohen sa mė shumė me energji - naftė, si dhe e atyre qė i kanė nė disponim rezervat e naftės - qė tė grumbullojnė sa mė shumė pasuri.
Vdekjet po ashtu rriten jashtėzakonisht si pasojė e pėrhapjes sė sėmundjeve tė ndryshme. Pas Luftės sė Parė Botėrore prej etheve spanjole kanė vdekur mė se 20 milionė njerėz. Prej rritjes sė tensionit dhe pasugurisė nė botė rritet jashtėzakonisht shumė edhe stresi te njerėzit. Miliona njerėz vdesin nė vit nga infarkti dhe sėmundja e rakut. Sėmundjet psikike pėrhapen me tė madhe. Nė Shtetet e Bashkuara shumica e pjesėmarrėsve nė Luftėn e Vietnamit ndodhen vazhdimisht tė tensionuar. Azia, Afrika dhe Amerika Latine nuk mund tė shpėtojnė prej malaries dhe shumė sėmundjeve tjera tė reja. Sėmundjet venerike kanė marrė pėrmasa tmerruese. Bile edhe sėmundja mė e re SIDA seriozisht po e rrezikon tėrė botėn.
Shfrytėzimi i drogės siē ėshtė morfiumi, kokaini, marihuana dhe shumė lloje tjera, pėr ēdo ditė, gjithė e mė tepėr po merr pėrmasa katastrofale dhe shkakton jo vetėm probleme shėndetėsore por edhe kriminale. Kriminaliteti nė tėrė botėn ėshtė rritur dhe vazhdimisht rritet. Vetėm nė SHBA mesatarisht gati nė ēdo sekondė kryhet nga njė krim. Nė shumė vende njeriu nuk ndihet i sigurtė as nė rrugė e as nė shtėpi. Shumė shtėpi kanė vėnė sisteme speciale elektronike tė cilat nė hapjen e derės sė jashtme nga ndonjė njeri i huaj e alarmojnė drejtėpėrsėdrejti policinė. Para dy vitesh u befasova shumė kur i vizitova dy gra tė moshuara pėr Vitin e Ri. Nė Shtetet e Bashkuara si dhe nė shumė vende tjera tė botės ėshtė traditė qė nė ora 12 nė mesnatė nė pritje tė Vitit tė Ri tė kriset me pushkė nė ajėr. Kėshtu qė nė ora 12-tė, tė dy gratė filluan tė krisin me pushkė nėpėr dritare, pastaj ma dhanė edhe mua njė pushkė dhe mė thanė: Kris sa tė duash. Unė iu thashė se nuk ka kuptim ti harxhoj fishekėt sepse ju nuk jeni tė pasura dhe kėnaqėsia ime do tju kushtojė shumė shtrenjtė. Ata u qeshėn dhe mė ēuan nė njė dhomė qė tė ma tregojnė municionin e tyre. U habita nga ajo qė pash. Nė atė shtėpi tė vogėl kėta dy gra tė moshuara ishin armatosur me tetė pushkė tė ndryshme, dy sandėka fishekė dhe disa pistoleta tė
cilėt i mbanin gjithmonė nėn dyshekė. Ata jetojnė pėrherė nė frikė. Duket se frika ka zėnė shumė vend nė jetėn e tyre. Pas eksplodimit tė parė atomik shkencėtari Harold S. Uri thotė: Prej tash e tutje ne do tė ushqehemi me frikė, do tė jetojmė me frikė dhe do tė vdesim me frikė. Ashtu edhe ndodh - nuk frikohemi vetėm prej kėrcėnimit nuklear tė kėrrusur mbi ne, por edhe nga pėrditshmėria: kriminaliteti, ndytjet, sėmundjet, inflacioni, reformat e parave, pasiguria dhe ēdo gjė tjetėr qė mbjellė frikė dhe e humb shpresėn dhe ritmin e jetės sonė. Ajri tė cilin e thithim, uji tė cilin e pimė dhe tokėn prej sė cilės ushqehemi gjithashtu seriozisht janė ndyer. Ngado qė tė kthehemi sot, shikojmė vetėm pangopėsi dhe dėshirė pėr eksploatim sa mė tė madh. Shumė njerėz janė nė gjendje tė bėjnė ēmos pėr para. Vjedhja dhe vrasja pėr para ėshtė bėrė diē e rėndomtė. Paratė janė Zot i tyre.
Lufta e Dytė Botėrore, siē ceka edhe mė lartė, ka qenė jashtėzakonisht shumė vdekjeprurėse. Enciklopedia britanike e vitit 1954 ofron tė dhėna dėshtuese pėr shtetet qė kanė marrė pjesė nė kėtė luftė - ushtarėt e vrarė nė krahasim me popullsinė: SHBA kanė humbur njė ushtar nė 500 banorė; Kina - njė ushtar nė 200 banorė; Franca - njė ushtar nė 200 banorė; Britania e Madhe - dy ushtarė nė 150 banorė; Japonia - njė ushtar nė 46 banorė; Gjermania - njė ushtar nė 25 banorė; Bashkimi Sovjetik - njė ushtar nė 22 banorė. Po qe se merret parasysh se nė shumė raste popullsia civile ka qenė e prekur shumė mė shumė se ushtarėt, shihet qartė se as Shoqėria e Popujve e as Kombet e Bashkuara nuk kanė arritur tė sigurojnė paqe tė vėrtetė. Sot, pas mė se 40 vjetėve, kur kthehemi mbrapa ti vėshtrojmė ngjarjet qė kanė ndodhur para dhe gjatė Luftės sė Dytė Botėrore, vijmė nė pėrfundim se me pak vullnet dhe pėrpjekje mė tė mėdha lufta ka mund tė ndalet qė nė fillim nė vitin 1941. Gjermania nuk ka qenė nė gjendje tė bėjė luftė nė dy fronte, ajo kėtė e dinte shumė mirė. Hitleri i dinte shumė mirė pasojat historike tė Luftės sė Parė Botėrore dhe nuk donte ti pėrsėrisė gabimet e njėjta. Pėrballė rrezikut tė frontit tė dytė, nė vitin 1941, ai u mundua me dėrgimin e Rudolf Hesit nė Angli qė tė lidh paqe me fuqitė perėndimore. اerēili dhe Ruzvelti, tė cilėt tėrėsisht i shėrbenin Kapitalit, mė tepėr kishin dėshirė tė udhėheqin politikėn e atyre 300 vetėve se sa politikėn e interesit tė shteteve tė tyre. اka do tė mendonin shtetet evropiane sikur ta dinin se ka mundur ti iket luftės dhe atyre miliona viktimave?
Para se tė ndalem nė Hiroshimė do tė ishte e udhės ti njoftoj lexuesit me njė holokaust tjetėr - Drezdenin.
Drezdeni i shpallur qytet i hapur nė vitin 1945 ka pasur rreth 600 mijė banorė, para sė gjithash, emigrantė tė cilėt kanė ardhur pėr shkak tė sigurimit mė tė madh qė tė tubohen pėrkohėsisht nė kėtė qytet tė hapur. Nė atė kohė aty ka pasur kampe pėr robėrit anglezė dhe amerikanė si dhe shumė punėtorė nga Franca dhe vendet e tjera evropiane. Ndėrkaq, mė me rėndėsi ėshtė se Drezdeni ka qenė qytet i njohur i artit, bile edhe e kanė quajtur Firencė e Elbės. Qyteti nuk ka qenė aspak i mbrojtur. Nuk ka pasur kurrfarė mbrojtje kundėrajrore. Tė gjithė kėtė e kishin shumė tė qartė anglezėt dhe amerikanėt tė cilėt qė nga viti 1929 mblidhnin tė dhėna pėr objektet luftarake ajrore.
Nė janar tė vitit 1945 anglo-amerikanėve si dhe tėrė botės iu bė e qartė se lufta tashmė kishte pėrfunduar nė dobi tė aleatėve dhe se nuk do tė vazhdonte mė tepėr se disa javė, ose mė shumė disa muaj. E tėrė bota pyetet pėrse mė 13 janar tė vitit 1945 anglezėt dhe amerikanėt bėnė njė sulm shkretues ndaj Drezdenit, pėr herė tė fundit bėnė shumė bombardime shkatėrruese mbi popullatėn e pambrojtur civile. Nė kėto bombardime morėn pjesė 9-10 mijė aeroplanė bombardues. Qindra mijėra bomba fosfori e tė tjera i lėshuan mbi popullatėn civile nė shumė qytete tė Evropės. Disa orė pas sulmit tė parė ndaj Drezdenit vazhdon sulmi i dytė ajror prej 1.200 bombarderėve fluturues. Dhjeta mijėra njerėz tė cilėt i ikėn bombardimit tė parė tash bėhen viktima tė bombardimit tė dytė. Tė njėjtėn ditė paradite sulmi i tretė prej 1.350 aeroplanėve bombarderė i zhduku pėrfundimisht tė gjitha ato qė ende nuk ishin zhdukur. Pėrderisa bombarderėt i rrėnojnė paralagjet e qytetit, gjuajtėsit me flakėn e mitralozave marrėzisht i ndjekin nėpėr rrugė dhe sheshe gratė dhe fėmijėt, bile edhe qentė. Strategjia e kėtij sulmi ėshtė e qartė: tė zhduket sa ėshtė e mundshme mė shumė popullatė civile. Vėshtirė ėshtė tė thuhet numri i saktė i viktimave, sepse ka pasur shumė tė ardhur prej qyteteve tjera. Por, me siguri pohohet se numri i viktimave ka qenė mbi 300 mijė - njė numėr i vogėl nė krahasim me disa miliona banorė tė pafajshėm civilė tė vrarė pa kurrfarė shaku luftarak. Kjo ndodh pavarėsisht nga fakti se anglezėt dhe amerikanėt i kanė nėnshkruar tė gjitha kontratat e mėhershme, me anė tė tė cilave mbrohet popullata civile: nė Hagė - nė vitin 1907 dhe konventa e Gjenevės nė vitin 1925. Pjesa mė e madhe e viktimave civile kanė qenė gra, fėmijė, robėr lufte, punėtorė tė huaj dhe kafshė tė llojeve tė ndryshme.
Nė vitin 1943 اerēili dhe Ruzvelti nė Kazablankė vendosin qė me ēdo kusht tia thejnė moralin popullit gjerman. Atėherė ēka kėrkojnė nė tokat e okupuara evropiane dhe kush iu ka dhėnė tė drejtė morale qė ti bombardojnė shkollat dhe spitalet? Indikativ ėshtė rasti nė Kopenhagė, ku e rrėnojnė njė shkollė me tė gjithė fėmijėt qė ndodhen nė tė, ndėrsa qendrat industriale gjermane, frenge, italiane dhe belgje mbeten pothuajse tė paprekura. Nė vitin 1944, kur sulmet ajrore mbi qendrat industriale dhe fabrikat arrinė pikėn kulminante (sipas tė dhėnave anglo-amerikane), prodhimtaria luftarake gjermane ka shėnuar rekorde nė krahasim me fillimin e luftės.
Atyre, tė cilėt i shohin ndodhitė jo vetėm ashtu siē iu prezentohen, por ashtu siē janė nė realitet, iu bėhet e qartė se pse fabrikat e mėdha, bile edhe ato qė prodhojnė armė dhe materiale luftarake, pothuajse nuk janė prekur fare. Kjo ndodh kėshtu sepse Kapitali ėshtė njė dhe tė gjitha fabrikat e tė dy palėve nė konflikt i takojnė njė fuqie tė maskuar mirė tė cilėn e lėvizė njė dorė e fshehur.
Dokumentet e Jaltės zbulojnė se rusėt kanė kėrkuar prej anglo-amerikanėve ti ndėrpresin bombardimet mbi qytetet gjermane dhe tė bombardojnė vetėm sipas vijės sė rregullt. Megjithatė, njė marrėveshje e tillė nuk u arrit, kėshtu qė اerēili dhe tė tjerėt vazhdojnė me vrasjet masovike e kriminale. Para se tė fillojė sulmi ajror mbi Drezden ekipazheve tė bombarderėve iu ėshtė thėnė se me kėtė sulm ajror ata do tė likuidojnė komandėn kryesore tė Gestapos, depot e municioneve, fabrikat pėr prodhimtarinė e gazrave helmuese dhe hekurudhat. Pak pas mbarimit tė luftės shumica e pilotėve qė kishin marrė pjesė nė bombardimin e Drezdenit e vizitojnė qytetin qė tė pėrkulen para qindra mijėra viktima. Ata u habitėn kur konstatuan se nė qytet nuk ka pasur kurrfarė komande kryesore tė Gestapos, kurrfarė fabrike tė gazrave helmues, kurse hekurudha kishte ngelur pothuajse e paprekur. Edhe njė herė - ēka tregon kjo? Tregon se e gjithė kjo ka qenė shumė mirė e planifikuar, bile edhe likuidimi i grave dhe fėmijėve tė pafajshėm.
Hiroshima dhe Nagasaki
Nė gusht tė vitit 1945. Hiroshima dhe Nagasaki janė sinonim tė tmerrit, por sot - pas 43 vitesh prej shkretimit tė tyre nga bomba atomike, e tėrė bota i pranon si pėrmendore tė shpresės. Shkretimet tė cilat vėshtirė se mund tė zmadhohen nuk ekzistojnė mė. Hiroshima ėshtė rritur disa herė mė shumė jo vetėm me banorė, por edhe me sipėrfaqe tė ndėrtimit - ndryshimi i madh nė aspektin fizik i cili me asgjė nuk mund ta shlyejė atė psikik.
Menjėherė pas shpėrthimit tė bombės nė Hiroshimė urrejtja e cila ekzistonte midis Japonisė dhe Shteteve tė Bashkuara u shndėrrua nė ngushėllim. Si mundi menjėherė njė bombė urrejtjen ta shndėrrojė nė ngushėllim? Bomba e zhduku tėrė kėtė urrejtje. Ajo bile bėri edhe diē mė tepėr, sot bota jeton vazhdimisht nėn kėrcėnimin e bombės atomike, ajo krijoi njė lloj shoqėrie tė re. Ajo i bashkoi tė gjithė ata qė urrejtja i kishte ndarė. Pasi qė ekzistenca e tėrė njerėzisė ėshtė vėnė nė kockė dhe tė gjithė njerėzit janė vėnė nėn njė emėrues, qė do tė thotė se pas luftės nukleare nuk do tė ketė as ngadhnjimtarė e as tė ngadhnjyer, pėr herė tė parė nė historinė botėrore po krijohet njė shoqėri e vėrtetė botėrore me njė qėllim tė pėrbashkėt: tė ndalohet zhdukja masovike e njerėzisė. Duhet tė zbulojmė nė veten tonė mė shumė fuqi dhe mjete dhe ta pengojmė kėtė kataklizmė botėrore.
Vėmendja e botės ėshtė koncentruar nė kapacitetin nuklear tė Bashkimit Sovjetik dhe tė SHBA-ve. Pothuajse askush nuk kthehet tė shohė mundėsitė nukleare tė vendeve mė tė vogla siē ėshtė Anglia, Franca, Kina dhe India tė cilat oficialisht janė anėtare tė Klubit nuklear. Mirėpo, ētė mendojmė pėr fuqitė tjera ende mė tė vogla siē ėshtė Brazili, Argjentina, Izraeli, Afrika Jugore, Koreja Jugore, Tajvani, Iraku, Pakistani, Libia etj., tė cilat nėn formėn e centraleve atomike elekrike paqesore (gjeneratorė dhe centrale) punojnė si urithėt nė prodhimin e armėve nukleare. Siē duke Izraeli dhe Afrika Jugore tashmė e posedojnė atė, por ende e ruajnė nė fshehtėsi.
Tė vetmit qė duhet dhėnė vėrejtje pėr stėrvitjen dhe pėrhapjen e teorisė pėr prodhimin e bombės atomike janė SHBA-tė, Franca dhe Gjermania. Ata garojnė se kush i pari do tė shesė teknologji nukleare pėr qėllime tė kohėrave paqėsore, pa marrė parasysh se cilit vend. Nė kėtė drejtim Bashkimi Sovjetik bėn pėrjashtim dhe askujt absolutisht nuk i jep e as nuk i shet teknologji atomike, bile as shteteve mė tė afėrta. Ajo plotėsisht ka tė drejtė. Paramendoni sikur armėt e tilla tė bien nė duar tė terroristėve tė cilėt e mbajnė dhe e frikėsojnė tėrė qytetin pėr shpėrblesė. Njė gjė e di tė sigurtė - luftėn atomike nuk do ta fillojnė superfuqitė. Pavarėsisht prej dallimeve tė tyre politike Bashkimi Sovjetik dhe Shtetet e Bashkuara tė Amerikės e kanė tė qartė dhe e kuptojnė shumė mirė se njė luftė e tillė do ti zhdukė tė dy popujt.
Shkencėtarėt tė cilėt e kanė filluar proektin Menheth para 43 vitesh nuk kanė mundur ta parashohin se arma atomike do tė zhvillohet kaq shpejt pėr njė kohė relativisht tė shkurtėr, si dhe do tė arrijė nė njė shkallė tė kėtillė qė tė mos mund tė kontrollohet. Shumica e shkencėtarėve qė e kanė filluar kėtė proekt momentalisht janė ende gjallė dhe kėrkojnė qė arma atomike tė vėhet tėrėsisht nėn kontroll, gjė qė kanė plotėsisht tė drejtė, sepse bomba e cila ėshtė hudhur nė Hiroshimė ėshtė e parėndėsishme nė krahasim me atė qė posedojmė sot. Vetėm marina amerikane Trajdent ka forcė shkatėrruese qė e tejkalon 25 herė Luftėn e Dytė Botėrore. Vetėm BRSS dhe SHBA momentalisht kanė mė se 15 mijė megatonė armė nukleare. Ndėrkaq, Buletini i shkencėtarėve atomikė i vitit 1985 llogaritė se prej 5 mijė deri mė 10 mijė megatonė janė nė gjendje tė vrasin 1 miliardė njerėz, si dhe tė plagosen edhe 1 miliardė tė tjerė prej zjarreve dhe radiacionit. Ja pra pse krijimi i njė gjėje me tė vėrtetė efikase ėshtė tejet i domosdoshėm.
Njė numėr i madh i centraleve atomike qė janė tė shpėrndara sot nėpėr botė do tė vjetėrohen dhe nuk mund tė qėndrojnė mė tepėr se 50 vjet, kėshtu qė do tė paraqitet nevoja qė tė rindėrtohen ose tė rrėnohen. Ku do tė ruhen tė gjitha ato mbeturina prej radioaktiviteteve tė lėndėve djegėse, hekurit, cementit dhe tė gjitha materialet e objekteve tashmė tė ndyra dhe qė rrezatojnė radiacion? Disa prej kėtyre materialeve radioaktive mund tė jenė tė rrezikshme gjatė njė milionė vjetėve tė ardhshėm.
Shtrohet pyetja se a thua vallė ėshtė e ndershme qė gjeneratave tė ardhshme tua lėmė njė problem tė tillė, tė cilit vetė nuk mund ti dalim nė krye?
Kush i nxitė luftėrat? اfarė fuqie satanike ose ēfarė grupi njerėzish arrinė qė nė mėnyrė periodike ta vėrshojė botėn me konflikte tė pėrgjakshme?
Potenciali luftarak atomik
Shtetet tė cilat prodhojnė bombė atomikeShtetet qė kanė bombė atomike nė territorin e vetVendet pėr tė cilat dyshohet se kanė bombė atomikeShtetet pėr tė cilat dyshohet se punojnė nė prodhimin e bombės atomikeSHBA BRSS Franca Anglia Kina Belgjika Anglia Gjermania Lin. Italia Greqia Holanda Polonia Turqia Gjermania Per.India Izraeli Afrika JugoreArgjentina Brazili Irani Iraku Libia Koreja Veriore Pakistani Koreja Jugore Tajvani
Pėrgjigjja ėshtė shumė e thjeshtė. Ai i cili e kontrollon sistemin e parave nė botė, po ashtu ai e kontrollon politikėn botėrore dhe kahjet e saj. Nė vitin 1980, kur Rothshildi vė kontroll tė plotė mbi bankat angleze, deklaron nė kėtė mėnyrė: Nuk mė intereson se kush e udhėheq politikėn e shtetit tė caktuar, mė jepni mundėsi tė qeveris me sistemin e parave dhe unė do ta udhėheq politikėn.
ثshtė interesant tė nėnvizohet se me pėrparimin e qytetėrimit, luftėrat po bėhen gjithė e mė tė ashpra dhe mė tė shtrenjta. Sipas njė profesorit holandez, vlera e njė ushtarit tė vrarė kundėrshtar nė epoka tė ndryshme tė historisė ka qenė siē vijon. Nė kohėn e Cezarit vrasja e njė ushtarit ka kushtuar mė pak se njė dollar. Nė kohėn e Napoleonit ēmimi rritet nė 2 mijė dollarė. Nė fund tė Luftės sė Parė Botėrore - 17 mijė dollarė. Nė luftėn e Dytė Botėrore - rreth 40 mijė dollarė, kurse gjatė luftės nė Vietnam vrasjen e njė ushtarit kundėrshtar SHBA-tė e kanė paguar me njė ēmim rekord prej 200 mijė dollarėsh.
Kėshtu, kur mendoj shpesh rreth kėtyre shifrave tė mėdha fantastike, jam i bindur se lexuesi do ta shtrojė pyetjen: si janė rritur kaq shumė harxhimet? Dhe kush i pėrcakton ato? Pėrgjigjja ėshtė: kuptohet ata tė cilėt kanė dobi prej luftės! Kėtė e argumenton edhe fakti se Vietnami e fitoi luftėn me qindra herė mė pak mjete se SHBA-tė.
Tė vrarėt e supozuar nė 14 luftėrat e tashme
ShtetetViti i fillimit tė luftėsTė vrarėt e supozuar deri mė sotAvganistani Angola Kamboxha Etiopia / Somalia Salvadori Guatemala Irani / Iraku Libani Mozambiku Nikaragua Peruja Shri Lanka Uganda Sahara Perėndimore1978 1945 1979 1962 1977 1967 1980 1975 1978 1981 1980 1983 1981 1975200.000 deri mė 300.000 rreth 10.000 24.000 25.000 + 50.000 + 30.000 deri mė 45.000 + 500.000 deri mė 800.000 25.000 + mijėra 10.000 6.000 deri mė 8.000 3.000 + 100.000 + 7.000 deri mė 10.000
Paqe dhe liri! A nuk ėshtė kjo ironi dhe paradoks! A nuk janė vallė kėta vetėm fjalė boshe me tė cilat miliona ushtarė prej tė gjitha nacionaliteteve kanė vdekur? Ku ėshtė paqeja dhe liria pėr tė cilėn ata kanė vdekur?
Njerėzia nuk mund tė marrė mėsim nga historia dhe ta kuptojė se nuk ėshtė lufta ajo qė i zgjidhė problemet, ajo asnjėherė nuk i ka zgjidhė dhe as qė do ti zgjidhė. Luftėrat vetėm shkatėrrojnė e nuk ndėrtojnė.
Gjenerali amerikan Viliam Shermani (1820-1891) thotė kėshtu: Lufta - ajo ėshtė barbarizmi mė i madh
Vetėm ata tė cilėt kurrė nuk kanė pushkatuar dhe ata tė cilėt nuk i kanė dėgjuar klithjet dhe rėnkimet e tė plagosėrve kėrkojnė sa mė shumė tė derdhin gjak, sa mė shumė tė hakmerren dhe sa mė shumė tė shkretojnė. Lufta ėshtė ferr.
Njė zog lajmėrohet
Dikush ka lindur!
Njė kambanė bie
dikush ka vdekur!
Viktimat e luftėrave mė tė mėdha nė shek. XX:
1914-1918 - 10.000.000 njerėz
1939-1945 - 50.000.000 njerėz
1945 e deri mė sot -16.000.000 njerėz.
Ruaj Lidhjet