Esse dhe artikuj të muslimanëve

[ORIONI]

Miss-i i Burrave

Ervin Hatibi

Bota është kthyer në një harem të madh virtual. Ngado të hedhësh sytë, të fton buzëqeshëse ndonjë vajzë e pashme, e vërtetë ose prej letre a drite, e cila të kujton se produkti që i kanë ngarkuar të të shesë vazhdon të mbetet thjesht një justifikim për përballjen me ty. I rrethuar me këto të fejuara anonime, mijëra të fejuara platonike efemere, ti ndihesh më mire, ti ndihesh më keq, pa e kuptuar sepse; vazhdon të ecësh nëpër qytet nën vështrimin përshkues të tyre kudo. Në dyqane e butiqe e dugaja rrobash, ushqimesh, kozmetikash a elektroshtëpiakësh, në postera elektoralë apo komercialë, në faqet e mesme e fundore të gazetës a në ballë të revistës së ilustruar, kur ndjek lajmet apo të dhënat mbi shiun dhe diellin e parashikimit të motit… Kur fut kokën në sportele dhe "hop" po ajo vajza me buzagazin dietik të reklamave. Ti ngre celularin-është zëri i saj pa shumë jetë që të sfidon mashkullsinë duke të kujtuar çdo çast se sa pak impulse ke… Futesh në WC; edhe aty të pret ajo me buzëqeshjen me tre nënkuptime, e fiksuar në ambalazhin e sapunit, stoike, pa u shqetësuar nga aromat e zhurmat rrethanore e të pafaj; është ajo- goca e të gjitha racave, ngjyrave e përmasave; herë e vockël sa një çakmak në dorën tënde, herë tre metra e gjysëm e gjatë e flakëritëse mbi ndonjë pallat të lartë duke mbajtur në duar ndonjë qelq me parfum të rrallë nën muzgjet ceremoniale të qytetit. Kudo që të shoqëron imazhi i saj, qoftë në reklama pepsikole apo xhipash katër-herë-katër, ajo është e rëndësishmja, ajo më e bukura dhe më e ëmbla se çdo teknologji dhe produkt në shitje; më kot të kujtojnë se është thjesht folje gjysëm-ndihmëse që shoqëron mallin-kryefjalë. Në fakt malli vazhdon të reklamojë atë, ta lançojë. Çdo lavatriçe apo pako kafeje është vetëm piedestali ku ajo lartohet edhe ca më shumë… në miliarda sekonda-dritë telepublicitet, në kilometra të tërë katrorë letër të lustruar revistash… ajo, gjithnjë ajo e shumëzuar në gjithë retinat, vajza e reklamës, shitësja-falas e imazhit të vet…(Por ama duhet pranuar se përditë i bie diçka nga vlera, si çdo pareje që shtypet me tepri. Duhet pranuar se ka gjithnjë e më shumë gra të stampuara në letër e ekran sesa gra të vërteta-gjë që çon në mospërputhje katastrofale të kërkesës me ofertën… Nuk dihet sa lidhje ka ky fenomen me shtimin artificial të numrit të femrave nëpërmjet "klonimit" të kukullave të specializuara prej gome "vetëm për adultë", si edhe përmes vullnetarizmit të cave që vishen si gra.)


Në Shqipëri, një shoqëri ende disi orientale e sapodalë nga kazermat e centralizimit socialist të erotikës, është gjendur gafil përballë mundësive pafund që ofron liria. Marinarët më në fund kanë zbritur në tokë, në tokat evropiane të kohës së humbur dhe po mësyjnë gjithçka u ishte privuar në ditët e tallazitura të izolimit. Nëpër restorante psh vazhon të jetë torturuese menuja e rënduar me mishin e munguar të tallonit, dhe nëpër sheshe e media shpërthen bruto në çdo qoshe trupi i femrës, në pjesët e veta më të persekutuara e më të burgosura politikisht nga Partia për dekada me rradhë. Ende veleritja, vegjetarianizmi, feminizmi apo identiteti gjithnjë e më uniseks i shoqërisë perëndimore, nuk ka arritur të na shesë produkte a propagandë përmes trupit të mashkullit. (Shyqyr…Teksa udhëtonim natën duke i dalë jashtë Tiranës nga porta e saj jugore, më erdhën në kokë vizionet madhore të Stambollit nga vizita më e fundit atje dhe nuk u mbajta po i deklarova një mikut tim në timon se sa e shëmtuar do të dukej bota nëse gratë do të kishin qenë raca e arkitektëve. Përfytyro një botë pa kupolat e kubetë e ballkonet e harkadat e epshmëritë rrumbullakuese të kolonave; përfytyroji befas qytetet e mëdha pa këto manifestime urbane të femërores, më të thekshme, e prapë më fisnike se ekspliciti i reklamave e posterave të sotëm seksistë… Bile nuk ke pse lodhesh me kundërpërfytyrime; thjesht vështro pak qytetet moderne gjithë thepa/cepa e pasqyra gjigande për të kuptuar se duam apo s'duam arkitektura e qytetbërja ka rënë sot në duar të grave të të gjitha gjinive…)


(Claude Levi-Strauss më kujtohet të ketë shkruar diku se në vendet e kulturës muslimane, fshehja e imazhit të femrës ka kontribuar në sajimin e gjithfarësoj kopshtijeve sekrete, shatërvanëve me ujë të trëndafiltë, në punimin sqimatar të metaleve nëpër kangjella e në sa e sa të tjera mënyra të sofistikuara të botimit balancues të femërores, të jonizimit (yoni) me të të mjedisit publik, mbizotëruar nga mashkulli.)


Në diskutimin për femrën si ajsberg, ( thjeshtuar në një imazh impersonal, objekt përballë subjektit mashkullor konsumator), pika e distilimit arrin në fenomenin e konkurseve të bukurisë femërore, të njohura me emrin Miss. Me këtë fjalë deri dje, njiheshin dadot angleze të famshme, zonjusha të përjetshme me rrudha e eksperiencë që edukonin aristokracinë tek kalamajtë e të kamurve nëpër Evropë. Kurse sot termi shterueshëm simbolizon edukatoret e supremacisë maskiliste të kalamanit adult mashkull i cili hedh para të madhe për të grumbulluar gladiatoret e bukurisë nëpër konkurse, në të cilat ai zgjedh imazhet më interesante për qejfin e vet apo të transaksioneve të veta. Për feministen kontroversiale Luce Irigaray, kënaqësia tek femra qëndron më tepër në të prekurit se në të vështruarit, (Seksi që nuk është i tillë,1981) e ne rrjedhimisht mund të themi se tek mashkulli është e kundërta. Pra në të vështruarit është kënaqësia e tij. Nga kjo besojmë se shpërthen edhe ajo urgjenca mashkullore në obsesionin optik/erotik me imazhin e seksit tjetër, që shpaloset ekonomikisht dhe politikisht në profilizimin e pushtetit të burrave si një darvinizëm gjinor i cili imponon seleksionin jonatyral tek femrat. Nuk janë vetëm konkurset e miss-it, organizuar nga pothuaj gjithë grupmoshat, në nivele shteti, qyteti, lagjie, shkolle; janë edhe konkurset e punësimit femëror. Është edhe parada e sforcuar e përditshme me gra dhe vajza që kanë harxhuar disa dekada jetë para pasqyrës, në floktore, në farmaci, në palestra e butikë për t'u dukur konkuruese, gjithë duke u hequr të lirshme e të shkujdesura, thua se as ato e as burrat nuk e dijnë se çfarë industrie e tërë është vënë në lëvizje. Për t'i fabrikuar ashtu. Gjithçka nën shenjën e seleksionit, (apo shqip përzgjedhjes) në bazë të parametrave të ashpër, vendosur nga poetët, piktorët, arkitektët, estetët, stilistët e mëdhenj, të cilët përcaktojnë prej shekujsh bukurinë femërore, në bazë kriteresh gjithnjë e më të ashpra, gjithnjë më atletike e olimpike-gati naziste. (Vëreni ju lutem top-modelet e sotme hollake sa pranë u vijnë në pamje "kampistëve" të Hitlerit në Mathauzen a Treblinka. Vëreni ju lutem, a mund të gjeni dot dallim midis një të sëmure anoreksike, viktimë e modës së përzgjedhjes, dhe një viktime të kampeve të shfarosjes…)


Kur rreshtuam llojet e konkurseve-miss, veç miss-shkollës, miss-studentit, (tek ne ka edhe miss-pallati, miss-shkalla) harruam të përmendim edhe miss-burgun, një iniciativë tepër interesante që na vjen nga Lituania. Në këtë konkurs morën pjesë bukuroshet e përtej hekurave, dhe organizatorët treguan se ideja e tyre kishte zgjuar interes edhe në burgje të tjerë anë e mbanë Evropës. Pjesëmarrëset në konkurs, gjarpëruan gjithë finesë përmes gardianëve të veshur si reporterë para një publiku që kinse shijonte të ndaluarën. Jo sipas zakoneve të mira në kësi rastesh, konkurentet nuk dhanë asnjë të dhënë tjetër personale veç moshës dhe emrit. (Nuk u pyetën fjala vjen për pasionet, hobin etj. " Hobi im janë armët e zjarrit".) Afërmendsh, të burgosurat nuk deklaruan as krimin apo gabimin për të cilin i kishin mbyllur brenda. Metafora e reduktimit të femrës në imazh të përplaset shqeto pas fytyrës. Kurse burgu si vendngjarje e miss-it të rradhës, mund të futet pa mundim në skenografinë e feministes të njohur anti-islamiste Fatima Mernissi e cila në librin e saj "Haremi dhe Perëndimi" sheh se shoqëritë lindore përpiqen të largojnë gruan nga mjedisi publik, duke përdorur kështu hapësirën kundër saj; ndërkaq që shoqëritë perëndimore përdorin kohën dhe dritën kundër gruas, duke përkufizuar si të denjë për publik vetëm femrën e bukur në një periudhë të limituar kohe, adoleshencë-rini, duke syrgjynosur në errësirë kështu të moshuarat dhe "jo të bukurat"…


MISS PËR BURRA

Muhabeti komplikohet shumë në momentin kur dimë se veç miss-eve për gra ka edhe miss-e burrash: konkurset e bukurisë femërore tashmë po bashkërendohen me ato të hijeshisë mashkullore. (A mundemi të veshim me të njëjtën fjalë bukurie edhe mashkullin edhe femrën njëherësh? Lasgushi i ka thënë dikujt se si për hir të purizmës, me dhimbje shkuli nga një vjershë e njohur e veta fjalën e huaj {jabanxhije/ arabe} nur për ta zëvendësuar me atë "të ftohtën" shqipe hir; gjithsesi në rastin e parë haptas kemi të bëjmë me bukurinë-amë {femër}, kurse në të dytin hir, me një bukuri-mashkull-mbi kalë, apo maksimumi me një homazh për territoret e ndonjë femre të vdekur.)


Për këtë pjesë të dytë të konkursit, autori e ndjen veten të detyruar të strehohet krejtësisht në paragjykimet e veta kulturore. Ai në fakt nuk sheh ndonjë dallim thelbësor midis konkurseve të grave dhe atyre të burrave. Përveç bukurisë të jetuar si ves dhe zeje, e përbashkëta që ndajnë përmidis burrat me gratë e konkurseve të bukurisë fare pa mundim të zbulohet tek silueta e njëjtë, truku, xhestikulacioni, aroma, fjalorthi, kostumografia. Revista e mirënjohur e blegtorisë erotike "Playboy", ekuivalenti burrëror I "Si të gatuajmë", duke shfrytëzuar kompetencën dhe arkivin e vet më se gjysëmshekullore, vinte re në një studim të ribotuar edhe në shtypin tonë ditor, sesi modeli fizik femëror gjatë këtyre dekadave është duke u njëtrajtësuar ca nga ca me atë mashkullor, duke tentuar po njëlloj drejt të njëjtave kuota në shpatulla, gjoks dhe kudo në muskuj. Hiq atë tendosjen po aq militare të ekspozimit burrëror "gatitu"/"arm'mbërthe" të gjoksit tek veshja e femrave misse dhe të gjenitaleve tek veshja e meshkujve miss, kusuri është e tëra ecejake e njëjtë vashërore, me po atë sheqer-pudër mbi faqkat e buta pa qime, me gjithë po atë buzëqeshje, po ato nojma e po atë bel, me gjithë po atë muskulaturë të njëjtë posteriore (siç thotë edhe "Playboy"), pas të cilës zhgënjehet me një pahitje të kuqe faji e turbullimi vëzhguesi i përhershëm primitiv mashkullor. Çapitja me nge tutje tëhu e vajzërisë-miss në monopatin imagjinar të skenës, në fakt është tëpkë ajo sfilata sfilitëse e fshatit shqiptar, ku qafëngrirë, po jo aq nga emocioni e pesha e vështrimeve, sesa nga pesha e bucelës, vajzëria sypërdhe, me sebepin e mbushjes së ujit në krua, u ofrohej përditë si trup dhe si informatë, në pritje për t'u bërë grua, trimave që valëvisnin nga pas shkrepave e shkurreve shamitë me djersën toksike të beqarnisë ballkanike etj. etj. ndërkaq që kjo renditja bashkëkohore e pafjalë e trimave një për një në të njëjtin itinerar marketingu me ujësjellësin vajzëror, na duket se çon ujë në mulli të hasmit… (Për hollësi të mëtejshme konsulto fletoren e fundit zyrtare, lidhur me një vështrim kreativ mbi martesat e ligjshme në vendin tonë.)


Vërtetë natyra dhe historia na ofrojnë të shkrira në konsensus harmoninë e luanit-diell me luaneshën-hënë pa krifën e tij zjarr-e-tym; të gjelit-baba-diell me të shoqen-nënë-hënë pa lafshën e tij një pëllëmbë gjak të gjallë mbi kokë; atë harmoni të një dynjaje të tërë me kafshë e kafshëza e shpendë meshkuj ku e ku më ekzibicionistë se gratë e veta; atë të shefit indian të kuq me një ekspozitë të tërë pupëlnaje mbi krye, dhe të shefes së tij mrekullisht pa to; harmoninë e gjithë kulturave të hershme që kanë jetuar brenda tre monoteizmave të fundit semitë ku burri ka shpalosur mbi krye imitacione tempujsh në forma kapash e turbanësh, ndërsa gruaja këto tempuj nuk i shfaq, por i ka mbuluar me vello. Krejt thjeshtë, ajo që na ka mësuar shqisa e posaçme njerëzore, tregon se në fakt veçori ceremoniale e publike ka mashkulli shumë më përpara femrës; se edhe sipas një krahasimi që më vjen në mend periodikisht, jo më kot shenja seksuale e mashkullit është shfaqje, teksa shenja femërore është fshehje. Duket si kundërshti me miss-in. Por në fakt, ndonëse zhvendosur jashtë harmonive të traditës, ndonëse me një artific ekspozimi, konkursi i bukurisë femërore përdor gjuhën e fshehjes pas perdeve; ai është thjesht një formë e shoqërizuar dhe publike e shijimit të asaj çka qëmoti ngjërohej në intimitet, tek e tek. Vini re sesi pika më e nxehtë dhe shkencore e konkurimit është kundërvënia kontradiktore kur gratë parakalojnë në publik me të brendshmet, që janë në fakt uniforma e kthinës më të fshehur të botës, dhomës së gjumit, atelierit tipik ku për kohë e kohëra me rradhë bukuria në fjalë shpalosej, duke konkuruar vetëm me atë përballë-me të burrit, për të fituar kështu përherë; se ajo është në fakt bukuria femërore, harkore, bukuri natyrore, pra e dhuruar, bërë nga lart, bukuri që për të qenë e tillë nuk mban dot përsipër kontribute njerëzore- pelerina, dekorata, helmeta. Është hiri këndor i burrit ai që, duke qenë në thelb jo natyror, por kulturor, ka nevojë të mbahet në këmbë me mjete të jashtme, me pupla e pendë bie fjala, apo me pushkë e pendë me që ra fjala.(etj,etj)


Historia e natyra shpesh janë bërë bashkë për të na dëftyer se nuk është e vërtetë që gratë nuk barabiten me burrat për të bërë çudira të shkencës, arteve e teknikës e sporteve. Ata që mendonin të kundërtën kanë mbetur me gisht në gojë kur kanë parë sesi gruaja ka shpikur ndonjë ilaç shpëtimtar, apo ka shkruar ndonjë roman të pavdekshëm apo ka dhënë ndonjë grusht që të lëshojnë sytë xixa. Problemi është se ajo paralelisht me këto, nxjerr nga barku edhe kalamaj, dhe këtë çudi burri nuk e bën dot. Pasi që ia ka provuar njerëzimit se mundet të bëjë mrekulli edhe jashtë edhe brenda vetes, femra është dhe e bukur. Trishtimi ka kapluar rracën e burrave; shumë syresh kanë vendosur të përpiqen seriozisht për të fituar kohën e humbur të kultivimit të bukurisë natyrore, atë kohë që në anën tjetër të peshores e fitoi gruaja duke triumfuar përmbi patriarkalizmin, dhe duke ndarë pastaj në bazë të frymëve monopolin e vjetër të kulturës. (Për më gjerësisht, hidhi një sy prirjeve të përgjithshme të diasporës mashkullore dyqind vitet e fundit, duke filluar që me autosugjestionin e përditshëm të fshehjes së leshrave burimorë të faqeve, për të kaluar përmes një universi galopant të paparë më parë locionesh, aksesorësh vanitozë dhe cohërash e revistash të specializuara e konkursesh, për të arritur deri në padurimin për t'u unifikuar sa më parë me femrën edhe proporcionalisht, me anë të përcaktimit të modeleve të bukurisë femërore sa më të arritshme prej mashkullit, në pikat e nxehta të shpatullave, gjoksit dhe kudo në muskuj.)

[ORIONI]

I përkasim klonizimit

Ervin Hatibi

Shumë njerëz nuk besojnë në ringjalljen pas vdekjes. Shumë nga ata që e besojnë, nuk mendojnë se kjo do të përjetohet fizikisht. Shumë prej atyre që besojnë në njëfarë ringjalljeje fizike, besojnë se kjo i mvishet një cikli shumëformësh ekzistencash, nën një ylber variabël lëkurërash apo luspash a puplash. E gjitha kjo brenda ashensorit të një lloj top-ten-i zoologjik hierarkish të përcaktuara nga rezultatet pozitive a negative të jetës së mëparshme. Ama gati krejt unanimisht, si ata që besojnë në ringjalljen, ashtu edhe të tjerët, tashmë janë të bindur se një përplasje hiç etike midis bioteknologjisë dhe nostalgjisë e biznesit ka mundësuar kopjimin fizikisht të saktë të qenieve të gjalla. Duke u nisur prej kësaj bindjeje të prodhuar nga besimi fondamentalist i kësaj epoke në fenë e shkencës, mora guximin një ditë prej ditësh, në një kafene të lagjes "Kala" (Elbasan), t'i shpjegoj ringjalljen një mikut tim shqiptaroamerikan, skeptik dhe poet, duke i bërë një paralele abuzive me klonimin. Sipas kësaj pseudo-eskatologjie, robi nuk ka pse beson më lehtë se ringjalljen, faktin se qimja bëhet tra (klonimi i shpjeguar popullorçe). Ose më shqip akoma, nuk ke pse quan të çuditshme ringjalljen fetare së dyti pas vdekjes, kur teknologjisë i mjafton për diç të përafërt veç një thërrmijë nga zbokthi yt mbi jakë, qoftë kjo jakë edhe në muze dekada pas vdekjes. Gjallë a vdekur, fantashkenca në veprim ta premton që tani kopjen tënde identike të shumëfishuar X-herë, pafundësisht-herë, që ta prekësh me dorë e vetë ta rritësh veten, një vete ëndrre nga ato që vetëm të ngjajnë e nuk të binden, nuk i kontrolloke dot. (Duke u dridhur të skuqur, imagjinoni që tani një zhgjëndërr fajtore narcisizmi incestuoz.) Njeriu i ri triumfalisht po i sokëllin universit se më në fund ia doli me anë të teknologjisë (lindjeve in vitro apo klonimit) ta divorcojë përfundimisht seksin nga lindshmëria, dhe se më në fund ndjenjat e përgjegjësisë në sektorin problematik të seksit do të zhvoshken përfundimisht. Si ca prometenj seksualë egoistë, por politikisht të ndërgjegjshëm për të ardhmen e njerëzimit, do të mund të aplikonim në vete sterilizimin e përhershëm për të kaluar pastaj kohën e lirë në disiplina të ndryshme sportive seksuale, pa çarë kokën fare për ndonjë incident apo efekt anësor. Pa qenë nevoja të imitojmë më kangurin, kalamajtë (nuk di a do t'i quanim më kështu) do t'i prodhonim në seri, diku jashtë trupave tanë, duke përdorur thonjtë e prerë pas dushit. Sigurisht, nëse nuk do të kishim filluar të urrenim për vdekje veten. Apo sigurisht pasi të kishim hedhur një short kok-a-pil me partnerin, (femër a mashkull, human apo jo, nuk ka më ndonjë rëndësi mospërputhja ngjizëse), short për atë se kujt i takon fati të kopjohet, të përjetësohet në një farë mënyre. Sipas hartave genetike, të depozituara në banka publike të dhënash, hartuar sipas turli mikroskopësh e makinerish biospiunazhi, do ta shihnim veten krejt lakuriq, me gjithë sëmundjet a trashëgueshme e pritshmëritë e mundshme për sëmundje, me gjithë difektet e anomalitë tona. Dhe kështu autoritetet mbase nuk do na jepnin leje të gjithëve të kopjoheshim, për të parandaluar dhimbjen, tragjedinë e parakohshme apo shëmtinë, duke mbrojtur kësisoj të drejtat e njeriut të palindur për të pasur një mendje të shëndoshë në një trup të shëndoshë në një shoqëri të shëndoshë. Rreth shtëpisë së ndonjë çifti paraplegjikësh që i ka puqur bashkë horoskopi i solidaritetit, do të organizoheshin demonstrata aktivistësh e koncerte sensibilizuese tip Pavaroti me shokë", dhe përgjimi shtetëror 24 orësh do të garantonte që difektozët të mos bënin ndonjë proçkë duke nxjerrë tinëz për tek ndonjë laborator klandestin materialet biologjike të dashurisë së tyre. Laboratorët pa licensë do të sfidonin çmimet e larta duke punuar për fukarenjtë me makineri të vjetra a të përshtatura psh nga ndonjë repart akulloresh apo i pastrimit kimik. Kurse çdonjërit para se të hynte në punë a të kandidonte për në ndonjë kat të pushtetit, do t'i duhej të paraqiste të sakta patentat e laboratorit-maternitet ku është ngjizur, kopirajtet dhe të drejta e të barazlarguara imët, ato vijëzat vertikale mbi shifra që stampohen në rrëzë të çdo malli. Por gjithsesi nostalgjikët apo reaksionarët që nuk mungojnë në të tilla raste të grupuar në shoqata, klube a botime speciale e rezervate do të ofronin metodat e vjetra, ato demodetë nëntë apo shtatëmujorshe tip "kam ngrënë një gamile", me një ritëm nevrikosës mesjetar zhvillimi si të ndonjë kompiuteri Pentium I, (a thua se s'kemi ndonjë punë tjetër ndërkaq), me të marra mendësh e të vjella e dieta surrealiste e shpartallime muskujsh e gjak e lëngëtyrë që aman-aman… Të prishësh linjat dhe karrierën-larg qoftë… Po ama ashtu si preferojmë qumështin apo vezët e kushtueshme të katundarit (që gjithsesi i bën pula ose lopa), ashtu si preferojmë domatet e thjeshta të bahçeve me diell e jo domatet "çun-mamaje" të serave, (top-modele me makiazh modifikuar me kirurgji estetike), po ashtu do na shkonte një ditë goja lëng për ndonjë kalama të bërë vetë, safi, alla turka. Një që është tamam trup
gjak e temperaturë e jotja… Gjithë vështirësia për këtë ndodhet tek ca rrjetëza fatale peshku a merimange, ku kënga në modë e sirenave të burgos në mitet e rinisë së përhershme dhe në modele parajsash prej shkume sapuni të kënaqësive së momentit, nga ato që mund t'i konsumosh edhe në këmbë si byrekët e çastit. Që kur je fare i ri, ashtu si gozhdohesh përfundimisht me vathë kudo a me tatuazhe të pashlyeshme dashurish të lehta, ashtu si vendos të stukosh trupin e fytyrën me silikon, mund të shkosh e t'i fusësh pa e menduar gjatë një vasoktemi apo sterilizim të përhershëm, se kjo ndodh edhe në kohët tona tani, e jo më në qytetërimin e ardhshëm të klonimit. Gjithsesi ky shkrim u tregua tepër optimist, dhe parashikoi jo vetëm suksesin e plotë të klonimit njerëzor, por arriti të shërojë edhe SIDA-n, fantazma e të cilës sillej nëpër togfjalëshat e mij të pakontrolluar seksualë, si komunizmi njëherë e një kohë nëpër Evropë.

[ORIONI]

Inxhinieria gjenetike e vargut, ose si unë bëhem ti

"Çuan Çu në ëndërr u bë flutur
dhe flutura në zgjim, u bë Çuan Çu
Li Bo"


Ervin Hatibi

Më kujtohet, vite përpara se të botohej Pela e Trojës, kur emri im figuronte në listat e organeve kompetente për të tjera arsye, paniku që më kapi kur dikush që m'u prezantua si punonjës i SHIK-ut më bllokoi rrugën dhe më ftoi t'i shkoja pas. "Unë jam i madh," më deklaroi sapo u veçuam pak larg ecejakes së kalimtarëve, dhe për të mos më lënë pa dëgjuar edhe shpjegimin, tha edhe gjysmën tjetër të fjalisë: "Sepse kam kuptuar që ti je i madh". Njeriu, vërtet punonjës i rëndësishëm i sigurimit, ishte në fakt krejt i pirë, megjithëse e mbante mirë, si edhe ishte lexues i vargjeve të mia. Në orët e pakta të lira, apo edhe gjatë orarit të punës, në ndjekje të elementëve problematikë, të diplomatëve, trafikantëve, misionarëve e opozitarëve, njeriu hapte nga pak edhe librin tim të verdhë, dhe si pa kuptuar bëhej i madh; bëhej unë pa pikë modestie (!), vishte paruke flokët e mi klinikë, nën të majtën mëngë, pranë sqetullës së zemrës i buiste pa u ndjerë tatuazhi im semitik vizëzi, kurse sytë i mbanin brenda ngjyrës jo të tij, ose jo më të tij, njerëz e gjësende të dashura për të, që zhvendoseshin në dizajne, mimika e koreografi të propozuara nga unë, ndonëse vagullt.
Ngaqë filozofitë i kam mësuar, ja kështu, më shumë rrugëve, me persona të mrekullueshëm që më mbinin si stalaktite mu përpara hundës, arrita të kuptoj se mesazhet na ngrenë në nivelin e tyre porsa i kuptojmë. Se sa rrimë aty, në nivel, është puna jonë. Puna e mesazhit është të na e japë një dorë (mesazhi, në këtë rast, vargu). Kur lexon dhe kupton (në këtë rast shijon) vargje të bukura vazhdimisht, mbetesh vazhdimisht ashtu, si i thonë, sipër. Në hava…
Por vargjet që më pëlqejnë mua, në fakt nuk më pëlqejnë edhe aq për mesazhin, sa për masazhin. Autori - në rastin në fjalë Telegrafi - merr kokën time në sqetull dhe me bef e kthen nga duhet - andej nga vitet e vëzhgimit i dëftejnë se fryn erë e mbarë imazhesh. Një lloj sërfi. Mbi dallgët e lëvizshme të fijeve herë-herë të dukshme, kapur gafil midis objekteve…
E pluhurt nëpër vjollcën e pëlhurës,
Drita platitet dhe i jepet muzgut
Mbi tjegulla, nën zërat e fëmijëve
ose
Atë ditë
U shpalos lulja e saj,
Fryma e majit dhe në bodrume
Dhe britma fëmijësh nëpër shkallë, dhe krahë
Leshtorë, të shkathët në errësirë
ose
Shtojzovallet janë në shtegtim
Dhe plakat në mindere
Dremisin
Dhe katundarët janë të verdhë
Dhe nuk marrin frymë, si speca.
ose
The knights are departed.
And their friends, the loitering squires
On donkeys mounted
Departed, have left behind no giants.
ose
dhe megi zbuloi një guaskë këngëtare
aq ëmbël sa hallet i harroi fare,dhe
milli u miqësua me një yll të dëbuar
që rrezet i kishte pesë gishta të përgjumur;
dhe mollin e ndoqi një qenie e tmerrshme
që rendte si vëngër dhe poça shpërthente:dhe
mei erdhi në shtëpi me një gur të lëmuar
të vockël sa bota dhe të madh sa vetmuar.
Problemi im me vargun është se ai nuk më le të dal prej tij. Mbaroj me të. "Unë - shqiptova - por në fakt i referohesha agut të ndritshëm", shkruante një hebrejkë, e shkreta, para se të vetëvritej. Kurse problemi me atë që lexoj, është se unë i referohet vargut; jam ai, ose vargu është emri im, si edhe pas tij një varg të dhënash të tjera të sakta mbi mua - datëlindja, përfshirë dhe emri i shkollës fillore, menuja e preferuar me gjellë dhe autorë: dua të them, a nuk është jeta ime shpjegimi i asaj që po lexoj (?).
(Shën. i Autorit: Vargjet e mësipërme, shqip, aglisht, dhe përkthimi në shqip nga anglishtja e Cummings, me këtë renditje janë marrë nga libri Pela e Trojës i Ensard Telegrafit.)

[ORIONI]

Shpluhurosje e një miti

Shenja të revizionizmit historik në vështrimet shqiptare për periudhën osmane.



Ervin Hatibi
Përplasja midis Evropës së krishterë dhe Islamit osman, shpesh është përqasur me ballafaqimin e ditëve të sotme midis botës së lirë dhe Bashkimit Sovjetik. Krahasimi nuk është I pavend. …Por këtë përqasje nuk duhet ta teprojmë. Në këtë ballafaqim të hershëm, ekzaltimi dhe dogmatizmi ishte I të dy krahëve, dhe toleranca më e madhe ishte në anën turke. Në shekujt XV dhe XVI, lëvizja e refugjatëve- të cilët, sipas shprehjes brilante të Leninit "votonin me këmbët e tyre"- ishte nga Perëndimi në Lindje, dhe jo si sot nga Lindja në Perëndim. Shpërngulja e çifutëve për në Turqi, përzënë nga Spanja në 1492, është e mirënjohur, por në asnjë mënyrë e vetmja. Të tjera grupe refugjatësh, të krishterë disidentë të persekutuar nga kishat predominuese të vendeve të tyre, ashtu si edhe çifutë, gjenin strehë në tokat osmane. Kur sundimit osman në Evropë I erdhi fundi, kombet e krishtera të cilat ata I kishin sunduar prej shekujsh ishin ende aty, me gjuhët e tyre, kulturat, fetë e tyre, po ashtu, në një farë mënyre, edhe me institucionet e tyre të paprekura dhe të gatshme të rimerrnin egzistencë të pavarur kombëtare. E njëjta nuk mund të thuhet për ata muslimanë që mbetën pas sundimit turk në Ballkan, apo pas sundimit maur në Spanjë.
,"The Middle East", Bernard Lewis



Një nga kontributet më të shëmtuara intelektuale të shekullit të kaluar në Shqipëri, është padyshim edhe nxirosja e periudhës osmane të historisë së shqiptarëve, me ngjyrat e padiskutueshme të një barbarie. Duke ndjekur besnikërisht gjurmët zyrtare të akademizmit ideologjik, u formua në kulturën popullore, me udhëheqjen e komisarëve të letërsisë dhe arteve, një ide fikse e cila kërkonte tek turku, turkoshaku, anadollaku, kriminelin e zi epshor, injorant me shpatë në dorë. Në përfytyrimtarinë popullore u koleksionua një pavijon grotesk demonografie, me një hierarki të së keqes që kulmohej me Sulltanin, dhe vijonte me vezirë, sadrazemë, velinj, me shejhul islamë, dervishë, pashallarë e bejlerbejlerë- detyrimisht të gjithë turq, si edhe demonë më pak të rëndësishëm, se helbete shqiptarë, në forma të deformuara dhjamore bejlerësh e agallarësh e qehallarësh, shërbëtorë të të huajit. Shtrirë që nëpër faqe të letërsisë, nga ajo e klasit të parë fare, në kinematografinë e neorealizmit socialist, e deri tek retushimet e folklorit, ilustrimet e revistave të fatosave e pionierëve, nuk do fare mundim për t'u parë se kjo sagë orientaliste, ishte në fakt një projektim në kohën e (pa)kryer I luftës së klasave në variantin e saj agrar shqiptar, I cili e shihte inxhinierinë social-politike të Luftës së Dytë si vendimtare për ndarjen simetrike e jashtëkohore të shapit nga sheqeri. Kështu, në të njëjtin areal aleancash, vendin e pushtuesve italo-gjermanë do ta zenë turqit, në rolin e një lloj mbivlere imperialiste, një lloj subvencioni nga jashtë, i cili u jep ballistëve e pasunarëve të luftës së dytë, rrjedhimisht edhe paraardhësve të tyre kolaboracionistë-bejlerëve dhe klerit, kapitalin ushtarako-ekonomik për të sunduar mbi bujqit, çifçinjtë e rajanë. Deformimi fizik I bashkëpunëtorëve të turkut, mishëruar fonetikisht edhe në damkën e ënjtur raciste "anadollak", si edhe në epitetin "gjakprishur"-një kompozitë e stilit arbëresho-naimian e cila lundroi me vite në gojët emfatike të patriotizmës kinematografike e letrare-tregojnë haptas frymëzimin shterp rilindas për kombin e zgjedhur pellazg, ilirian, arian, (frymëzim) I cili rrjedhimisht sheh në "tradhëtinë" ndaj kombit të shenjtë pasoja të një sëmundje hormonale, të një lloj degjenerimi gjenetik-klasor. Sfondin mistik që justifikon këtë procedim jorealist e joshkencor, e ofron ajo çka atëherë cekej vetëm shkarazi; fakti që bashkëpunëtorët bejlerë të turkut kishin tradhëtuar edhe fenë e vërtetë, mund t'I kishte bërë ata pre të zemërimit të një zoti të krishterë, I cili I kishte katandisur ashtu, në derexhenë stilizuese të realizmit socialist. Sot, e çliruar nga prangat marksiste e enveriste, krijimtaria me temë "antiturke-në-fakt-antiislame" merr frymë lirshëm, lulëzon në kimikatet e skaduara të mashtrimit historik. Në suplementin e saj të ditës së djelë, gazeta "55" para pak kohësh na ofron një tregim të piktorit të mirënjohur M. Velo, të cilit përveç publicistikës dhe tashmë tregimtarisë, nuk I ka mbetur veçse ta shprehë edhe në bojëra uji alergjinë e vet ndaj muslimanëve. Tregimi, në skenën e një burgu komunist, gati fokusohet në vuajtjet e një të dënuari musliman, I cili shprehet se po vuan në lëkurën e vet krimet që ka bërë gjyshi I tij, bashkëpunëtor I turkut, kundër komitëve bullgarë… Më tej personazhi-rrëfimtar, të cilin në një përqindje mjaft të lartë na duhet ta barazojmë me autorin, shpreh habi sesi policët, ndonëse katolikë, janë kaq mizorë. Si vallë e pajtojnë dhunën që ushtrojnë, me besën e Krishtit, sepse sa për eprorët e tyre muslimanë…ata tek e fundit janë muslimanë, dhe kështu sipas autorit, nuk mund të mos jenë tjetër veçse monstra. Pas animimit artistik të tezës së përhapur prej vitesh, sipas të cilës, regjimi komunist ka qenë një qeverisje prej "eprorësh-jo rastësisht- muslimanë", provohet, pa ndonjë sukses, të jepet në formë aksiome se muslimanët janë një skotë barbare dhe e pamëshirshme, e cila jo vetëm kaq por na paska infektuar edhe katolikët me mizorinë e vet. Autori harron se ndoshta e vetmja fjalë që kemi ne shqiptarët në gjuhën e përditshme për të shprehur keqardhje, mëshirë dhe kërkesë për përmbajtje para dhunës, është fjala "gjynah", një fjalë arabe, e mbjellë këtu prej turkut.
Në kundërshtim me faktin historik për kahjen kronologjike të qytetërimit, për dimensionin nga ku lindën fetë, mitet e shkencat, u mëtua se Lindja, Islami, Azia, Anadolli, shkretëtira dhe esmerët ishin djepi I të keqes që na kishte kapluar neve … shqiptarëve (kupto: të bardhëve, perëndimorëve, të krishterëve, evropianëve). I gjithë ky shtrembërim I fakteve në kohë të diktaturës, mendoj se shërbente për të forcuar mitin për popullin e veçantë shqiptar, një popull liridashës I cili kishte zgjedhur të mos ishte kurrë pushtues, por, si I vogël, gjithnjë qëllonte të pushtohej, e kështu i shtypur prej shekujsh, kishte formuar një ndërgjegje "klasore" për të bërë revolucionin kundër atyre që kishte sipër- të huajt dhe të pasurit vendas. Teorikisht I binte që shumica e shqiptarëve, të ishin edhe të varfër (të mirë) edhe muslimanë (të këqinj, se me fenë e pushtuesit), e kështu me rregull treshi Islami si fe dhe ideologji e armikut, duhet të ishte imponuar me dhunë e presion ekonomik. Dhe sipas rrjedhojës ideo-logjike, shqiptarët të përmbytur nga supershteti I urryer osman thjesht kishin mbajtur frymën nën ujë për një gjysëm të mirë mijëvjeçari, në një lloj rezistence jobashkëpunuese, në një lloj agjërimi gandian antiimperialist.
Është gjithë kjo parapërgatitje masive, e cila justifikon frymën kundërislame në shoqëri. Sigurisht, një fe pushtuesish, e imponuar me shpatë në dorë, nën presionin e bukës (taksa e xhizjes së famshme), nuk ka sesi përthyhet në ndërgjegjje përveçse si një aksident kolosal e mbarëpopullor, një gabim për t'u korrigjuar një orë e më parë, tashmë në kushtet e lirisë. Ateizmi administrativ I Enver Hoxhës, receptohet thjesht si një ngrirje, si një pezullim pesëdhjetëvjeçar I korrigjimit të gabimit.
Në kohët e hyrjes së Shqipërisë në Konferencën Islamike, hija e turkut si psikozë, arriti, në mënyrë krejt qesharake të bënte të besueshme dhe të aktivizonte lloj-lloj frikërash e sajesash në sektorë të ndryshëm të shoqërisë. Ndonëse në një regjim parlamentar demokratik, të varur gati totalisht nga ndihmat e huaja perëndimore dhe nga politikat e institucioneve ndërkombëtare, ideja e ushqyer me vite për natyrën e dhunshme e imponuese të Islamit, ilustruar bollshëm në turkun, ofroi rrënjët dhe bëri që të pranohej si e mundshme fantazia për ngritjen e ndonjë Stalingradi islamik mu në gji të Evropës. Ndërsa diskutoja për Islamin në vitin '93 me një poet e intelektual të njohur, nuk ishte nevoja për asnjë referencë kuranore apo kulturore, sepse bashkëbiseduesi kishte zgjedhur të debatonte për vlefshmërinë e Islamit me shpifjen sipas të cilës arabët do të ndërtonin një xhami madhështore në Rubik, dhe pasi të privatizonin minierat, në një formë tepër origjinale të xhizjes, nuk do të pranonin në punë asnjë minator katolik pa hyrë më parë në xhami… (Ndërkaq në Arabinë Saudite e të tjera vende të Gjirit punojnë qindra e mijëra emigrantë të varfër të krishterë, e bile edhe hindusë, budistë e sikhë, pa qenë kusht, si në ndonjë vend evropian, që të ndryshojnë fenë. ) Apo tipike është edhe zhurma mediatike e atyre viteve se një milion ferexhe po prisnin gati në garderobat e fondamentalizmit për të mbuluar gratë dhe vajzat shqiptare.
Nuk është nevoja të përsërisim ato që janë evidentuar edhe në shkrime të mëparshme, duke ricituar emblema të tilla nëpër tituj gazetash të mëdha shqiptare "Muslimanët shqiptarë, pasardhës të haremeve të sulltanit", apo "Kaq e aq fshatarë të aksh zone, braktisën fenë e pushtuesit e u kthyen në fenë e të parëve".
Megjithatë, tanimë vëmë re, si në mjediset akademike, ashtu edhe në ato kulturore e mediatike, të fryjë një puhizë ndërgjegjësimi dhe serioziteti në rivlerësimin e historisë komplekse të epokës osmane, të marrdhënieve të shqiptarëve me shtetin osman. Në dritën e fakteve të bujshme historike lexuar në tekste autoritative dhe të realitetin e pakontestueshëm, që mund të vërehet "me sy të lirë" edhe nga joprofesionistët, ka shenja se kultura shqiptare po reagon dhe po pranon në strukturat e veta rileximet historike për periudhën osmane, një proces ky që do dëshiroja ta quanim revizionizëm. Ndonëse termi është ca problematik, jo për origjinën e vet (post)marksiste, sesa për ngjyresën që ka marrë në lidhje me rivlerësimin e fashizmit në Itali, Japoni, Gjermani etj. apo me mohimin e Holokaustit nga qarqet negacioniste antisemite, ne po e përdorim në përqasje me fenomenin e "historianëve të rinj" izraelitë, të cilët u emërtuan si "revizionistë", pasi çmontuan mitet zyrtare përmbi "largimin vullnetar të palestinezëve nga trojet e veta", duke argumentuar se eksodi I 1948-s ishte një përzënie e dhunshme. Tendencën kulturore, që do përpiqem ta ilustroj më poshtë, nuk mund ta emërtoj ndryshe veçse si "revizionizëm", me dijen se termi ka një traditë përdorimi politik dhe shqetësues. Sepse, dihet, shenjat e normalizimit dhe të seriozitetit shkencor mbi epokën në fjalë, ende shkaktojnë "skandal" në rradhët e të painformuarve e sidomos në rradhët e fanatikëve apo fondamentalistëve antimuslimanë. Ata e kuptojnë se po u rrënove shpërdorimet historike mbi "përbindëshin osman", u gropose njëherësh edhe bazën më të fortë që kanë për të sulmuar identitetin islam në Shqipëri…
Për të vijuar, le të bëjmë një përmbledhje elokuente të asaj që është thënë gabim, dhe të asaj si do rithënë e vërteta, duke shfrytëzuar citime nga "bibla" kontroversiale e revizionizmit historik shqiptar, analiza "Skicë e mendimit politik shqiptar" të H.Ferrajt, në të cilën në fakt spektri revizionues prek hapësira shumë më të gjëra se vetëm periudha osmane.
Tezat e historiografisë zyrtare shqiptare sipas dr. Ferraj këmbëngulin se : "pushtimi osman I Shqipërisë ka frenuar zhvillimin e shqiptarëve në rrugën evro-perëndimore si rrugë më e përparuar; sistemi politiko-shoqëror; sistemi politiko-shoqëror aziatik osman ka qenë më I prapambetur, ka qenë barbar në krahasim me ato evro-perëndimore (në studimet e historiografisë zyrtare shqiptare termi "barbar" …përdoret vetëm për sundimtarët osmanë dhe sistemin e tyre politik, ekonomik e kulturor dhe jo për sundues të tjerë si pash. Ata bizantinë, sllavë etj…-footnote e H.F.); osmanët kanë ushtruar presion për asimilimin etnik të shqiptarëve; argument I presionit asimilues është islamizimi I dhunshëm; argument I islamizimit të dhunshëm është taksa e veçantë për jomyslimanët, xhizja." (fq. 50 botimi I 1998,"Koha.")
Në formë pak më të gjatë do të japim edhe përgjigjen e autorit ndaj tezave, që na duket se puthitet mirë me logjikën e pastaj (meqë logjika nuk është aspak vendimtare në rikrijimin e tablove historike) do të japim më në fund edhe referenca në natyrë dokumentash e faktesh, me një pjesë të të cilave do të provojmë edhe dukuritë më të fundit "revizioniste" në kulturën tonë . Në faqen 58-59 të "Skicë…" lexojmë: "Dobësia e hipotezës e cila e paraqet Perandorinë Osmane si "të egër". "barbare", me prirje të fortë asimiluese etj., qëndron në faktin se nuk mund të shpjegojë bindshëm se, pse shqiptarët u integruan aq shumë në Perandorinë Osmane në qoftë se ajo u keqësoi gjendjen e përgjithshme të tyre? Pse te shqiptarët xhizja ishte presion I mjaftueshëm për ndërrimin e fesë, ndërsa tek popujt e tjerë jo?… Pse nuk u ushtrua dhunë islamizuese mbi popujt e tjerë por vetëm mbi shqiptarët? A kishte Perandoria osmane ndonjë arsye të posaçme për të ushtruar dhunë mbi shqiptarët ndryshe nga popujt e tjerë?… si e siguroi qetësinë dhe qëndrueshmërinë disashekullore dhe pothuaj sundimin e botës Perandoria Osmane? Si është e mundur që "vendi më I prapambetur I Evropës" është njëkohësisht fuqia më e madhe e botës? A është historike teza se qytetërimi evropian ka qenë qytetërimi më I përparuar në të gjithë kohërat, ndërsa Perandoria Osmane ishte e prapambetur sepse ishte "aziatike"? Në qoftë se Perandoria Osmane ka qenë gjithnjë më e prapambetur se Evropa, atëherë ç'kuptim ka teza se nga fundi I shekullit XVIII e këtej, si rezultat I zhvillimit të revolucionit industrial në Evropën Perëndimore, Perandoria Osmane mbeti prapa saj? A është historike të shtrihet gjendja e saj e dy shekujve të fundit edhe në gjithë shekujt e mëparshëm të ekzistencës së saj? etj. etj"
Më pas autori pasi citon një numër personalitetesh, disa të njohur edhe për lexuesin shqiptar, si O. Baj, F. Engels ("pozita e e rajasë në sistemin osman ishte më e mirë se e bujkrobërve në vendet evropiane"), F.Noli ("Turqit erdhën në Evropë si çlirimtarë të bujkrobërve dhe të klasave të shtypura... Kjo shpjegon… sesi arritën të krijojnë një perandori të madhe brenda një kohe aq të shkurtër."), S.Rizaj (Perandoria Osmane kishte sistemin juridik më demokratik të kohës). Si për të dashur t'I japë fund në mënyrë të pakthyeshme debatit, Ferraj në fq. 61 thotë se shumica e historianëve profesionistë tashmë I përdorin pa referenca teza të tilla për karakterin liberal, joasimilues të politikave osmane.
Establishmenti kulturor nuk I pranon tezat e Ferrajt në përgjithësi, dhe për ato të marrëdhënieve shqiptaro-osmane në veçanti, ka patur reagime të posaçme. Kurse orvatje të tjera revizioniste, si përmbledhja studimore "Rreth përhapjes së Islamit ndër shqiptarët" (Klub Drita Kulturore, Shkodër 1997) me kontribute nga autoritete si Sherif Delvina, Ferid Duka etj, apo edhe punimet me të njëjtën kahje nga Nexhat Ibrahimi apo Ali M. Basha, janë rrethuar me mospërmendje gati të plotë dhe kanë marrë një status klandestiniteti. Prirjet e reja politike siç I lexojmë në ridimensionimin më të fundit të pozicionimeve shqiptare në korridorin amerikan Turqi-Greqi, janë një nga shtysat madhore që bënë kohët e fundit ridaljen e vrullshme në dritë të tezave rivlerësuese. Është edhe një shtysë tjetër, besoj, me karakter emocional: dëshmitë për pozitat dhe statusin tepër të lartë të shqiptarëve në perandorinë osmane, japin një farë konforti nostalgjik e ngushëllues përballë rrënimit që përfaqësojmë prej kaq shumë kohësh..

Për të nisur, si e do adeti, me një klasifikim piramidal, nga shembujt prej botës së institucioneve shtetërore të kulturës, për të zbritur më tej në ato joshtetërore, dokumentojmë fillimisht ngjyrat e zbutjes në parathënien shoqëruese që Dr. Shaban Sinani, drejtor I Përgjithshëm I Arkivave të Shqipërisë, I bën librit "Katalogu I dorëshkrimeve osmane në arkivat e Shqipërisë.", botuar turqisht-anglisht-shqip në Ankara (Vini re!) Në deklarimin e tij profesional, sidomos në sensin politik të fjalës, kryearkivistit I rezulton se në bazë të provave të shkruara, të cilat I kanë patur në dorë edhe parardhësit e tij, do thënë se "…Porta e Lartë disa herë ka ndaluar me urdhra të drejtpërdrejtë cënimin e pronës së të krishterëve dhe të institucioneve të kultit. Dëshmi të tilla janë prova që mund të ndikojnë për të relativizuar disa përfundime të cilat për hir të një tradicionalizmi, ende vlerësohen si jashtë diskutimit, në lidhje me procesin dhe format e ndikimit të perandorisë në strukturën demo-fetare të Rumelisë…"(Katalogu I dorëshkrimeve …, fq XXIX, Ankara 2001.) (Gjithashtu botuar edhe në "Njeriu", përmbledhje e materialeve të sesionit shkencor të Tarikateve Islamike të Shqipërisë dhe Kosvës, Eurorilindja, maj 2002.) Autori, tepër I ndërgjegjshëm për rolin prej akullthyesi, përdor shprehjen "mund të ndikojnë për të relativizuar" kur I referohet dëshmive arkivore, të cilat ndonëse me rolin e vet madhor në drejtshkrimin e historisë, ende janë të pafuqishme para "tradicionalizmit të padiskutueshëm", tabusë së moçme zyrtare. Se edhe sikur historianët e teksthartuesit tanë ta vënë dorën në zemër e të rithonë në kor të vërtetat e reja, tabu të tilla nuk rrënohen dot vetëm në korridore arkivash apo salla bibliotekash a konferencash. Lufta me to bëhet nëpër sheshe ku njerëzia blen gazetën, nëpër kafenetë ku shqiptarët shpalosin ekzistencën, nëpër …..
Në 28 prill të këtij viti, me titull "Një ferman për gruan e Sali pashës", gazeta "Koha Jonë" boton nën tabelën "speciale" një dosier për fermanet sulltanore të arkivave shqiptare. Janë 48 fermane të tillë. Ndër këta citojmë: ferman I sulltanit për kishën e Delvinës; ferman-vendim I Patriarkanës për manastirin e Shën Mërisë që të mbesë I pavarur; ferman I sulltanit për të mos ndërhyrë në kishën e Kamenës; ferman për mbrojtjen e pyjeve… (Krahaso fermanin i fundit ekologjik me shprehjen e njohur herbicide "Ku shkel turku nuk mbin bar"…)
Autori I artikullit që mban edhe titullin e dosierit, gazetari I njohur Fiqiri Sejdiaj, kur komenton fermane të tillë, si ai për ruajtjen pronave të kishës në Delvinë, për riparimin e padrejtësive në vjeljen e taksave ndaj të krishterëve të Elbasanit apo për për rindërtimin e kishës së Shën Harallambit në Sarandë, do të shkruajë: "Natyrisht po të gjykohen në kohë, të tilla fermane kanë brenda edhe anën e tyre propagandistike, mirëpo gjithsesi, në fund të fundit ato tregojnë frymën tolerante ndaj etnive e religjioneve jomyslimane. Porta e Lartë dhe Sulltani kanë qenë të kujdesshëm ndja nënshtetasve të saj, qofshin myslimanë, katolikë, ortodoksë apo bektashinj. Ajo I ka trajtuar të gjithë, si qytetarë të barabartë, të paktën në dukje. Ky ekuilibër ndaj religjioneve, popujve, kombësive dhe etnive të ndryshme e mbajti në këmbë këtë perandori për 500 vjet. Kur ky ekuilibër u prish, atëherë u shemb edhe vetë perandoria. Këta fermanë, të cilët s'janë të paktë, tregojnë qëndrimin e perandorisë ndaj fesë, faltoreve dhe gjaurëve (të krishterëve.) …fermanët origjinalë që kemi në dispozicion tregojnë se Porta e Lartë ka ndaluar me urdhër cënimin e pronës të të krishterëve. …ka ndaluar keqtrajtimin e tyre dhe të institucioneve fetare. Mendimi tradicional I cili shpesh herë nuk pranon diskutime mbi "masat shtrënguese" të Portës së Lartë mbi ndryshimin e fesë në këtë pjesë të Rumelisë duhet rishikuar." (Koha Jonë,28 prill 2002.)
Është një tendencë e vjetër në historiografinë manikeiste komentimi satanizues e mosbesues I fakteve, I cili rreket të na mësojë se kur "të këqinjtë" bëjnë veprime të mira, nuk I bëjnë për arsyet e afishuara, por detyruar nga frika apo nga ndonjë interes tjetër I tyre; në të kundërtën, pse vallë do të ishin të këqinj… Kështu edhe Sejdiaj, mbase duke e marrë për pak çaste si të mirëqenë se Sulltani është thjesht ai despoti oriental "siç e dijmë të gjithë", e fillon analizën e vet me cilësimin se fermane të tilla kanë edhe anën e tyre "propagandistike", pa ofruar ndonjë dokument që provon hamendjen e tij. Por ky vështrim, është mbase "gjoba" e detyrueshme që gjithkush duhet të paguajë kur flet për turkun e shqiptarëve. Në rastin në fjalë, gjoba, hedhja e dyshimit mbi sinqeritetin e fermaneve e mbi karakterin e tyre rutinor, mund të formësohet pavullnetshëm nga paragjykimet e "tradicionalizmit", por edhe nga përdorimi I diplomacisë së tipit "shaje pak atë që do ta lëvdosh, që të bëhesh më I besueshëm", frytdhënëse si taktikë në një territor kulturor ku qeveris "diktatura e tradicionalizmit". E rëndësishme është se më pas Sejdiaj në artikullin e tij ndriçues, vijon me rreshta absolutisht ikonoklastë dhe shkon deri sa të kërkojë rishikimin e historisë.
Nën titullin "Robëri apo bashkëqeverisje?", revista "Klan" e datës 7 korrik të këtij viti, boton një opinion nga Blendi Fevziu, I cili sipas dijes sime, është mbase I pari tekst që I ofron lexuesit të gjerë një rezyme revizioniste të historisë tonë osmane, mu në sheshin festiv "Skënderbej" të publicistikës shqiptare. Me një linjë lirike, e cila është karakteristikë për publicistikën e autorit, shkrimi ngroh një ndjenjë të paemërtueshme vetëm me një fjalë, të tërheqjes reciproke dhe vijushmërisë emocionale midis shqiptarëve dhe turqve. Autorit thotë se merr shkas për të vënë re të përbashkëtat dhe frymën e veçantë që ekziston midis dy kombeve nga entuziazmi I pazakontë spontan I tiranasve, që festonin me flamuj një fitore të ekipit kombëtar turk të futbollit, dhe gjithashtu nga familjarizimi I tij me mjedisin gjatë një sezoni pushimesh në Turqi,. " …I bindur se pushtuesit jo gjithnjë lenë ato gjurmë tërheqje dhe dashurie tek ata që kanë pushtuar…" Fevziu pyet: "Si shpjegohet kjo tërheqje fatale… dhe ky pasion I çuditshëm ndaj një populli që në të gjitha tekstet e historisë së Shqipërisë konsiderohet pushtuesi ynë 500 vjeçar?" Për t'iu përgjigjur kësaj, më pas do të futet tangent në librat e historisë, për të rishkruar vetë një të tillë të formatit të vogël. Fevziut nëpër lexime I del se "Turqit kishin kaluar kufinjtë e principatave shqiptare në shekullin XIV, të thirrur nga vetë sundimtarët shqiptarë." Për t'u bërë "pjesë e luftrave tona të brendshme…" Më pas, periudhën që njihet thjesht si e pushtimit, autori do ta përshkruajë si kohë kur shqiptarët "Qenë transferuar nga tokat e tyre të ashpra në perëndim të perandorisë dhe qenë bërë sundimtarë të shkëlqyer të saj. Kishin ditur të shkëlqenin mbi të gjithë, të fitonin besimin e sulltanëve dhe shumë herë të bëheshin më të fuqishëm se ata vetë." Duke nisur një seri pyetjesh tepër të bezdisshme për veshët e dogmatikëve me temë vetëdijen e shqiptarëve për përkatësinë në shtetin osman, pasi rendit emra të bujshëm kryeministrash e drejtuesish madhorë shqiptarë të shtetit osman, pasi përmend me rradhë aradhën e figurave të shquara të përlindjes kombëtare shqiptare që kanë gëzuar atribute të larta edhe në administratën osmane, Fevziu konkludon se për të titulluar marrëdhëniet shqiptaro-osmane "…fjala pushtim nuk ishte më e gjetura"; sepse " …vështirë të besosh se një komb pushtues I ka dhënë në histori robërve të tij më shumë pushtet se sa ka pasur edhe vetë." Edhe për Fevziun, sigurisht argumentet për këto punë "kanë qenë të retushuara ndjeshëm."
Fevziu në shkrimin e vet, përdor edhe elementë ilustrues nga libri "Kujtime" I Eqerem bej Vlorës, botuar këtë vit, I cili ndonëse shkruar jo me pretendimin për të rishkruar ndonjë version "tjetër" të historisë, prapë ofron me bollëk material historik, nga I cili mund të nxirren përfundime "joortodokse". Por gjithsesi, Blendi Fevziu ka shfrytëzuar vetëm atmosferë prej kujtimeve të beut erudit, këtij dëshmitari të kateve më të larta dhe të trojeve më të largëta të Perandorisë; atmosferë piktoreske shqiptarësh që I gjen të sundojnë "nëpër vise të largët e shpesh të harruar të Perandorisë", hapësira toke "shumë më të mëdha se të katër vilajetet që përbënin vendin e tyre të origjinës", duke qeverisur në modelin e Sulltanit apo të 25 kryeministrave osmanë shqiptarë. Fevziut I ka bërë përshtypje aty guvernatori shqiptar I Libanit (jo Vaso Pasha), I ulur në një pallat mbretëror, në shoqërinë e një luani të zbutur Persie, kujtim nga koha kur kishte qenë guvernator në ato vise… pamje të rralla romantike si kjo, bashkë me vizione të një pushteti e roli që nuk e kemi më në këtë fytyrë dheu, janë imazhe që duket se kanë nisur të mësyjnë këto kohë, ndonëse ende pa arritur të zëvendësojnë krejtësisht gjuhën e vjetër me turq pushtues. Këto vizione, të idealizuara, luajnë një rol terapeutik në këto momente hiç të volitshme për pozitën e shqiptarëve, siç ishte edhe momenti I bllokimit kriminal në kufi të emigrantëve shqiptarë që riktheheshin në punë pas pushimeve të tyre në atdhe. Përballë indiferencës "pasivo-agresive" të doganave greke, mijëra shqiptarë në një karvan kilometrik makinash përjetuan ditët e fundgushtit të 2002 një situatë mesjetare rrethimi në kështjellë, me mungesa në higjenë e ushqim e kushte të tjera elementare, me epidemitë që u vërtiteshin mbi kokë. Gjithë Shqipëria u ndje e fyer, dhe media u bë mukoza që e përçoi thekshëm këtë lloj ndjeshmërie. Në këtë klimë të përjetuar si fyerje kombëtare, më datë 22 gusht "Koha Jonë" boton editorialin "Hakmarrja e rajave", nga Edmond Arizaj. Editoriali nuk aludon, por haptas vendos se "Janë gati 300 vjet, për të mos thënë 500, që grekët kanë qenë raja të shqiptarëve." "Shqiptarët kanë qenë për shumë kohë pashallarët e vilajeteve të Greqisë…teksa ishin më të preferuarir e perandorisë osmane." Prandaj shqiptarët "duhet të paguajnë për stërgjyshërit e tyre që I kthyen stërgjyshërit grekë në raja." Dhe "Fatkeqësia është se stërnipërit shqiptarë nuk e kanë më gjakun e të parëve. Grekët po."
Intelektuali dhe shkrimtari I madh Ismail Kadare diku porosiste që të ruhemi nga nostalgjia osmane. Vite më parë kjo më ngjante absurde, sepse nuk mendoja kurrë se puna do të shkonte që të vinte kjo lloj situate, ku romantika e vetëidentifikimit, do ta spostonte veten nga ilirët e Teutës dhe arbërit e Skënderbeut, tek… pashallarët shqiptarë me luanë persie, që qeverisin Libanin e Greqinë, apo thjesht një nga perandoritë më të mëdha të të gjitha kohërave… Edhe historia jonë me osmanët siç duket qenka e destinuar të plotësojë ciklin e denigrimit, glorifikimit e më në fund, të rivlerësimit objektiv.
Duke mos qenë aspak historian apo diçka e përafërt me këtë, nuk dua të bie në kurthin e leximeve selektive të historisë, dhe as të vë dorën në zjarr se e vërteta jonë me osmanët është negativi I asaj ç'është thënë deri dje, apo një variant simetrik I përmbysur I saj. Unë besoj se shteti teokratik osman, gjithsesi I ka patur të kufizuara prej ligjit të shenjtë islam mundësitë për dhunë në fe apo për racizëm përjashtues, dhe kështu, edhe duke u bazuar në autorë të ndryshëm, kam krijuar mendimin tim sa I përket osmanëve, islamizimit të shqiptarëve dhe rolit të tyre në Perandorinë Osmane. Por gjithsesi fjalën e fundit duhet ta thonë historianët e paanshëm e të çliruar, verdiktin e të cilëve nëse është shkencor, do të më duhet ta besoj me një përgjegjësi "fetare", pa komplekse.
Në antologjinë e vogël të një prirje të re të shfaqur me në publik, thjesht shtoj edhe një zë tjetër që bën thirrje për rilexim të historisë, për hir të drejtësisë dhe të vërtetës-në rastin më të mirë, dhe në rastin më të keq, le të lexohet edhe ky artikull si një provokim tjetër revizionist që ka nevojë për përgjigje.

[ORIONI]

Kërkohet një mjekër për "Armikun Kombëtar"


Ervin Hatibi

Pasi ra edhe perdja e fundit e tymit të rrënojave trishtuese amerikane, qartësia po bëhet gjithnjë e më e madhe. Arrijmë të shohim tashmë si ishim, si jemi. Sa larg a afër njëri-tjetrit me fatkeqësinë në mes. Ne, familja e bijve të Adamit.
"A nuk ishte edhe ai një shpirt?" tha Muhamedi a.s. Profeti im, kur u pyet pse trishtohej tek kalonte afër funerali I një hebreu. Ndërsa e kishin mohuar dhe gjakosur me gurë rrugëve të Taifit, nuk kërkoi hakmarrje, por u lut dhe shpresoi se nga pasardhësit e atij brezi të paditur do të dilnin njerëz që do adhuronin Allahun.
Por këto nuk I di gjithkush, Nuk I di psh. një pedagog shqiptar, I njohur I vjetër, I cili të nesërmen e atentateve, pasi u sigurua në rrugë se nuk e shihte njeri, më përshëndeti nga larg me një shtrëngim të ulur grushti, shenjë e cila në shumë kultura tregon përgëzim dhe një lloj kënaqësie që shijohet në grup… (E njëjta shenjë e beftë gëzimi që një gazetar I RAI-t tregoi po të nesërmen e atentateve, kur korrespondentët e Lindjes e lajmëronin për shpërthime të fuqishme në Kabul…) Pedagogu, një burrë që ka inate të vjetra me Amerikën, nuk e njeh fare fenë time; ai thjesht është I bindur se tek unë dhe tek mjekrra ime ka partnerë për të ndarë hallvën makabre të një feste vdekjeje. Nga larg, gjesti I tij futbollistik më erdh' krejt si grusht stomakut.
Me të njëjtin paragjykim provokativ, edhe media shqiptare mësyu xhamitë dhe institucionet islamike për të dhunuar kë të gjente përpara. Pyetja shtruar besimtarëve: "çfarë mendoni për aktet terroriste në Shtetet e Bashkuara?" parapret në fakt veç dy lloj përgjigjesh. Ndërkaq që çdo njeri normal e di se për këtë lloj pyetjeje mund të ketë vetëm një lloj përgjigjeje; e pyetjet që kanë vetëm një përgjigje, ti thjeshtë nuk mund t'I bësh... Por një injorancë mbase e pashërueshme, apo një dashakeqësi e deleguar, I bën gjithsesi të ta vendosin tytën e mikrofonit në fyt dhe të të thonë: je me kriminelët a me viktimat?
Në të njëjtën linjë mendimi pastaj në darkë, mësohesh të shohësh në TV, se sa normale është që ndërsa flitet për terror, kjo të ilustrohet me pamje normale minaresh, njerëzish normalë që falen normalisht… njerëzish me mjekërr!
Fara është hedhur; urrejtja është kanalizuar: Në të nesërmet e para të atentatit, në rrugë sheh veten të fyhesh si asnjëherë gjatë jetës tënde më parë. Njerëz me gazeta në dorë që të shigjetojnë me gisht, me sy të ndezur, me gojë të hidhur…
Qëndisur me stigmën e dukshme të pakicës, ecën me mjekërr dhe anonimat nëpër rrugët e qytetit tënd të kolonizuar me urrejtje dhe në gjoks detyrimisht të grumbullohet urrejtje, por më tepër trishtim. Nuk mundesh të sqarosh asgjë; djalosh njëzet e diçka vjeçar që nuk e ke besuar kurrë se do ta jetosh një ditë historinë, se edhe hebrenjtë ishin njerëz si ti me yllin prej cope qepur dukshëm në fat. Si një kështjellë e rrethuar, a si një anije që digjet, braktiset shenja e grupit; çdo të nesërme pas atentateve; djelmosha kokëulur faqeplagosur dalin nga dyert e xhamive; kanë hequr mjekrrën njerëzore, për të veshur maskën urbane të të qenit "tribalisht korrekt", të të qenit "ne" dhe jo "ata".( Dy vajza që I njoh, motra, të përjashtuara vite me rradhë nga e drejta për të vazhduar shkollën për shkak të mbulesës fetare, pikërisht këto ditë hoqën mbulesën nga koka. Kishin bërë durim në kohë paqje, por tani është vërtet ndryshe.) Një mekanizëm, I frikshëm në përsosmërinë e vet, është vënë në lëvizje. Kultura e timonuar dhe informacioni I tillë me anë të magjisë pavlloviane të përsëritjes së klishesë së rrezikshme kanë veçuar tek njerëzia të njëjtin reagim. I sheh të sinkronizojnë lëvizjet dhe qëndrimet popullata të tëra rreth teje: të njohur dhe të panjohur, të afërm dhe të largët, të dashur e jo të dashur, gra dhe burra, të rinj dhe të vjetër, besimtarë dhe jobesimtarë. Një kult I vërtetë që fokuson rreth mjekrrës të pranuar masivisht si atavizëm evolucionar në Sizifin e përditshëm të luftës shfarrosëse me veten përballë me brisk në dorë, (idenë për hypje-zdrypje në një majë mali të shumëzuar me ty, ta forcon edhe më bora e industrisë së shkumës.) Pastaj kemi rrënjosjen spartane, më gjerë greko-romake-fashiste, përftuar nga ushtria dhe ballafaqimi me forcat e rendit, që automatikisht e kthen mjekrrën në antonim me rregullin, rendin, pastërtinë dhe kështu barazim me margjinën, të ndaluarën, irracionalen. Ki parasysh edhe lejfenizmin. Gjithashtu ngjyresat e bollshme nga letërsia e detyrueshme shkollore për sakrifica të frikshme (lexo çmenduri) murgërore, mistikë mesjetare lindore tendencioze (Rasputini?) plus sulltanat. Plus tridhjetë e ca vjet propagandë për radikalizëm dhe terrorizëm islamik që nga revolucioni iranian me rekuizitën e vet mjekërrore në rubrika, dosierë, reportazhe, filma, romane, zhargon, lojra kompjuteri … E gjitha kjo nxjerr dhunshëm kokë, duke çarë hipokrizinë e respektit për diversitetin, në çaste kritike e sidomos në katastrofa gjithëtronditëse si kjo e fundit, ku implikohesh njëheri me monumentalizmin në simbole dhe numerikë. Pastaj vërtetë është e pafalshme për njeriun e thjeshtë nëse mes gjithë kësaj nuk ve në shënjestër njeriun me mjekërr, sidomos kur siç thamë mediat ilustrojnë lirshëm retorikën për terrorin me pamje minaresh e besimtarësh me mjekrra. Kur edhe burra shtetesh të mëdha, flasin për "kryqëzatë" "kundër të keqes" apo përplasje a "epërsi" me qytetërimin islam, dhe më pas nën breshër reagimesh shpejtojnë të vënë pikat mbi I-të që nuk egzistojnë duke sqaruar se nuk kanë gjë me Islamin apo muslimanët. Por njerëzit e thjeshtë e morën mesazhin. E mbase vërtet nuk kanë gjë me muslimanët: në rrugët e Amerikës vritet tjetri vetëm se ka mjekërr, pa qenë detyrimisht musliman. Është rasti I një indiani të besimit sikh vrarë në një pikë karburanti, dhe raste të tjera goditjesh të sikhëve edhe gjetkë në botë, (feja e tyre u kërkon mbajtjen e mjekrrës) denoncuar si raste dhune urrejtëse lidhur me atentatet. Vërtet, edhe pa mjekërr e pa Islam, furia hakmarrëse e injorancës së kultivuar gjithashtu këto ditë vrau edhe një të krishterë egjiptian për fajin e mjaftueshëm se po mbante në lëkurë shenjën e të qenit arab në kohën dhe vendin jo të duhur.
Ata që kanë bërë krimin në fakt nuk janë disa idjotë të mjerë patriotikë që mund edhe t'I zërë policia. Kriminelët janë ata që përgatitën tabelën e qitjes me lexime të shtrembëruara të ngjarjeve, duke akuzuar drejtpërdrejtë apo tërthor thelbin e fesë islame si kriminal dhe qindra milionë muslimanë si përbindësha të mundshëm. Janë ata që vite me rradhë definuan "islamik" terrorizmin, kur ky nuk është atribut fetar, dhe definuan sipas interesit lëvizjet çlirimtare të popujve herë "terrorizëm" e herë "luftë për liri". I gjen edhe tek ne, injorantë apo sadistë që duke bërë si specialistë tradhëtojnë reputacionin në faqet e para të gazetave tona më të mëdha, kur shkruajnë se muslimanët I falen pesë herë në ditë Muhamedit (!!!), kur duan ta paraqesin devocionin islamik në profile kamikaxesh, apo japin të dhëna për "vendet arabe si Irani (!!!), Egjipti etj", duke shpikur talibanë dhe baza terroriste në Shqipëri, apo duke sugjestionuar me termin "xhihad". (Kjo fjalë në gjuhën arabe, tregon përpjekje , sakrificë. Në traditën islamike "xhihad I madh" tregon përpjekjen për të luftuar egon, që të zbutet dhe të përsoset e të përkulet më në fund para madhërisë së Zotit. Kurse "xhihad I vogël" është e njëjta përpjekje e spostuar jashtë vetes kundër padrejtësive dhe tiranisë derisa gjithë madhështia në tokë t'I takojë vetëm Zotit. Por kjo absolutisht nuk është interpretuar 1400 vjet rresht si vrasje civilësh, apo si terror "hedh gurin fsheh dorën", por kur ka marrë forma të pashmangshme luftarake, ka qenë ose mbrotjeje të ligjshme, ose problem I fushës së marrëdhënijeve ndërkombëtare; çështje ministrish, traktatesh, ambasadorësh e jo pirateri anarkiste kundër të pafajshmëve. Në një bisedë në një televizion me një gazetar të respektuar, koncepti që u përftua nga fjala ime e gjatë dhe natyrisht e redaktuar, u fokusua tek "xhihadi I Ramazanit", tek përpjekja që besimtari bën me veten për të treguar se jeton pa ngrënë e pa pirë, po jo pa Zotin. Meqë disa e kanë vënë në dyshim këtë lexim timin për xhihadin, po jap pa redaktim fjalën e ministrit britanik të shtetit për Zyrën e Jashtme dhe të Komonuelthit në vitin 1999, z. Derek Fatchett : "Ajo çka ata (shumë njerëz në Perëndim shën. im) kanë nevojë të njohin është se ekziston një xhihad I madh- jo një luftë e shenjtë kundër të pabesëve, por një përpjekje përbrenda njeriut për të qenë I ndershëm dhe I drejtë. Dhe Ramazani është koha kur Kurani I Shenjtë I thërret besimtarët të meditojnë mbi këtë përpjekje." ( dërguar për "Jordan Times", 18 Janar 1999)
Duke veçuar bukur faktin se ndonëse me një "çetë profetësh" të përbashkët me traditën judeo-krishtere, tekstet islamike nuk e kanë përfshirë kurrë historinë e kreshnikut Samson, studiuesi britanik Abdal-Hakim Murad (ish- Timothy Winter) fshin edhe të fundmin spekullim teologjik që mund të akuzojë mendësinë muslimane për përligjje të "akteve heroike vetvrasëse". Bëhet fjalë pra për tregimin biblik, dramatizuar nga Noli ynë me mjekërr, me trimin Samson I cili I zënë rob tek filistinët, shembi shtyllat e tempullit pagan, dhe "rrëmbeu me vete, në vdekje, më shumë filistinë sesa kishte vrarë gjatë tërë jetës së tij." Fuqinë e vet titanike, Samsoni e kishte tek flokët (kam përshtypjen se tek "Israelitë dhe filistinë" Noli ka shtuar edhe mjekrrën.) Po prapë, nuk ka dyshim se rrëzimi I ndërtesave dhe vrasja e të pafajshmëve, sot nuk është punë qimesh dhe nuk është punë besimtarësh me mjekërr, apo edhe pa mjekërr; mjafton vetëm të kenë kuptuar vërtetë çfarë është mjekrra. Se mjekrra është paqë me Zotin duke mos prishur atë (mjekrrën) që Ai krijoi me mirësi; është paqë me veten, duke mos u kacafytur përditë para pasqyrës në një koreografi vetvrasjeje me thikë në fyt; është paqe me ata njerëz që duan paqe, të cilëve kështu u dhuron mundësinë të të identifikojnë, të të përkufizojnë, të ta dijnë kufirin… U jep një dije për veten tënde, e cila sipas natyrës që ka dija, u jep edhe një minimum pushteti njerëzve mbi ty, të cilin s'ta fal kushdo sot, I fortifikuar pas kamuflazhit të (pamjes së) rastit, sipas leverdisë: herë zyrtar, herë sportiv, herë serioz e herë agresiv. Jep mundësi për policinë në aeroporte apo të tjera porta ta lokalizojë shpejt rrezikun dhe të bjerë rehat ndërkaq që njëfarë Timothy (tjetër ky, që nuk arriti të bëhej musliman, si Timothy më lart), bjond dhe pa mjekërr hedh në erë ndërtesa federale në Oklahoma.
Përveç Heroit Kombëtar, Poetit Kombëtar, dhe lekut kombëtar (poeti, heroi plus Budin, Nolin dhe dy variantet e dymijlekshit me Ismail Qemalin) ca shqiptarë duan të bëjnë me mjekërr edhe Armikun Kombëtar.
Mediat dhe "specialistët" vazhdojnë të pjellin rrugëve vezë qose të urrejtjes, korba të rinj për një qiell mishngrënës ballkanik.

[ORIONI]

Nën peshën e ekranit politik

Ervin Hatibi

Iluzioni i informimit

Në bazë të anketave të besueshme, populli që grumbullohet më masivisht rreth ekranit të televizorit (kësaj vatre moderne me një zjarr pa tym) janë të varfrit. Sa më shumë të shtohet sëra dhe sa më lart të ngrihet ashensori social, aq më shumë në përpjesëtim të zhdrejtë shkon kjo me orët që kalohen përpara ekranit. Sigurisht. Të pasurit nuk kanë kohë të kalojnë përpara televizorit, për arsyen e thjeshtë se ata janë... brenda tij. Se janë ata që i bëjnë ngjarjet, jetën mondane e politikën, ata që personifikohen e përjetësohen në filmat dhe spektaklet që finacojnë sipas midesë e interesave të veta. Dhe në një ditë ende 24 orëshe, nuk mund të gjejnë kohë të shpenzojnë para ekranit, një kohë që do t'ia vidhnin bërjes së lekut apo bërjes së qejfit. Kurse të varfrit, ngaqë nuk bëjnë dot qejf "prej vërteti" e aventura, janë të detyruar që me një kosto të lirë të energjisë elektrike, të rrijnë e të kundrojnë gojëhapur deri vonë, deri sa shuhet, zjarrin që s'ngroh të ekraneve...

Përveç varfërisë, ka edhe nja dy arsye të tjera për të parë televizor, njëra më e dobët se tjetra. Njëra nga këto është që të informohesh dhe tjetra që të kulturohesh.

Më interesanti ndër këta sebepe televizive është informimi. Informimi përmes ekranit, me figura, të jep përshtypjen shtypëse se e pe krejt të vërtetën açik; ajo po lëvizte e gjallonte gjysëm metri larg hundës tënde.

Informimi përmes mediave, sipas përkufizimeve tashmë klasike, i bie të jetë pushteti i katërt, mjeti vendimitar me të cilin njerëzia kontrollon dhe gjykon funksionimin e tre pushteteve të tjerë-legjislativit, ekzekutivit, gjyqësorit- duke u bërë kështu teorikisht më i fuqishmi pushtet për demokracinë. Por tek ne dukshëm ky pushtet është pushtuar, pushtëruar, poshtëruar, dhe si rrjedhojë edhe demokracia ku jetojmë është e tillë, në të njëjtën masë trefishe. Ashpër? Hiç fare! Vështroni sesi qytetarit realiteti i serviret nga media të ngritura me paratë e kapitalistëve të politikës, pasunarëve të rinj monopolistë e kontrabandistë që përdorën shtetin si gomone, nga një media që financohet në mënyrë selektive me para reklamash nga qeveria (përshëndes ish-kryeministrin Meksi i cili kërkoi të marrë fund kjo praktikë, nëpërmjet botimit të një gazete të qeverisë); media që furnizohet me opinione e opinionistë nga shërbimi sekret. Prandaj edhe informimi është i destinuar të degjenerojë në propagandë a publicitet. Shartimi i biznesit, politikës dhe medias rezulton thjeshtë me një lloj bashkëkohor diktature, ku robi i shkretë ka iluzionin politik se zgjedh dhe njeh kur në fakt e vërteta është bërë thjesht mediatike, e përgatitur enkas për të. Sigurisht, mashtrimi më i lehtë është me shkronjën, në shtypin e shkruar, por efektin më të fuqishëm dizinformimi e merr kur bëhet me figura dhe zë. Fokusimi i detajit në dëm të tërësisë, fragmentizimi, përsëritja e shfrenuar e imazhit të volitshëm dhe errësimi i atij problematik, ngritja nga hiçi dhe zmadhimi i ndonjë personazhi apo ngjarjeje në dëm të një pale më të merituar personazhesh a ngjarjesh... të gjitha këto bashkë në atë që quhet me pafajësi lajm, informim.

Duke u pjekur midis territoresh të pakontrollueshme urbane dhe institucionesh gati hermetike, fruti i vërtetës reale është gati i pakapshëm për masat, dhe prandaj ne kemi paguar mediat të shkojnë dhe ta vjelin atje për ne, e ato pasi e shtrydhin dhe përpunojnë, na e japin ta pijmë nën ambalazhe shumëngjyrëshe, duke na u betuar se ajo çka po pijmë është 100% natyrale, pa konservues, pa prezervativë, pa ngjyrues kimikë...

Dëfrimi banal me politikën

Mirë apo keq, të më ndjejë demokracia, kam zgjedhur të bëhem ai shqiptari i mesëm cinik e i vetmuar, që e sheh haptas se politika e madhe jona, është thjeshtë një rimorkjo që merr kthesa pa finesë lidhur pas një fuoristrade me targa të huaja, kurse ajo e vogla, politika me të brendshme, është bërë "kush ngre pallatin më të lartë, kush fut më shumë kushërinj doganierë a badigardë"... Një strukturë pazarllëqesh tribale-karikaturë e Besëlidhjes së Lezhës- ku bihet dakord për aleatët, klientët dhe armiqtë e rradhës, si edhe ku sajohen togfjalëshat e rinj të propagandës për t'i bërë ballë shmangieve publike të momentit nga demokracia, premtimet e vjetra dhe burrëria.

Në vend të votës, (një institucion që ia kemi arritur ta bëjmë qesharak) tashmë një shqiptar si unë përdor telekomandën. Nga një stacion në tjetrin i jap mbështetjen time fytyrave gazndjellëse të garipave të politikës, të cilat na ofrohen në pozat e tyre më kinematografike, që citohen në frazat e tyre më anekdotike, në shkujdesjet e tyre më alkoolike. E gjitha kjo mundësuar me kamerat dhe mikrofonët e poseduar prej duarsh të njoma ish-kamarierësh, që tani kanë marrë peng redaksitë e ndritshme të televizioneve tona. Emisioni më i ndershëm politik, është sigurisht "Diskolajmet" e fundjavës, prej të talentuarit Shkurti në Tv-Klan, ku në ndryshim me banalitetin dhe shkujdesjen djaloshare në edicionet e lajmeve apo ato të analizave, fokusimet groteske të njerëzve të pushtetshëm, janë të justifikuara që në fillim me titullin dhe zhanrin e emisionit. Dhe gjithsesi, aty komentet e abstragimet, përmes kopsitjes me batuta prej filmave të realizmit socialist, japin definicionin dhe shijen e vërtetë të kastës sonë politike në aventurat e saj të përjavshme. Të përvajshme.

Por kohët e fundit, siç është vënë re edhe nga të tjerë kolegë, në trendin më të fundit të liberalizimit mediatik të jetës politike, një kulturë e keqe protagonizmi, e nisur që me transmetimet maratonë të diskutimeve parlamentare, ka filluar të rishfaqet edhe më bruto në etjen perverse për të transmetuar në televizion debate të nxehta politike të niveleve të larta. KPD-ja, plenumi i Tiranës (Edi Rama versus demokratët në këshillin bashkiak), debati mbi SHIK. Në dallim nga uniformiteti provincial i mediokritetit nëpër transmetimet e diskutimeve parlamentare, ritmi dhe temperatura janë të garantuara në llojin e fundit të debateve. Në një Shqipëri pa yje, në një Shqipëri ku intelektualët, shkrimtarët, këngëtarët dhe aktorët pa filma e pa teatër thërriten nën armë nga politika sa herë ka nevojë ajo, detyrimisht që telenovelat narciziste të yjeve do të detyrohen t'i luajnë politikanët. Ata kanë dalë nga ekranet e dritareve-ikona të benzave të blinduar, ku tendosen me seriozitet kanonik, për t'iu dhuruar popullit në TV me gjithë mimikën e tyre molieriane, gjestikulacionet, testikulacionet, kollarot firmato, zhargonet surrogato dhe hieroglifet kuptimplote me tymin e duhanit. Të ardhur në politikë përgjithsisht nga mjedise universitare apo (gjysëm-)akademike, politikanët tanë, ish-nxënës të shkëlqyer dhe ish-sekretarë rinie, duket që ende e vuajnë atë kompleksin e vjetër të të qenit "çun i mirë". Dhe kështu nuk humbin rastin për t'u dukur sa më maço, sa më të hidhët, sa më vulgarë para kamerave, pas të cilave dyshojnë se i gjithë populli shqiptar përbëhet nga skafistë dhe blegtorë vetmitarë, të gatshëm t'i pranojnë si të barabartë mes të barabartëve nëpër tavolinat e lira të burrërimit populist ballkano-mesdhetar.

Duke e shqyer më katërsh parimin e mirëinformimit dhe të gjithëpjesëmarrjes, transmetime të tilla minimaliste, shkojnë përtej transparencës politike dhe zgjerimit të korridoreve midis elitës dhe popullit, pushtetit dhe qytetarëve zgjedhës. Më tepër ato i ngjajnë një versioni shqiptar të spektaklit të tele-realitetit "The Big Brother" ("Vëllai i madh", i njohur tek ne përmes versionit italian "Il grande fratello.") Është pra ai spektakli, ku çuna e goca të reja, vetëngujohen në një shtëpi të supervrojtuar nga kamerat, të cilat i japin publikut mishngrënës të gjitha detajet e jetës së tyre ditore; të ushqyerit, llomotitjet, flirtet, zënkat, përgjumjet...gjithçka që mund t'i ndodhë robit. Hiq vetëm pjesën e mirëfilltë të marrëdhënieve seksuale, (megjithëse në ndonjë vend, janë përfshirë edhe ato). Tashmë nuk ka rëndësi çfarë thua-rëndësi ka si e thua. Nuk ka të mirë dhe të këqinj-ka vetëm simpatikë dhe jo simpatikë. Dhe tamam si në "Big Brother", duke supozuar se janë të pavrojtuar e midis shokësh, politikanët tanë po e lirojnë fare gojën nëpër ekrane, dhe të mos na përmendë kush eksperiencat e botës, fjala vjen ato amerikane, ku debati politik televiziv ka krijuar shkollë. Këta tanët, i lejojnë vetes lloj-lloj llafi në publik, e kjo punë u kalon fare pa gjobë, në ndryshim nga vendet nga ku marrim shembuj. Është një lloj sindrome e quajtur Tourette (psikologët të më korrigjojnë) e cila përkufizon (mes të tjerash) gjendjen e njeriut i cili nuk mund të frenojë dot shtrëngimin e brendshëm për të thënë llafe të pista. Televizionet tona, në emër të të qenit si gjithë bota (cila botë mor aman!?), kanë bërë të zakonshëm përdorimin e fjalëve të ndyta orë e pa orë, vend e pa vend, duke u kthyer në laboratorë të traumatikës postdiktatoriale, ku njerëz të frustruar të moshave të mesme vjellin gjithë edukimin puritan të Enver Hoxhës. Ajo që në fillim nisi si shaka nga disa humoristë pa karakter, një herë me aludime erotike e fjalë dykuptimëshe, pastaj me eufemizma më të trasha, tashmë ka kaluar në bërtitje dhe afishim me gojën plot të fjalorit më të ulët nëpër spektakle e emisione në orët më të ndjekura. Ky marifet ekstremizoi shijet e shikuesve, dhe rrjedhimisht u huazua edhe nga politika, në doza më diplomatike, gjithë duke shfrytëzuar për hesap të karizmës personale normalizimin që rrethon tashmë banalitetin dhe vulgaren nëpër media. Kemi parë spektakle dhe emisione në kanalet serioze evropiane, të paktën në ato të Italisë e Francës, dhe nuk ka qëlluar asnjëherë t'i dëgjojmë troç disa llafe që kumbojnë pa të keq në ekranet tona homologe. Njerëzit tanë po harrojnë se të bësh humor dhe të jesh inteligjent, nuk është e domosdoshme të qelbësh gojën.

Për t'i bërë ballë kësaj sëmundje të medias dhe të kulturës politike, duket se nuk ka asnjë zgjidhje tjetër, veç stërvitjes së ndonjë duzine personazhesh tredimensionalë, figura midis Avni Rustemit dhe doktor Arqilesë, që të ndërhyjnë në skenë me një spec djegës në dorë për t'ua përzhitur buzët sa herë shqiptojnë llafe të këqia adoleshentëve tanë publikë.

[ORIONI]

Jepi Zotit çfarë i përket Zotit, dhe Cezarit çfarë i përket atij.

(Shkrim për disa përzierje të punërave të fesë ndër shqiptarët sot)



Ervin Hatibi

Gjatë gjithë dekadës së fundit kemi mundur të shohim gati në krejt hapësirën shqiptare lehtësinë me të cilën diskutohet për fenë. Në këtë diskutim përfshihet gjithkushi, si të ishte diskutimi një pishinë publike, në katër cepat e së cilës hidhen zhurmshëm kalamaj parashkollorë; (jo se dijnë të notojnë, por zbatojnë parimin e vjetër që thotë "pa u futur në ujë, nuk e mëson notin"…);(…plus që edhe pishina e diskutimit është vetë e cekët, e ta lejon amatorizmin, e në këtë mënyrë edhe protagonizmin). Të gjithë mund të bëjnë si kampionë oqeanikë në këtë terren ujëpak, dhe bile, meqë nuk është rënë ende dakord as për termat e garës, të katër anët e diskutimit janë edhe cak edhe fillim edhe fund edhe mes i tij… Fajin për këtë tollovi për së pari e ka dobësia e mirënjohur e hoxhallarëve dhe priftërinjtve tanë, të cilët vetë nuk po i thellojnë përmasat e diskutimit dhe nuk po caktojnë qartas dhe dukshëm limitet.


Në përgjithësi, në diskutimet publike të dekadës së fundit, jofetarët që kanë patur monopolin e këtij diskutimi, haptas kanë guxuar të identifikojnë të keqen e kombit me fenë. Përjashto nga jofetarët vetëm ateistët e ndershëm fondamentalistë, (të cilët në esencë nuk pajtohen me aspektin joracional të fesë), pjesa tjetër e tyre nuk pajtohet me aspektin jonacional që kanë esencialisht besimet fetare. Kjo sipas tyre na pengon unitetin, së këndejmi edhe prosperitetin. Kështu, meqë projekti "feja e shqiptarit është shqiptaria" përveçse si metaforë patriotike e një konteksti të caktuar historik nuk pati fatin të marrë formën e ndonjë sinkretizmi të vërtetë religjioz, atëherë jofetarët kanë rendur të zgjedhin në mënyrë kriminale njërën prej feve, në kurriz të tjetrës, si përfaqësuese të përbashkët të projekteve nacionale. Të mos i largohemi idesë që thashë më lart, se ata vërtet kanë identifikuar, një palë Islamin e një palë krishterimin, me të keqen e kombit. Ata që thanë se muslimanët kanë fenë e pushtuesit, apo se ekzistenca e tyre na ndan nga Evropa dhe zhvillimi, a nuk ia kanë arritur me sukses ta portretizojnë Islamin si të keq për shqiptarët? Ata që kanë mbështetur se shqiptarët janë bërë muslimanë duke shpëtuar shqiptarinë nga krishterimi që ua rrezikonte, a nuk kanë fyer vallë kështu fenë e të krishterëve shqiptarë, (që kanë mbetur të krishterë e shqiptarë edhe sot e kësaj dite)? Në këtë diskutim jofetar mbi fetë, argumenti shterues pse Islami "është i mirë" për ne, qëndron në faktin se ai na mundësoi të mbetemi shqiptarë në një det ortodoks sllavo-grek, kurse argumenti paralel pse krishterimi për ne "është i mirë" lidhet me faktin se kjo është feja e Perëndimit të fuqishëm dhe të qytetëruar.

Misionarët e parë të krishtërimit ndër shqiptarët, sigurisht përmendnin Perëndinë dhe jo Perëndimin, ashtu si edhe imamët e dervishët që thërrisnin popullin në Islam, kur flitnin për parajsën, nuk kishin ndërmend ndonjë utopi tokësore nacionaliste të Shqipërisë së Madhe… Ama sot, zëdhënësit e palinçensuar të të dyja feve i kanë tokëzuar e privatizuar qëllimet e shenjta. Të grumbulluar një palë rreth diskursit pseudofetar të integritetit kombëtar, e pala tjetër rreth një tjetri (diskurs pseudofetar po aq bosh) të integrimit ndërkombëtar, tentojnë të zyrtarizojnë midis shoqërisë tonë monumente monstruoze të fesë së politizuar e instrumentalizuar, të ngritura më dukshëm se minaret dhe këmbanoret. Personazhe të tillë janë vetë tashmë priftahoxhë të feve gjeopolitikisht korrekte, pasi i kanë shmangur nga loja besimtarët apo njerëzit e fesë me ca marifete futbollistike mbi terrenet tepër delikate të religjiozes, ku si minimum duhen hequr këpucët me baltë para se të shkelësh. Atyre, besimtarët a njerëzit e fesë u duhen thjeshtë si një element në dekorin e reputacionit, apo më keq, vjen dita e mund t'u duhen edhe si mburoja njerëzore.

Territori i besimit, i ndjeshëm ndaj alkimisë së retorikave dhe emocionalizimeve grupuese, ka rezultuar frytdhënës për t'u përdorur prej politikës dhe biznesit. Ashtu si në fshatrat e varfër të Jugut shqiptar, ku përtej kallinjve të misrit maskohet kanabisi, pa u fshehur dot, edhe politikanët e tregtarët kërkojnë të përdorin arat e mbjella të fesë për punët e tyre. Simbolika fetare e gatshme për t'u propozuar si flamur betejash apo si logo produktesh; grupimi fetar i gatshëm për t'u servirur në konflikte si ushtar apo si blerës-konsumator në marketing … Të korrat janë të shumta, por korrësit më të shumtë… Nëse prijësit fetarë nuk flasin haptas për fenë si fe, nëse nuk e dallojnë haptas grigjën e tyre, por bëjnë "hesape elektorale" me numrin e besimtarëve duke e lënë evaziv perimetrin identifikues të xhamisë a kishës, të hapur edhe për ata që nuk e besojnë Zotin, (a thua se Zoti ka nevojë për njerëzit e jo e kundërta), apo nëse u vjen ëmbël kur njerëz a grupe të fuqishme jofetare bëhen artikulues të interesave fetare, atëherë të mos u vijë hidhur nëse nesër e gjitha kjo prodhon përfshirje të paparamenduara në konflikte apo përçarje interesash në shoqëri. Të cilat kaq pak kanë lidhje me fenë. Në kohën kur dekomunistizimi i shoqërisë shqiptare është një proces që megjithëse përpëlitet, ka hyrë në një rrjedhë, është tashmë detyrë e çdo besimtari shqiptar të nisë e të kontribuojë edhe për de-ateizimin e fesë, përzënien me ceremoni të tregtarëve nga tempulli, flakjen tej të gjithë mbishtresave koniukturale interesaxhije jashtëfetare prej ambientit dhe diskursit fetar. Që feja t'i kthehet vërtet Zotit, që të mos tallen më me të, që të mos ta akuzojnë më se është një sajesë narko-politike e kastave të larta, për të përmbajtur nënshtruar të ultat…


Përveç rastit kur debati publik mbi kryesinë e Kishës Orthodokse Autoqefale Shqiptare u dominua brutalisht nga njerëz jofetarë të traditës joortodokse, duhet thënë se bashkësia dhe feja absolutisht më e abuzuar dhe sulmuar tek ne është ajo e muslimanëve. Është fakt i njohur nga të gjithë, se përherë muslimanët shqiptarë goditen për faje të supozuara të njerëzve të tjerë (psh. për faj të turkut që na pushtoi gjysëmmijëvjeçari më parë, apo për faj të arabëve që hedhin bomba nëpër botë.) Mendimtarë dhe figura të njohura e më pak të njohura, nuk kanë ngurruar të ftojnë shqiptarët haptas të divorcohen me… veten e tyre, të kthejnë fenë dhe gunën nga fryn era, dhe të arrijnë kështu Perëndimin, meqë edhe era për andej frynka. Kanë tallur, stigmatizuar apo përpjekur të fshehin traditën dhe kontributin e muslimanëve shqiptarë, janë shërbyer në retorikën e vet me racizëm, ksenofobi orientaliste e fashiste; dhe e gjitha kjo jo nëpër fletushka të nëndheshme si traktet famëkeqe të Kosovës, jo në site interneti të ndaluara, por krejt haptas e krenarisht në tubime e botime të respektuara… Sipas mendimit tim, sidomos në Shqipëri, kur hapja nënkuptoi edhe hapje të xhamive, retorika demonizuese dhe përjashtuese ndaj Islamit, mëshonte më tepër tek prevencioni përmes sulmit, duke bërë lidhje midis elementëve të parë të rishfaqjes së Islamit në publik, me legjendat e eksperiencës nën turkun, apo me paralelet me terrorizmin ndërkombëtar për të nënvizuar në të gjitha rastet dhunën, obskurantizmin. Sot, pas më se një dekade, kur listën e grupmoshave nëpër xhami gjithnjë e më tepër po e mbizotëron rinia, nuk bëhet më fjalë që retorika islamofobe të jetë e tipit çrrënjosës si në fillim, por ka marrë tashmë karakter krasitës dhe frenues. Po ata mendimtarë që deri dje e shihnin islamizimin e shqiptarëve si një aksident historik, si një gabim për t'u korrigjuar, si një devijancë që i kishte ndodhur popullit tonë gjatë fazës së vet "pubertive", po të njëjtët mendimtarë i gjen sot duke mbrojtur "islamin tradicional shqiptar" nga tendencat e huaja për radikalizim dhe arabizim. Pa delikatesë, muslimanëve të sotëm shqiptarë u thuhet se për ne, si një popull joreligjoz (!?), pranimi i Islamit ka qenë administrativ dhe strategjik, dhe kështu duhet të mbesë, se prishet tradita. Duke shpikur një "islam shqiptar" ku nënkuptohet kryesisht mungesa e ritualeve të dukshme dhe e aktivizmit shoqëror, kjo krijesë mitologjike i kundërvihet "islamit të arabizuar", pra shembullit të një pjese të besimtarëve praktikantë, e cila pa shkelur asnjëlloj ligji të shtetit apo të fesë, pëlqen një stil "alternativ" jetese në sjellje, veshje, ushqim, argëtim etj. Stil i cili në fakt është jo thjesht më afër traditës shqiptare, por në shumicën e rasteve, është mbase i vetmi shembull i gjallë i kësaj tradite.

Duke na trembur me "arabizimin e Islamit" i cili do na bëjë si Lindja e Mesme, mbështetësit jofetarë të "tradicionalizmit islam" na ofrojnë si shembull të "islamit vendas" disa dëshmi udhëtarësh qeflinj evropianë të shekullit të XIX, ku përshkruhen veshje ekzotike shqiptarësh të çuditshëm që shkojnë edhe në kishë edhe në xhami… (Ato kohë në fakt ka patur edhe literaturë që tregonte se shqiptarët përveç vijës së zezë "etnografike" mbi tirqe apo xhedikët e leshtë, kishin edhe nga një bisht të gjatë si majmuni pas vetes.) "Tradicionalistëve islamikë" u duhen këto lloj dëshmish për jostabilitet fetar te shqiptarët, për mungesë të dogmës dhe përditshmërisë fetare tek ta etj. Atyre nuk u mjaftojnë dëshmitë e parreshtura nëpër shekuj që tregojnë se përherë shqiptarët muslimanë kanë thirrur ezan e kanë mbajtur ramazan, se gratë kanë mbuluar flokët, dhe të përkushtuarit kanë rritur mjekërr, se kanë kënduar Kur'an arabisht e kanë lexuar vjersha persisht… Por edhe nëse do të binim dakord me vizionin e tyre të "islamit shqiptar", prapë ata, në mënyrë krejt të pashpjegueshme i dashkan muslimanët shqiptarë muzealë, të pandryshueshëm. Në kohën e sotme, kur asnjë grupim apo bashkësi jo vetëm shqiptare, nuk mund të thotë se është e njëjtë jo më me një shekull më parë, por as me një dekadë, "konservatorët" tanë i duan muslimanët shqiptarë të vaksinuar ndaj çdo lëvizjeje të natyrshme apo rileximi në fenë islame, siç ka ndodhur historikisht në këtë fe.


Por, megjithë shfaqjen e "tradicionalistëve" në horizontin e kritikëve ndaj "problemit islamik", veç "çrrënjosësve" të kurdondodhur që ende flenë me platforma rikonvertimesh masive, një lloj tjetër i ri islamofobie po mund të vërehet. Nëse "tradicionalistët" pranojnë gjithsesi një lloj Islami shqiptar të së shkuarës, vetëm të përshkruar por jo të dokumentuar (si një lloj Atlantide), nëse kemi ende edhe radikalët "çrrënjosës" që përmendin me zë të lartë Rekonkuistën, një rrymë tjetër "riformatuese", (jo reformuese) po kërkon një "islam evropian" të së ardhmes. Vini re! Nuk është projekti gjithsesi-ortodoks i Tarik Ramadanit, nuk janë vizionet natyralizuese të diplomatit Murad Hofman, apo të eruditit Timothy (Abdal-Hakim) Winter a të tjerëve mendimtarë muslimanë, përmbi normalitetin e të jetuarit si musliman evropian. Janë tentativa nga jashtë Islamit, për të parë probleme brenda trupit të fesë dhe për t'i ndrequr ato për shkaqe politiko-ekonomike, të pagëzuara si shkaqe "evropiane". Se ndryshe ç'siklet do t'i shtyjë njerëz me plot punë të tjera t'i hyjnë, (pa formimin dhe përkushtimin e duhur) profesionit të reformatorit fetar…


Në formën e një parathënie, ky projekt u duk sipas meje për herë të parë tek ne në një debat për çështje të Islamit të shqiptarëve, organizuar nga televizioni "Klan", ku intelektuali dhe politikani i njohur Arbër Xhaferri shpjegoi se tashmë pas "evropianizimit të krishtërimit" rradha po i vinte edhe Islamit të evropianizohet në Kontinentin e Vjetër. (E keqja dhe e pavolitshmja si përherë janë lindore; kështu kishin qenë edhe në krishterim deri sa ky erdhi në Evropë.) Sipas z. Xhaferri, e kaluara paraglobaliste, ofronte peisazhin idilik e atdhetar të hoxhës e priftit nga fshati, kurse sot ky peisazh po kompromentohej nga të shkolluarit në vendet arabe, vende këto të prapambetura dhe politikisht anakronike. Këtë anakronizëm politik (ribashkimin e kishës me shtetin) kërkojnë ta fusin tek ne bashkë me fenë, të shkolluarit e Arabisë. Këtu tek rreziku i "arabizimit" të politikës (jo të Islamit pra; të paktën ta thonë kështu dhe ta lënë fenë rehat), puqet shqetësimi i tre shkollave, pra edhe "tradicionalistëve", edhe "çrrënjosësve" edhe "euroislamikëve". (Ashtu si kam patur rastin ta bëj edhe herë të tjera, do sugjeroja që feja të shihej me koherencën e vet, me paradigmën dhe me termat e qëllimet e saj si një tërësi dhe të mos copëzohet në detaje që hetohen me optika politizuese, sepse mu këto e nxisin profilizimin politik të fesë.)


Duke e parë ndërgjegjen njerëzore si të ndërtuar mbi dy elementë (dualizmi i vjetër, bardhezija e famshme), intelektuali Xhaferri në mënyrë shumë anatomike, u përfshi dashur pa dashur në frymën e "përplasjes së qytetërimeve". Sipas leximit të tij këta dy elementë që flenë ndër ne të gjithë, qenkan elementi "protofashist" (asnjëherë nuk e di njeriu i shkretë sa të zeza mbaka në bark…) si edhe elementi i dashurisë. I pari neve na jep impulset e dhunës dhe të komandimin, shtetformimit etj, kurse i dyti nuk do fort koment. Në këtë raport manikeist engjëll/djall, eros/thanatos, jin/jang, lindje/perëndim, Xhaferri tha se në krishterim ka fituar dukshëm dashuria dhe pastaj çuditërisht nuk përmendi si qëndron kjo punë me Islamin, për të cilin zhvillohej edhe emisioni. Heshtja e tij, pasi kishte përmendur më parë botën arabe ku feja (dashuria) nuk është ndarë ende bindshëm nga shteti (protofashizmi), nënkuptoi për fenë tjetër një përkufizim ose me më pak dashuri dhe më shumë "proto…", ose (duke e shfajësuar) një raport barazie midis këtyre dy elementëve. (Por pjesën tjetër të heshtjes e mbushte dijenia se në shtypin botëror prej kohësh lundrojnë bollshëm termat "fashizëm jeshil", "islamofashizëm" për të përkufizuar ca trende të sotme të muslimanëve.) Fatmirësisht, niveli i të shprehurit të zotit Xaferri, ishte vërtet tepër i lartë, dhe shpresoj se shumica e shikuesve të emisionit të shumëndjekur "Opinion", si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë nuk e kanë marrë dot proto-mesazhin e tij. Dhe prapë fatmirësisht, ata që munden ta zbërthejnë elokuencën intelektuale të z.Xhaferri, janë njerëz që nuk ndikohen aq lehtë.


Vështrime që shohin tek Islami si fe pamundësi dhe papajtueshmëri dhe nevojë për kirrurgji, vështrime që duan të përmbledhin në trupin e fesë jo vetëm shkrimet e shenjta dhe shembullin profetik, por edhe kronikën e zezë të gazetave, vështrime që e gjykojnë Islamin jo nën dritat e hershme të Mekës e Medinës por nën zjarret e New Yorkut e Tel Avivit, vështrimet që duan t'i shohin të këqijat dhe teprimet e personave apo grupeve të caktuara si burimore nga Islami, vështrime të tilla sot është rënë dakord në të katër anët e botës të quhen islamofobi. Askush në fakt nuk mund të pengohet që të kultivojë në kraharorin e vet bistakët e protofashizmit, antisemitizmit, islamofobisë, islamofashizmit etj.etj, por nën dritën e diellit, e sidomos nën atë të skenës lipset demonstruar një minimum hipokrizie postmoderne pranimi dhe respekti për tjetrin, si nevojë për të vijuar bashkëjetesën nëpër shoqëri pluraliste. Nëse edhe ky minimum, i domosdoshëm si tharmi, do të mungojë, uji dhe mielli do të shkapërdahen dhe buka e përditshme e bashkëjetesës nuk do të mbruhet më. Por, edhe ky është një opcion mbase…


Sigurisht, çdokush ka lirinë e vet dhe copyright-in e vet për termat dhe projektet e veta. Por të gjithë ata që diskutojnë për fenë, tek e fundit duhet ta dijnë se xhamitë edhe kishat kanë edhe dyer, përveç dritareve nga ku njerëz të ndryshëm, pa i gjykuar në sinqeritetin e qëllimit, kërkojnë të hyjnë dhe të bëjnë rregullime. Siç shkrova edhe më sipër, është detyrë e të gjithëve të insistojnë që fesë t'i mjaftojnë institucionet dhe njerëzit e vet, dhe personat jofetarë, nëse munden, le të provojnë mënyra të tjera (ligjore psh) për t'i kodifikuar idetë apo vizionet e veta mbi fetë, gjithë duke respektuar shenjtërinë që përjetojnë besimtarët për to.

[ORIONI]

Në Kërkim te Avantgardës: Ka dëgjuar njeri për gazetën “E PËR-7-SHME”?

Hamendje me sebep të seminarit ndëruniversitar mbi avangardat letrare,
mbajtur në Tiranë më 3 maj.



Ervin Hatibi


Në një nga ditët e para të majit, në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë u mbajt një seminar në lidhje me fenomenin e avangardës në letërsinë tonë të shekullit të shkuar. Me sa i ndoqa, opinionet e studiuesve
pjesëmarrës në aktivitet, iu larguan apo afruan më shumë e më pak dy kahjeve të përkundërta. E para kahje, mëton se në trevat e shqipes nuk ka ekzistuar qartas ndonjë entitet i quajtur “avangardë letrare” (dhe me të vërtetë askush nuk ka dalë deri tani ta impersonojë këtë duke thënë “unë jam avangardë apo avangardist.”) Sipas kësaj kahje të vështrimit, kushtet e pranuara si përkufizuese për avangardën, (thyerja sektare me traditën e
mëparme, vetëndërgjegjësimi dhe vetëpërkufizimi me anë të manifesteve estetikë apo revistave a organeve të zëdhënies etj. etj.) të gjitha këto kanë munguar. Ndonjë element i avangardës ama, është shpërfaqur tek ndonjë
lojë me intonacionin apo pikësimin tek Lasgushi apo me liberalizimin e emfazës tek Migjeni...

Kahja tjetër opozitare, mëton se absolutisht avangarda është bërë e gjallë me gjithë kostumografinë dhe slloganistikën e vet në fillimin e viteve ’90 në poezinë shqipe të Tiranës. Kahja e dytë dhe kahja e parë nuk para i
diskutojnë shumë teoritë ku mbështeten. Të dyja e shohin avangardën si një ortodoksi. E cila është një kategori standard si në Kinë ashtu edhe në Kenia apo Kroaci.

Nëse avangardës do t’i rezervonim optikën më përfshirëse duke e përkufizuar thjesht e qartë si një grupim artistik që prodhon thyerje serioze me traditën, mbase në kushtet e shkrimit shqip do të identifikonim më shumë se një të tillë, dhe do t’u shtrëngonim dorën nxehtësisht partizanëve entuziastë. Nëse do të kërkonim procedurat administrative sipas modeleve të dy dekadave të para të shekullit të 20, kjo pastaj është pak si e pamundur
për specifikat e mikroklimës letrare shqiptare. Me sytë përdhe, na duhet ftohtë t’u japim dorën si në ceremoni pajtimi gjaqesh atyre që nuk shohin hiç avangardë këtu, dhe vendin bosh ia japin Lasgushit & Migjenit apo Gaspër Palit apo triumviratit poetiko-industrial të viteve ’60 (Kadare/Arapi/Agolli).

Gjithsesi, personazh i cituar si mungesë ose si prani në këtë histori arnautësh avangardistë, duke u përpëlitur në kufinjtë jetikë (jo etikë) të modestisë, mendoj se gjithsesi një lloj sekti apo tribuje poetësh e jo vetëm, populloi nevojën për ndryshim radikal në shkrim në fillimet e hapjes së Shqipërisë. Poetët që morën përsipër në adoleshencë e sipër, t’u japin udhë përfytyrimeve e meraqeve të veta përmes gazetës “E PËR-7-SHME”, patën
gjithë kohën dhe qejfin e domosdoshëm për t’u dhënë udhë përfytyrimeve e meraqeve të veta përmes gazetës “E PËR-7-SHME”. Ndërkallja e 7 (shtatës) superstitive e mitike përmes titullit, nuk është e vetmja thyerje dhe
kontroversi e procedimit shkrimor/letrar të grupit të poetëve, e po ashtu në vend të një manifesti, por tamam si manifest, grupi pat publikuar në numrin e parë përmasat e perimetrave të vet botëkuptimorë nën dy tituj të shkruar kolektivisht nën tempin dhe tonin e Rudian Zekthit: “Tabutë e gazetës” dhe “Në vend të keqkuptimit”. Jo vetëm kaq, po në ballë të numrit të parë, gazeta merrte përsipër të ofronte edhe një projekt tjetër të pasportës
shqiptare, ofruar me grafikën e njohur zyrtare, por ama me disa korrigjime radikale me tone të një lloj “shovinizmi poetik” të denjë për përfaqësuesit më militaristë të futurizmit. (Përveç projekteve të nënkuptuara për një shkrim “tjetër”, vramendjet e grupit në një kohë ndryshimesh e paqartësish të thella politiko-filozofike premtoheshin në skajin tjetër me nota pseudopolitike ose quazi.) Zaten e gjitha kjo u ngjiz nën personalitetin dhe
talentin shtypës të Rudian Zekthit i cili i dha tonin jo vetëm komunikimit letrar nën titullin “E PËR-7-SHME”, por mendoj edhe gati gjithë verbit e modusit poetik të brezit të vet.

Në anën tjetër, krahas poetëve, poli tjetër që përbënte tribunë “E PËR-7-SHME” dhe e furnizonte me spontanitet e zhargon, ishin një dorë simpatike adoleshentësh shkollëbraktisës, shakaxhinj autodestruktivë, që
prej aty e deri më pas dolën pak nga pak nga anonimiteti, jo vetëm prej look-ut të vet të bujshëm proto-grunge, por edhe sepse më vonë u bënë dj, animatorë radiosh, veprimtarë politikë e fetarë. Ky polarizim midis rrugës
dhe underground-it më një anë dhe mjedisit universitar më anën tjetër prodhoi monumentin “E PËR-7-SHME”. Më poshtë po rreshtoj të riorganizuar ca pak fjalë më tepër për këtë gazetë. (Shyqyr që na u dha rasti, me hipotezat për dhe kundër gjatë seminarit mbi avangardën, që të themi edhe diçka për “E PER-7-SHME”, për këtë “gazetë” titulli i së cilës porsi një sëpatë mban ngulur në gjoks numrin e shtatë. )




Kujtimet janë shtresa joprodhuese në përgjithësi, ndaj shoqëria ashtu si pleqtë në azile, i ka mbyllur nëpër ndonjë datë të kalendarit. Dymbëdhjetë vjet më parë, u botuan katër numra të gazetës “E PËR-7-SHME”, me një tirazh
katër mije copë për numër. Kjo është shumë e saktë. Nuk mund të saktësoj dot ama sak datën, datëlindjen, pasi numri i parë i gazetës nuk shënon madje as muajin e vitit të botimit. Por duhet të jetë fjala për shkurtin e vitit
1992, ose për ndonjë diferencë midis shkurtit alla turka me shkurtin alla frënga, sepse ato ditë kur gazeta doli sapo kish vdekur Martin Camaj, dhe në faqe të parë gazeta pasi jepte lajmin e hidhur, ftonte të mbahej një minutë heshtje nga lexuesi. Edhe gazeta vetë mbante një minutë heshtje, duke lënë të zbardhte fill poshtë lajmit një paragraf të gjatë të pashkruar. (Do të ishte teprim i pafalshëm për mua të flisja për reinkarnacion apo lidhje
horoskopi midis Camajt dhe botimit të “E PER-7-SHME”). Këtu po shtoj se isha edhe unë njëri nga ata djem të rinj e një vajzë që botuan numrin e parë. I kam firmosur shkrimet e mia me emrin Erind para mbiemrit tim, për
të përshëndetur nga larg Erind Pajon, poetin që sajoi titullin sensual të gazetës.




“E PER-7-SHME” pikë së pari, tregon që në titull një alternative midis “numrave e shkronjave”, dhe një paradoks midis kuptimit të fjalës “e përshtatshme” dhe mënyrës së “papërshtatshme” me të cilën është shkruar.
“E-7-E” (përdor shkurtimin) është një nga ato dhjetra shpallje arti që mungonin prej dhjetra vitesh në rruget tona, një realizim përtej ngopjes i lirisë së shprehjes. Si koncept dhe si botim “E-7-E” u përpoq edhe të mbushë boshllëkun që krijoi mungesa e botimeve artistike në vitin politik 1992.

Duke qenë një gazetë e drejtuar tek një publik i pakët, ajo në rradhë të parë synonte ta krijonte lexuesin e vet, dhe në momentin e krijimit të ketij lexuesi misioni i saj merrte fund. Domethënë bëhet fjalë për një gazetë
kamikaxe iluministe. Problemin e artit e të shoqërisë shqiptare “E-7-E” e pa si problem moral, e sigurisht në aspekte të mungesës. Ajo i dëshiroi pralexuesit “nga rradhët e plebejve të kaltër”, siç thuhet në editorialin e
parë. Si e tillë, gazeta shmangu me përbuzje elitën duke marrë në të njëjtën kohë një pamje intelektuale e antiintelektuale.


Kurse në publikimet e krijimtarisë letrare, vendi iu la tërësisht autoreve të panjohur që treguan për një underground vullkanik tendencash krejt të reja në të shkruarin e fjalës shqipe. Me këta togfjalësha emërtoj poezitë e Viron Graçit, Eneidës, Gent Gjokolës, Dritan Xhelos. Autori i huaj që “E-7-E” zgjodhi për të nderuar numrin e saj të parë qe Ernesto “Black” Sabato, argjentinasi me gjak nga i yni, që u bë autor kult i publikut të
afërt të gazetës. Them publiku i afërt, duke patur parasysh disa pak “plebej të kaltër” (term i R.Z.) që gazeta arriti t’i krijonte a t’i gjente. Duke kaluar përmes surrealizmit, dadaizmit, agjitpropit, simpative për jogën e rock-un agresiv, “E PER-7-SHME” konturoi fytyrën e saj prej fetishi, e pastaj vdiq, për mungesë fondesh. Siç ndodh në të tilla raste.Ky ishte edhe mesazhi më i fortë, ky ishte numri vijues i saj. (Vijon edhe sot). Arti është akt vetësakrifikimi e vetëdenoncimi, etj., etj.. Me pakfjalë është një krenari e një qëllim në vetvete: të humbësh. “E PER-7-SHME” nuk ka qenë kurrë një gazetë, por mbase një dekor teatral i një drame, a një letër dashurie në prag të parandjenjës së keqe. Shumë njerëz të ndjeshëm e kanë cilësuar zhdukjen e të përshtatshmes si zhdukjen e dinosaureve, apo si vdekjen e papritur të Jimi Hendrix, Sid Vicious, etj., etj.. Vetëfinancimi,
botimi gjysmë-ilegal, shpërndarja falas, të gjitha këto bënë që “E PER-7-SHME” të përflitet edhe politikisht. Destruktiviteti i kësaj gazete në fakt arriti kulmin kur që në korrik të 1992, në rubrikën sureal-rozë
“POPULL”, botoi këtë pasazh me spiunazh nostradamik:

“Për t’i paraprirë një invazioni të mundshëm të serbëve në Kosovë ishte e natyrshme një përqëndrim i forcave tona ushtarake në kufinjtë verilindorë.Veçse tanket e nisura nga kjo anë e Shkumbinit lanë dhëmbët rrugëve për në destinacion. Domethënë zinxhirët e ndryshkur”.




(Footnotes)

1 Titull i një eseje të Rudian Zekthit, botuar në “E PËR-7-SHME”

[ORIONI]

Shkrimtari shqiptar në metropolin socialist të viteve '60.

(Lexim paralel i "Dragoi prej fildishi" nga F. Kongoli dhe "Muzgu i perëndive të stepës" nga I. Kadare)

Ervin Hatibi

Tregimtari-studenti-shqiptar pret "trolejbusin" në një metropol postrevolucionar të Lindjes së kuqe, duke mbajtur ndërmend emërmbiemra të vështirë vajzash të huaja. Memuaristika poetike e viteve '60, fjalën "trolejbus" e rimon me fjalën "rus". Në fund të viteve '90, stacionet e trolejbusëve përskuqen edhe më në lindje; rima bëhet e pamundur në Kinë. "Në stacionin e Parkut zoologjik zbrita, mora linjën e trolejbusit pak më tutje".(176d ); "…trolejbusët ishin të ngadalshëm si drerët e përrallave."(210m ). "Ndërrova trolejbus. Në fund m'u desh të ecja në këmbë dhe pas një kthese dola në një rrugëz (…) ku e kisha lënë të shihesha me Sui Linin."(176d). I kapur si pasagjer në hekurin mbajtës të fjalës "trolejbus" gjatë shfletimit të parë fizarmonik të romanit "Dragoi i fildishtë", direkt mendja më vajti tek Ismail Kadareja dhe "Muzgu i perëndive të stepës", tek vargjet e tij për shpikjen e avionit nga malli për atdheun, ku nëse më kujtohet mirë tymi kaltërosh i një duhani shqiptar që pi një rus, mbështillet rreth mallit të poetit në trolejbus. Në një lexim ekonomiko-politik në Shqipërinë manualo-mekanike para '90-tës, anglicizmi "trolejbus" e transporton përshkrimtarin në një status moderniteti e lirie, sado kjo e jetuar në një vend të Lindjes. Trolejbusi për lexuesin kthehet në autobusin blu të Jim Morrison-it, autobus me një shofer ëndërrimtar, autobus i evadimeve psikedelike. Sensi i evadimit me trolejbus, pas daljes nga tuneli i Komunizmit, sigurisht humb sharmin fillestar. Problemi qëndron se fjala ama më shërbeu si artific për të mbledhur edhe të tjera paralele midis "Dragoit…" dhe "Muzgut të perëndive të stepës". Që në fillim përballohemi njëlloj me saga të jetës studentore, me elemente të Bohemës. Në të dyja rastet kemi njëlloj një funksionin gati fiziologjik të letërsisë nëpërmjet efektit të formalinës apo balsamosjes për ruajtjen me çdo kusht të rinisë së ikur. Në të dyja rastet kemi koloninë e rinisë, një vizion paradiziak i ndalimit të kohës në dy metropole të utopisë së kuqe kthyer në makth. Metropole që pluskojnë mbi spirancat ngulur në trashëgimitë madhështore mitiko-kulturore. Në të dyja rastet kemi ritualet iniciatike (më shumë tek Kongoli) apo dodonike të seksit dhe transit alkoolik. Në të gjitha rastet kemi ikonostaset e pop-artit bolshevik me Mao dhe klasikë të tjerë komunistë që numërohen e bashkëveprojnë me personazhet në çdo hap të përditshmërisë. Që në fillim romanet mbartin mu në titull spirancat e nënrealitetit socialist, nënshtresës mitike. Tek Kadareja kemi përmendjen e kulteve shamanike të peisazhit primitiv rus: "Ndër mend m'u përfytyrua koka mitologjike sllave, që frynte bulçinjtë, e llahtarshme midis stepës."; "…hyjnitë e rrëgjuar të stepës më rrinin të palëvizshëm në tru si në një presidium."(327m). Tek Kongoli: "…atëherë midis reve më shfaqej një dragua. Ai dilte nga humbëtirat e reve e mua më dukej e pabesueshme. Dragoi madhështor, me luspa fildishi, orvatej mundimshëm të më jepte mesazhe." (34d). Dragoi del si vegim dhe si dekoracion gjatë gjithë vëllimit të romanit. Ai herë-herë godet edhe tavolinën me panxha, por është edhe një souvenir i lirë kinez i blerë me pare studenti.
Në universin dualist kinez Dragoi është një shenjë yang force dhe mashkullsie, i trupëzuar më vonë edhe si simbol i perandorit. Në "shenjat rrugore" të kozmogonisë kineze, ai është simbol i Lindjes gjeografike. Obsedimi me një figurë kaq primare dhe të fuqishme mashkullore, kthehet në tension antagonist me narratorin-student dhe mashkull. "Atëherë, kur tutorëve të popullit u tha mendja të prisheshin me rusët e të ndreqeshim me Kinën, ne nuk vuanim për bukë…(…) Na mundonte uria seksuale. Kina i kishte gjitha potencialet për të shuar urinë tonë seksuale."(54d). Turizmi seksual në Lindje, shumë i përfolur dhe në modë, nuk është Tailanda e shumëpërfolur e perëndimorëve të mirëfilltë; çunat tanë të etur shqiptarë kanë mësyrë Rusinë dhe Kinën. Rrëmbimi i "tanushave" sllave e mongoloide e ka spostuar ritualin e egzogamisë në një qerthull gjithsesi të mbyllur të familjes së rreme socialiste. Martesa larggjaku, kulti i motrës dhe shfrimi seksual mbi të huajtë, merr fytyrë në kanalizimin vëllazëror të pasionit për vajzën me emrin Nirvana: "Ajo rezatonte magjepsjen e femrës që e pashë gjithnjë me sytë e vëllait."(56d). (Kongoli tek "Dragoi i fildishtë" njeh në botën e narratorit edhe mekanizmin e përdhunimit të armikut-prerjen e kokës së burrit luftëtar/ përdhunimin e gruas së tij.)
Gjithsesi tensioni seksual është i përmbajtur tek rreshtat e Kadaresë; kurse Kongoli çlirohet deri edhe me bërtitje të urimit panseksual, ogurzi, orgjiatik "Të q… Kina nënën!" Në rolin e planifikuesit administrativ të seksualitetit, apo të një lloj prezervativi politiko-administrativ, kemi figurën e ambasadës shqiptare, e cila është objekti që më shumë ndan e tëhuajzon studentët meshkuj të Shqipërisë nga trupi i madh i Rusisë edhe Kinës. "…sipas informacioneve nga kanale zyrtare, del se ju paskeni përdhunuar gjysmën e vajzave të Pekinit. Prandaj hapni sytë sa nuk është vonë. S'ju mbrojmë dot pastaj." (135d); "…do të ishte më mirë që tani për tani të kishit marrdhënie sa më të kufizuara me vendasit. Sidomos është fjala për vajzat…"(314m). -thotë punonjësi i ambasadës në Moskë, i veshur me të zeza dhe i zbehtë. Specializimi seksual i studimeve tek shqiptarët e kohës del haptas në rreshta të tillë të Kongolit: "Zakonisht i flisja në rusisht.(…) E quaja Raisa." (172d); (Eksperienca është një fotokopje, një rimarrje nga Rusia në Kinë.) "…do të vazhdoje të masturboje me ritme frenetike si shumica e bashkëmoshatarëve para se të mbërrinim në Kinë."(…d).
Elementet e Bohemës dhe të pritshmërive të revolucionit kundërkulturor të '60 sigurisht që i gjejmë edhe tek dehjet kolektive të institutit "Gorki" të Kadaresë edhe në konviktin pekinez të Kongolit. Për arsye të mirëkuptushme, ngjarjet janë më eksplicite te pena e viteve nëntëdhjetë e këtij të fundit. Vështrimi i shkrimtarit të pasnëntëdhjetës është i lirë të zbresë në pjesë të fryra dhe erogjene të trupit femëror të një gjysme duzine racash e kombësish, si edhe më vonë të përfshihet në "ildisje erotike" (flirte) me to.Veç përmendjes së Elvis Presley-t, Louis Armstrong dhe twist e rock n' roll-it, Bohema e Kongolit duket më e prejardhur dhe më e besueshme prej viteve të para të shekullit të 20-të. Sublimimi përmes markave të konjakëve e kalvadosëve të Remarkut, (ky i përmendur me emër në fq.19), u vë atmosferave së seksit e alkoolit kornizën e romaneve-kult të rinisë shqiptare të viteve të socializmit, si "Tre shokët "etj.
Në enumeracionet dhe përshkrimtaritë e personazheve të të gjitha racave që popullojnë bursat studentore socialiste, ka paralele të mëdha. Nëse tek Kadareja me vizë në mes gjejmë studentët sovjetoaziatikë të "grupit të Kara-Kumit", tek Kongoli po me vizë ndarëse në mes kemi grupin "arabo-afrikan". Paralelja është edhe grafikisht.(- -), e këtë e themi për pak humor. Ndërkaq kemi tek Kongoli enumeracionin dekreshendo "ithtarë të Konfucit, studiues të budizmit, shkrimtarë të cilësuar të djathtë e të dënuar gjatë viteve '50, aktorë opera, ushtarakë mançu të karrierës."(146d). Tek Kadare: të"akuzuar për stalinizëm, për nacionalizëm borgjez, rusofobi, folklorizëm, shovinizëm të shtetit të vogël." (215m). Kemi zhargonet e detyrueshme studentore që nga montimi përshëndetjes "bon aksham" tek Kadareja deri tek ndërtimi i një "Kafje të Xhafës" përmbi një kafe të Pekinit nga Kongoli.
Gjithashtu mitologjia folklorike apo nacionaliste u ofron autorëve një travesti vetëbesimi në tokat e kulturave madhështore ku u duhet të përballen jo si provincialë me seksin e dobët e të bukur. Kongoli: "Qëndrova para Lui Sinit pa fjalë. Ajo ngriti kokën. Kështu e ka parë Roksana Aleksandrin, mendova. (…) Po unë s'jam Aleksandri i madh, megjithëse ai ka qenë gjaku im."(176d). Por një faqe më pas narratori ndërron mendim:_"… desha të ulërija: Unë jam Aleksandri i Madh". Tek Kadare kemi: "ishim prapë mbi të njëjtin kalë, të vdekur e të gjallë si në legjendën e Konstandinit me Doruntinën."(292m). Po aty kemi edhe personalizimin brenda këngës së nizamit: "…atje në Jemen është një urë i thashë …(…) …. ajo dëgjonte si e topitur.(…) Në pyettë ç'nuse mori/ Lida Snjeginën nga Saratovi."(325m).
Në një paralele edhe me përshkrimet e të vetmit personazh kinez tek "Muzgu…", kinezit Ping, por e pasuruar kjo edhe me dijen paraprake për atmosferën e "Koncert në fund të dimrit" edhe tek "Dragoi…" ka një frymë të dukshme superioriteti racor e kulturor të personazheve-narratorë, apo edhe kritika ndaj dukjeve e prekjeve nga Kina e kinezët. Rastet janë të shumta, ("majmunë të verdhë", "Kina nuk ka nevojë për bukë, po për tru" etj, etj.) por mjaftohemi të përmendim tek "Dragoi…" si një lloj parathënie të kësaj fryme, paragjykimin para nisjes në Kinë që ka personazhi për "vendsikterin" e përfytyruar të mallkimeve popullore: "Vafsh në Çinimaçin."(35d).
Ernesto Sabato i madh ka një ese përmbi funksionin evangjelik të romanit, që e titullon "Romani- ringjallja e unitetit primordial". Unë e kam lexuar togun "unitet primordial", si term për rigjetjen e harmonisë primare të njeriut në Eden apo në kulturat tradicionale, unitet gati i njëjtë për të cilin flet skema e bashkimit spiritual tek platonizmi. Në utopinë e kolonisë rinore, të mbushur me solidaritet e dashuri, gjuhë të ndryshme, seks, dehje e bashkëpërjetim, kemi arketipin e thyer të familjes së madhe patriarkale dhe të poligamisë. Permes rivizitimit të kameratizmit dhe euforisë komunare. Kapërcimi i tribalizmit përmes arrtitjes së harmonive të vogla në Babelin studentor, na jep projektin intim të globalizmit përmes rreshtimit për dy të njerëzimit në yin e yang, në meshkuj e femra, në simpatikë e josimpatikë, të ndershëm dhe jo.

[ORIONI]

Ricklimi i heronjve

Ervin Hatibi

Në fund të viteve tetëdhjetë, qarkullonte nëpër bordurat e xhiros e nëpër ambientet e diskove klandestine të Tiranës, historia e lezetshme e një tipi "valutë" (shprehje tiranase e kohës, e cila sot mund të afrohet me kuptimin që kanë sot fjalët "njësh" apo "figurë.") Ky "vëllai jonë", me trupin pak të rënduar nga "jeta e notës", si edhe me sikletin se mos dilte bllof para gocave, I bishtnonte sistematikisht orës së fizkulturës, deri sa I erdhi pashmangshëm dita për të dhënë njëzetpërqindshin, provimin e famshëm të mungesave, që asokohe përbënte status. Sipas gjithë ligjësive të njohura autodestruktive të kulturave adoleshente për inicimin dhe afirmimin, sa më shumë të kishe njëzetpërqindësha për të dhënë, aq më shumë "valutë" apo "krizë fare" ishe...
Ditën e ethshme të provimit, ky tipi paraqitet me mëngjes tek oborri I gjimnazit, por instrumentet e torturës, paralelet dhe hekurat e tjerë të zanatit, nuk ishin më tek vendi i përhershëm. Pr'esori I fiskulturës gati sa nuk eksplodonte nervash; valuta në fjalë, për të ruajtur deri në fund namuzin, kishte ardhur natën dhe kishte sharruar një për një rrafsh me tokën gjithë veglat gjimnastikore…
Në ditët tona, nëse vërehet ndonjë mungesë publike hekurash- ndonjë kioskë mangut a ndonjë shtyllë tensioni, ndonjë derë shkolle apo burgu që zhduket- nuk duhet të na shkojë mendja direkt për ndonjë gallatë apo mandatë me lidhje logjike shkak-pasojë. Çështja ka mundësi të jetë shumë më e thjeshtë se ç'na duket në pamjet e para.


Grabitet busti i Vojo Kushit

"Grabitet busti i Heroit të Popullit Vojo Kushi. Veteranët e Luftës së Dytë Botërore kanë konstatuar tri ditë më parë se busti i Vojo Kushit, në Rrugën e Dibrës, në vendin e quajtur "Selvia", nuk është më në vendin e tij."Kaloj përditë nga ajo rrugë, dhe, ngaqë Vojon e kam patur shok, nuk mund të kaloj pa i hedhur sytë edhe nga busti i tij", thotë veterani që vuri re i pari mungesën e bustit të heroit. Me të konstatuar mungesën e bustit, në vendin ku ka ndenjur për dhjetëra vjet me rradhë, anëtarë të shoqatës së veteranëve të luftës i janë drejtuar policisë. Në drejtorinë e policisë, ata kanë marrë edhe lajmin qetësues se busti i ish-shokut të tyre të luftës nuk është grabitur për arsye politike a ideologjike. "E kanë konsideruar vetëm si bronx, jo si bust", u ka thënë veteranëve njëri prej policëve, duke u dhënë dhe një shifër të përafërt të parave që do të fitonte grabitësi nga bronxi i Vojos..."
( K. Velaj, e përditshmja "Ballkan" 23 gusht)


Pa fjalë. Proza e mësipërme, e cila nuk i mundësohet dot letërsisë, por edhe gazetarisë në shumicën e vendeve të botës, ka atë problemin e të dukurit tepër e bukur për të qenë e vërtetë dhe tepër e vërtetë për të qenë thjeshtë e bukur. Nuk mundesh të thuash diçka pas leximit të saj pa ia prishur shijen e rrallë që të kaplon... busti që nuk bie në sy as me mungesë, përveçse tek një shok i peronazhit të bustit... paqëtimi i bashkëluftëtarëve sapo marrin vesh se nuk është grabitje politike, se shokun nuk e kanë zënë forcat armike... se shoku i tyre, në një xhest të fundmë prej nositi prometeian, po i dhuron popullit kësaj here edhe pak lëndë të parë, kurse fukarait vjedhës guximtar, bukë për kalamajtë... etj.


Më lejoni të shoh në vjedhjen e bustit të Vojos, jo kaq pak sa të mund të flasësh si në kësi rastesh, vetëm për krizën e vlerave që ka vënë poshtë shqiptarët, varfërinë e skajshme e të ngjashme. Bustvjedhja e Vojos në stacionin e autobusit "Te Selvia", në fakt është më gjerë, pjesë krejt josimbolike e rutinës së konsumizmit, të piraterisë së burimeve dhe të shkelmimit të traditave e kulturës në xhunglën pak etike të globalizimit. Ashtu si klientët e shumëkombësheve apo mega-ndërmarrjeve që nuk duan t'ia dijnë fare se nga vjen malli që tregtojnë, a është nxjerrë nga shfrytëzimi i punës së fëmijëve, apo nga puna e pakpaguar, e tejzgjatur dhe e pambrojtur e proletarit të Botës së Tretë, apo nëse është prodhuar me kosto të larta varfërimi e ndotjeje të mjedisit, po ashtu edhe kapitalisti i vogël çetnik i metalurgjisë së Malit të Zi, nuk i bën naze bustit të Vojos, apo të kujtdo heroi të Rezistencës a poeti të Rilindjes që mund t'ia shpien të paketuar desperadot e Shqipërisë. Siç nuk i është bërë fare vonë kur i shpinin palosur kilometra të tëra hekurudhë shqiptare, zero të pafund me rrota vagonësh, kangjella spitalesh, bobina hidrocentralesh mbase, bashkë me shtylla të shkulura tensioni të lartë; kriter përbën vetëm kostoja.


Në anën tjetër të banakut, vjedhja me qëllim shitjen e bustit të Vojos, tregon në mënyrën e vet karakterin antropomorf që ka malli dhe teknologjia në ekonomi të arkaizuara si kjo jona. Në fushën e transaksioneve me jashtë, përveç krahut dhe parakrahut të punës së zezë që e shesim për pesë lekë në Greqi, gjithashtu përfshihen trishtueshëm në eksportet tona edhe shitje pjesësh të tjera trupi, artikuj që emërtohen si "mish i bardhë", apo "rozë" në rastin e fëmijëve. Imagjino tani tregëtinë tonë me jashtë: një interier transporti kontrabandë, ku nën gropat e rrugës lëkundet pa e prishur terezinë bronxi i Vojos, mu përballë një vashe të nemitur "made in albania" krruspullosur mbi ndonjë thes aromatik kanabisi...
Pasi plaçkit natyrën deri në harxhim, robi nis e i rikthehet në ripërtypje asaj çka gatoi me të plaçkiturit e hershëm të natyrës, dhe kjo lojë bëhet hakmarrja e natyrës kundër njeriut e qytetërimit. Me ankthin e shterimit të burimeve, industria piketon viktimat. E ata që e pësojnë fillimisht janë më të dobëtit: në rastin tonë, busti i shkretë i Vojos, aty në një cep të Tiranës, nën një murg-qiparis...


Imagjino në këtë parodi reinkarnacionesh, bronxin e Vojos, të nxjerrë fytyrë jo detyrimisht në formë detalesh a ingranazhesh në gjoksin e errët të ndonjë makinerie, por mbase sërisht në funksione publike. Psh, le të mos çuditemi edhe aq nëse i rijapin formë njerëzore në ndonjë shesh të një vendi tjetër, apo e shpërndajnë si dy-tre grushte shkronjash të praruara cirilike nëpër gurëvarre a monumente të tjera në ndërtim: bronxi është fiks për këto punë. Dhe dihet se njerëzit përballë vdekjes që vjen me galop dhe rinisë që ikën po kështu, kanë vendosën të bëjnë një rezistencë të mjerë duke u strehuar në buste, portrete e shtatore... Futur në të cilat, mendojnë se i dalin kohës anash, në një biçim përjetësie me afat të papërcaktuar skadence... deri sa ia beh ndonjë lloj tenje ikonoklaste si kjo shqiptarja, që veç busteve, u ha kokën edhe hekurudhave a shtyllave me tension të lartë...