Elias Canetti

[Postmodern]

Biografia e një ballkanasi


Me rastin e 100 vjetorit të lindjes galeria Strauhof në Zürich i kushton një ekspozitë të mrekullueshme nobelistit Elias Canetti, i cili u lind në Bullgari gjatë sundimit osman, u rrit në Londër, studioi në Vjenë dhe vdiq në Zürich.


Enver Robelli


“Unë përulem para kujtesës, para kujtesës së çdo njeriu. Dua që ajo të jetë e paprekur mu ashtu siç i takon njeriut, i cili lufton për lirinë e tij, dhe nuk e fsheh përbuzjen time kundër atyre që ia lejojnë vetes që atë t’ia nënshtrojnë ndërhyrjeve kirurgjike derisa kujtesa t’i përngjajë të gjitha të tjerave. Ata mund të operojnë hundë, buzë, veshë, lëkurë dhe flokë, sa të duan, ata mund, nëse vërtet duhet, të implantojnë sy me ngjyrë tjetër, edhe zemra të huaja, të cilat rrahin një vit më shumë, mund të prekin gjithçka, të shkurtojnë, të lëmojnë, të barazojnë, por kujtesën do të duhej ta linin ashtu si është”.

Elias Canetti, Vepra, vëllimi VIII, faqe 288 (sipas botimit në gjermanisht)



Shkrimtari Elias Canetti u lind më 25 korrik 1905, në një kohë kur Perandoria Osmane kishte marrë tatëpjetën. Ai kurrë nuk e ndiente veten të fyer, nëse ndonjë bashkëkohës e quante “ballkanas”. Kjo fjalë tek në vitet 90-të mori konotacion negativ, kur një dyzinë kriminelësh nga Ballkani pushtuan Evropën dhe shkatërruan imazhin e ballkanasve në botë, duke shitur drogë, vrarë njerëz dhe kontrabanduar prostituta. Canetti u lind në Rusçuk të Bullgarisë në një familje hebraike të ardhur shekuj më parë nga Spanja. Me prindërit e tij Canetti fliste një spanjishte të vjetër, të cilën hebrenjtë e ruajtën me zili edhe në Ballkan, ku u strehuan pas përndjekjes nga Spanja në fund të shekullit 20-të. Në librin e tij “Gjuha e shpëtuar”, i cili së fundi është botuar edhe në shqip në Tiranë, Canetti kështu e përshkruan qytetin e lindjes: “Rusçuk, në pjesën e poshtme të Danubit, ku unë kam parë botën me sy, ishte një qytet i mrekullueshëm për një fëmijë... Atje jetojnë njerëz me prejardhje nga më të ndryshmet, gjatë një dite mund të dëgjoje shtatë apo tetë gjuhë. Përveç bullgarëve, të cilët shpesh vinin nga fshati, kishte edhe shumë turq, të cilët banonin në një lagje të veçantë, dhe ngjitur me të gjendej lagjja e spaniolëve, lagjja jonë. Kishte grekë, albanezë (shqiptarë), aremenianë, ciganë. Nga breglumi përballë i Danubit vinin rumunët... Aty-këtu kishte edhe rusë. Si fëmijë nuk kam pasur një pamje të qartë të këtij koloriti, por vazhdimisht kam përjetuar ndikimet e tij”. Në kohën osmane, deri në vitin 1877, Rusçuk ose Ruse (bullgarisht) ka qenë seli e një veziri turk, i cili nga këtu sundonte Vilajetin e Danubit, që shtrihej nga Deti i Zi deri në Beograd. Rusçuk kishte një teatër, ku luheshin vepra të Shakespeare-it, Schiller-it dhe Molière-it. Dhe një stacion hekurudhor, nëpër të cilin kalonin trenat mes Orientit dhe Oksidentit. Nën sundimin komunist të Bullgarisë qyteti u mbulua me beton dhe me ndërtesa monstruoze. Bota e multikulturore e Rusçukut nuk ekziston më. Pakica turke pothuaj është përzënë plotësisht, armenët kanë arritur të ruajnë deri-diku lagjen e tyre, ndërkaq nuk dihet nëse në Rusçuk jeton ndonjë shqiptar.

Por, Canetti kishte takuar shqiptarë larg qytetit të lindjes, në Zürich. Në vitet 90-të, në moshë të thyer, ai jetonte në Zürich dhe, sipas zakonit të tij, për çdo ditë ndalej për të pirë kafe në restorantin e Teatrit të Zürich-ut. Këtu kafenë pa shkumë ia shërbente një kamerier shqiptar, i cili për shkak të represionit serb kishte ndërprerë studimet në Akademinë e Arteve në Prishtinë dhe kishte marrë botën në sy. Fati e kishte hedhur në Zürich. Nga banaku i restorantit ai vështronte shkrimtarin e famshëm dhe skiconte portrete të tij.


Triptiku i tmerrit



Ndërrim skene. Më 25 korrik të këtij viti mbushen 100 vjet nga lindja e Elias Canettit. Nga kritikët letrarë dhe nga lexuesit që marrin diçka vesh nga letërsia dhe historia Canetti hyn në mesin e ikonave letrare të shekullit 20-të. Që nga viti 1972 Canetti jetonte (sërish) në Zürich, një qytet ku ai kishte gjetur lumturinë dhe qetësinë. Në Zürich ruhet edhe trashëgimia e tij letrare. Në metropolin zvicerane gjendet edhe varri i tij, afër varrit të James Joyce, kolosit tjetër të letërsisë botërore, i cili nga Dublini i Irlandës, përmes Triestes, erdhi në Zürich, ku edhe vdiq.

Të shkojmë me radhë. Me Canettin. Pak para shkatërrimit përfundimtar të Perandorisë Osmane familja Canetti u shpërngul në Mançester. I lindur në një familje tregtarësh, e cila mbante lidhje me Vjenën, Canetti më 1911 filloi të mësojë anglisht. Rrugëtimi i Elias Canettit nëpër Evropën e shekullit 20-të është temë e një ekspozite në galerinë Strauhof në Zürich. E ndarë në 6 hapësira, ekspozita shpalos qytetet, në të cilat jetoi dhe punoi Canetti, shpjegon veprat e tij më të njohura si romani “Verbëria” dhe studimi “Masa dhe pushteti” dhe prezanton veprat dramatike të nobelistit. Në Strauhof, po ashtu, mund të shikohet edhe një film dokumentar mbi jetën e hebreut nga Bullgaria.

Canetti ishte një poliglot. Përveç spanjishtes së vjetër, ai fliste bullgarisht, anglisht dhe gjermanisht. Në vitet 1913-1924 Canetti kaloi nëpër shkolla të ndryshme në Vjenë, Zürich dhe Frankfurt. Në Vjenë, ku edhe sot mund të përjetohet rrezatimi i Perandorisë së Habsburgëve, Canetti studioi kiminë, por shpejt e braktisi shkencën për të vazhduar karrierën si letrar. Romani i tij “Verbëria” (i shkruar në vitin 1931, i botuar më 1935) është njëra prej veprave kryesore të letërsisë moderne dhe në formën e një triptiku (Një kokë pa botë – Bota pa kokë – Bota në kokë) rrëfen vuajtjet e një docenti privat të quajtur Peter Kien, i cili është jeton vetëm për libra. Kien është sinolog (filolog i gjuhës dhe letërsisë kineze) i painteresuar aq për anët e bukura të botës. Një ditë ai detyrohet ta martojë Therese Krumbholz, e cila kujdesej për amvisërinë e tij. Por, që natën e parë të martesës ndodhë një skandal: nusja e përzë sinologun në rrugë. Peter Kien-it s’i mbetet gjë tjetër veçse të sorollatet nëpër rrugët e Vjenës, nëpër restorante dhe hotele. Befas Kien fillon të besojë se e ka mbytur një grua. Kjo është shenjë definitive se ai është çmendur. Fundi i Peter Kien është fatal: Ai kthehet në shtëpi, pasi vëllai i tij, një psikiatër, ia ka futur në kokë idenë e një biblioteke të djegur si tmerri më i madh i mundshëm. Në kapitullin e fundit Kien ia vë zjarrin bibliotekës personale dhe digjet bashkë me të. I shkruar para djegies së librave nga regjimi i Hitlerit në vitin 1933, romani “Verbëria” i Elias Canett-it konsiderohet si paralajmërim profetik i të këqijave që do të pasojnë dhe që kulmuan me asgjësimin e 6 milionë hebrenjve në kampet e shfarosjes.


Xhelati i vërtetë


Vitet e Luftës së Dytë Botërore Canetti i kaloi në Londër. Pas disfatës së nazizmit ai jetoi në Zürich dhe në Britaninë e Madhe, ku për 20 vjet me radhë shkroi një kryevepër tjetër: “Masa dhe pushteti”. Në këtë ese prej mbi 600 faqesh analizohet pushteti dhe ndikimi ndaj masës, efektet që krijon te individi fuqia e masës, çfarë e shtyn atë të bëhet pjesë e masës anonime etj. “Xhelati i vërtetë është masa”, shkruan Canetti. Ai nënvizon se sa më shumë njerëz t’i bashkëngjiten masës aq më e dhunshme bëhet ajo. Edhe pse masa përbëhet prej individëve, ajo shndërrohet në pushtet dhe fuqi, e cila mund të shkaktojë tmerre po aq sa edhe mrekulli.

Një vepër tjetër me rëndësi nga opusi i Elias Canettit është “Zërat e Marrakeshit”. Në vitin 1954 Canetti shkon në këtë qytet të Marokos bashkë me një ekip, i cili xhiron një film. Koloriti oriental, pazari i deveve, lagjet plotë jetë dhe varfëri nga Canetti përshkruhen me qetësi pothuaj mistike. “Zërat e Marrakeshit” është udhëpërshkrimi më i famshëm për këtë qytet maroken. Të gjitha veprat Canetti i shkroi në gjermanisht: “gjuha ime e dytë amtare”, siç shprehej ai jo pa ironi. Me rastin e pranimit të çmimit Nobel për Letërsi në vitin 1981 Canetti përmendi idhujt e tij letrarë: Karl Kraus, Franz Kafka, Robert Musil dhe Herman Broch. “Sikur të ishin gjallë mbase ndonjëri prej tyre do të ishte në vendin tim këtu”. Elias Canetti vdiq më 14 gusht 1994 në Zürich.

[oiseau en vol]

Kush dëshiron të kuptojë ç'është masa (turma, lukunia, tufa, hordhia) dhe fuqia, le t'i drejtohet kryeveprës së këtij filozofi erudit, Elias Canetti. Titulli i veprës është Masë dhe Fuqi.