Nje deshmi e re per Shqipen

[rudo]

--------------------------------------------------------------------------------

Nga Ilir MATI- Gazeta Shqiptare


Dhe skeptikët, ata që mohojnë deri në absurditet kërkimin e dëshmive të gjuhës shqipe në thellësi të shekujve, ndoshta do të thyhen përpara faktit që tregon se shqipja dëshmohet në shekullin e parë para Krishtit. U lutem skeptikëve që të lexojnë këtu më poshtë dhe të mos kursehen për të kundërshtuar derisa të lodhen faktin se një fjalë e gjuhës të cilën flasin, i përket asaj gjuhe të atyre njerëzve që Jul Qezari takoi në....
brigjet lindore të Adriatikut në vitin 48-49 para Krishtit, kur erdhi dhe luftoi këtyre anëve kundër armikut të tij, Pompeut.
E them që në fillim: bëhet fjalë për fjalën e famshme "chara", të cilën mbas dy mijë e pesëdhjetë vjetësh fshatarët e Bërxullit në rrethin e Tiranës e shqiptojnë "kare", me një e dhe ë të përzier në fund. Eshtë emri i një bime me të cilën Qezari thotë se u ushqye ushtria e tij gjatë kalimit të dimrit në brigjet e lumit Apsos, Seman, dhe ata ishin disa mijëra veta. Ushtria e Qezarit e kishte kampin përgjatë buzës së majtë të lumit, kurse ushtria e Pompeut përgjatë buzës së djathtë të rrjedhës së tij. Dimri për ushtrinë e Qezarit ishte i fortë dhe ata ishin të rrezikuar nga uria, por shpëtuan nga përdorimi i një lloj buke që vendasit u kishin mësuar se bëhej duke përzier miell, qumësht dhe një barishte me emrin "chara". Këtë gjë ai e ka shkruar në librin e vet "De Bello Civili" III, 47,48. Unë e kam lexuar në librin e Antonio Baldaci "Studi Speciali Albanesi", volume III, f. 468. Antonio Baldaci, botanist i shquar dhe studiues i vëmendshëm dhe i gjithanshëm i Shqipërisë, ashtu si edhe shumë botanistë të tjerë dhe historianë të diktatorit Jul Qezari, është marrë me përcaktimin e saktë të kësaj bime të përdorur nga ushtarët e Romës. Ai, me ndihmën edhe të shqiptarëve të fillimit të shekullit XX, ndër ta edhe Jani Minga, kërkonte ta gjente bimën në bazë të emrit të saj, që mund të kishte mbetur në gojë të shqiptarëve dhe të çobanëve arumunë. U morën me emrat e lloj-lloj bimëve që shqiptarët dhe çobanët përdorin si ushqim në raste urie, derisa u ndalën në fjalën "haraz", e cila është një bimë që latinisht e ka emrin "Asphodelus ramosus", por që nuk e gjejmë në librin "Flora ekskursioniste e Shqipërisë" qoftë me emrin latinisht, qoftë me emrin shqip, dhe për më tepër nuk e gjejmë se përdoret gjerësisht si ushqim.
Fjala "kare", të cilën unë e dëgjova së fundmi nga goja e disa grave nga Bërxulli që shisnin barishte në trotuaret e Tiranës, i përket çikores. Pra, një bime që gjerësisht përdoret në shtëpitë shqiptare si ushqim i freskët në dimër. Gratë e Bërxullit e tregtonin atë barishte me emrin çikore, por kur unë u kërkova të më thoshin se si e quanin ato në gjuhën e fshatit të tyre, më thanë "kare", me theks te gërma a. Eshtë lakër e egër me të cilën bëhet byrek i mrekullueshëm, a hahet e zier vetëm me vaj ulliri, kripë e limon, a e përzier me miell, ashtu si mund të përzihet sot edhe me oriz si burania. E përdorin në gjithë Shqipërinë në të njëjtën mënyrë. Në buzëdetin Jon e quajnë "radhiqe", "prakalidhe", grekët "kichorion". Për këtë bimë kishte dyshuar edhe Baldaçi, por kurrë nuk kishte hasur emrin e saj në popull ashtu si e dëgjova unë "kare". Madje çikoren, që latinisht e ka emrin "Chicorium intybus", Baldaçi thotë se e kishte parë ta përdornin në Shqipëri, në Myzeqe, të tharë, të bërë miell për të gatuar bukë në raste urie. Mirëpo e përsëris, rezulton se asnjëherë botanisti i shquar nuk e kishte dëgjuar emrin e çikores që t'i afrohej "chara"-së së Jul Qezarit, ashtu si unë e dëgjova nga gratë e Bërxullit. Fjalë "kare" duket se ka gjasa të ketë marrëdhënie të ngushta edhe me vetë fjalën latine "chicorium", me fjalën greke "kichorion", apo me fjalën italiane "cicoria". Për shpjegime më të sakta rreth këtij problemi, ndoshta fjalë më me vend mund të thonë gjuhëtarët. Por unë, me cilësinë e udhëtarit në kulturën dhe natyrën e Shqipërisë, në kërkim të dëshmive të lashësisë prurë në kohët moderne me anë të shqipes, them se emri i bimës ashtu si e dëgjoi Jul Qezari të thuhej në këto anë, është ruajtur për dy mijë e pesëdhjetë e tre vjet në fushën e Tiranës nga gratë e Bërxullit. Në Shtish të rrëzës së Dajtit dhe në fshatin Besh me këtë fjalë quajnë një bimë tjetër, të cilën ua japin kafshëve, gomerëve dhe lopëve, por që nuk e ha njeriu. Ajo del në arat e tyre në fund të pranverës, ka lule ngjyrë blu, i marrin rrënjët dhe i shesin si bimë mjekësore. Faleminderit dhe nder atyre që e kanë ruajtur fjalën.Ndërsa pyetjes përse Jul Qezari nuk ka dhënë krahas emrit indigjen edhe emrin latin, nuk kemi si t'i përgjigjemi drejtpërsëdrejti, por kujtojmë se emrin e bimës nuk e përmendin as historianët e parë të diktatorit, ndër ta Plutarku dhe Svetonio ("De vita Caesarum", shkruar nga Svetonio aty nga viti 120 pas Krishtit), të cilët shkruajnë se ushtria në kushtet e dimrit të ashpër të atij viti (49 - 48 para Krishtit) u
ushqye me rrënjë dhe barishte. Dikur profesor Çabej u kërkoi studentëve t'i thoshin një fjalë ilire, pa marrë përgjigje prej tyre. Kurrë nuk e kam harruar dëshirën e profesorit të madh. Sot marr guximin të vë përpara studiuesve fjalën e shkruar nga Jul Qezari në komentarët e tij "chara" përkrah fjalës së shqiptuar nga gratë e Bërxullit, të Beshit dhe të Shtishit "kare". A do ta pranonte profesori?
Herë tjetër do të flasim për një fjalë tjetër të vjetër, për emrin e lumit Shkurta në Kotor. Ai është lumë jo më i gjatë se një kilometer, që buron në mal dhe derdhet përnjëherë në det, rrëzë pjesës veriore të murit rrethues të Kotorit të vjetër.