Viti 2005, 600 vjetori i lindjes së Gjergj Kastriot - Skënderbeut

[Albo]

Piktura e Haxhiut, në pavijonin e Skënderbeut

A. Mile

Familjarët e piktorit Fatmir Haxhiu, i kanë dhuruar dje, Muzeut Historik Kombëtar një riprodhim të njërës prej pikturave më të njohura të piktorit, titulluar “Me shpatë në dorë”. Kjo tablo, ku paraqitet një nga betejat e Skënderbeut, i është dhuruar muzeut me rastin e 600-vjetorit të lindjes së Heroit Kombëtar. Sipas vajzës së piktorit, Ariana Haxhiu, kjo tablo, në të cilën janë harmonizuar 30 figura, është riprodhuar në Spanjë mbi bazën e origjinalit që ndodhet në Galerinë Kombëtare të Arteve dhe pret radhën e restaurimit. Piktori Fatmir Haxhiu i cili është ndarë nga jeta në mars të vitit 2001, i është kushtuar kryesisht dy momenteve të rëndësishme të historisë shqiptare, asaj të Skënderbeut dhe të Luftës Antifashite. Në vitin 1981, Haxhiu ka realizuar një afresk në pavijonin e Skënderbeut. Para se të vdiste, ai ishte duke realizuar një pikturë për betejën e Fushë Kosovës, e cila tashmë ka mbetur në formë skicash.

[Albo]

Një grafikë e panjohur e Gjergj Kastriotit

Dr. Musa Ahmeti

Vatikan-Studimet dhe hulumtimet shkencore për epokën e Skënderbeut, çdo ditë e më shumë po japin rezultate të reja në fusha dhe lëme të ndryshme. Është deri diku e çuditshme që nëpër arkiva e biblioteka shtetërore e private, muze e koleksione të ndryshëm të ruhen thesare kaq të çmuara, të panjohura dhe të pabotuara deri më sot.
Është vështirë të gjenden personalitete të tillë të shquar nga e kaluara, për të cilët të jetë shkruar kaq shumë dhe në vazhdimësi, qoftë në fushën e historisë, të krijimtarisë letrare e artistike, në fushën e studimit të artit luftarak, diplomacisë, etj. si për heroin kombëtar shqiptar, Gjergj Kastrioti - Skënderbeun!
Shkrimet e para për të datojnë që nga mesjeta, d.m.th. menjëherë pas vdekjes së tij, ku autorë të ndryshëm i thurnin himne lavdërimi trimërisë dhe veprës së tij madhështore, ngase ai nuk u përkul asnjëherë, as para ushtrisë së panumërt osmane, dhe as para asaj venedikase, të cilave me forcën e shpatës dhe mjeshtërinë e artit luftarak, u tregoi se lufta për liri dhe mbrojtje kombëtare është e shenjtë dhe nuk njeh sakrifica të tepërta. Vepra e tij luftarake u bë shembull për shumë popuj të tjerë, të cilët luftuan gjatë shekujve për liri dhe çlirim kombëtar. “Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave: të glorifikimit, të asgjësimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; pastaj është dërrmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; dhe, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arsyeshëm, që s'kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij". (Fan Noli, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, f. 35)
Sipas disa historianëve, studiuesve dhe shkencëtarëve të fushave të ndryshme, studimet për epokën dhe personalitetin e Gjergj Kastriotit kanë arritur kulmin, d.m.th. fjalën e fundit! Një mendim i tillë, në shikim të parë, duket sikur ka mbështetje, nëse shikojmë publikimet e shumta, në gjuhë të ndryshme, monografi të specializuara, duke filluar nga fundi i shek.XV deri në ditët e sotme; botime të dokumenteve, edhe pse të pjesshme, bibliografi pothujase shteruese si dhe dalja në dritë e të dhënave nga më të ndryshmet, qofshin ato private, për jetën e Skënderbeut ose ato të epokës së tij: portrete, medaljone, vula, shpata, përkrenare, monedha floriri, dorëshkrime, dokumente origjinalë, piktura, skulptura, grafika... etj.
Megjithatë, përkundër gjithë këtyre momenteve, mendojmë se mendimet e lartëcekura, as për së afërmi nuk qëndrojnë. Një përfundim të tillë, na e mundëson puna sistematike hulumtuese 13-vjeçare, nëpër arkiva e biblioteka anekënd Evropës, ku ruhen vlera të jashtëzakonshme për historinë e Shqipërisë dhe personaliteve shqiptare, ndër to edhe për Skënderbeun. Edhe pse tepër i trajtuar në historiografi, në fushën e krijimtarisë letrare dhe gjini të tjera, personaliteti i Skënderbeut, ende është enigmatik dhe jo i ndriçuar sa duhet.
Për një argumentim të tillë, mund të sjellim si ilustrim, portretin e Gjergj Kastritotit që ruhet në fondin e grafikave të Arkivit Shtetëror Kroat në Zagreb, në signaturën nr. 732, e punuar me bojë të zezë, në letër kartoni të bardhë, gjysmë të fortë me dimensione brenda kuadratit: vertikalisht: 27.5 cm horizontalisht: 19.4 cm, ndërsa dimensionet e vetë portretit janë: vertikalisht: 19.6 cm horizontalisht: 19.4 cm, të cilën e konsultuam në mesin e muajt prill të këtij viti.
Skënderbeu, paraqitet paksa në profil i kthyer në të majtë dhe është vetëm pjesa e kokës pa trup. Kokën e ka tullace, mban një mjekër të gjatë, të valëzuar, sy të mbyllur. Hunda ka formën e “hundëshqiponjës”. Portreti është i futur në një kornizë katrore, me vija të dyfishta, të theksuara. Poshtë kornizës, ka të shënuar me laps plumbi: 1580. Scanderbeg. Sb. XX. 358234. Në kurriz të portetit [verso] lart në të majtë, ka këto shënime me laps plumbi: Türken Portr. Mappe 53301. Në mes të faqes, po në verso, është vula e Arkivit Shtetëror Kroat. [Hrvatski Drzavni Arhiv. Graficka zbirka. Inv. Br. 732].
Poshtë portretit është ky tekst:
WARE CONTRAFACTVR, DES SCANDER BEEG IN DER PROFINZ. BOSSEGA WELCHEN HERR GEORG GRAF ZV SERIN ALS AVFF SOLCHERRAIS OBRISTER DEN XXX SEPTEMBRIS. IM M.D.LXXX IAR SAMBT ANNDERN MER FVRNEMEN TVRCKEN. DERN IN ALLEM VBER IIIIM.GEËESEN AVS DEN SELBEN ABE BIS VBER. CCC. ERLEGT VND GEFFANGEN.
Përkthimi në gjuhën shqipe do të ishte:
Contrafakturë e vërtetë e Skënderbeut në provincën e Pozhegës, të cilën [e kishte me vete] zoti kont Gjergj Zrinski, oficer i lartë kur udhëtoi si i tillë më 30 shtator. Në vitin 1580 ishte bashkë me shumë turq të tjerë të shquar. Ata ishin mbi 4.000, nga të cilët ai vrau dhe zuri rob mbi 400.

Theksojmë se teksti në gjuhën gjermane është i shek.XVI, kështu që është mjaft i vështirë dhe nuk është i lehtë për përkthim. Në disa raste kemi qenë të detyruar të vëmë fjalë të reja për të pasur një kuptim logjik teksti. Këto fjalë i kemi vënë në kllapa katrore dhe shkrim korsiv.
Përkundër kërkimeve të shumta, ne nuk kemi arritur të sigurojmë asnjë të dhënë për autorin e mundshëm të grafikës, e cila ruhet në Arkivin Shtetëror Kroat që nga mesi i shek.XVIII, por nuk ka shënime se si ka arritur aty.
Gjergj Kastrioti-Skënderbeu si një prej prijësave më të njohur të shek. XV që i bëri ballë zgjerimit të Perandorisë Osmane në Ballkan, është radhitur në mesin e heronjve më të nderuar të rilindasve kroatë. Ai do të konsiderohet si heroi më popullor i popujve të Ballkanit, i cili luftoi jo vetëm për të drejtat dhe lirinë e popullit shqiptar, por edhe të popujve të tjerë të Ballkanit dhe të Evropës. Pjesa më e madhe e rilindasve kroatë, do ta ngrinin lart figurën e tij dhe luftës së tij, në letrari dhe në tekste historike, studime të veçanta etj. Tek kjo figurë ata shohin rebelimin, qëndresën, luftën e drejtë dhe të pakompromis kundër zgjerimit osman në Ballkan dhe mënyrën e vetme të kundërvëniës ndaj Perandorisë Osmane.
Figura e Skënderbeut ka luajtur një rol shumë pozitiv në rrjedhat historike romantike, të zgjimit të vetëdijes dhe të ndërgjegjësimit kombëtar të popullit kroat. Vetë fakti se konti Gjergj Zrinski e kishte me vete grafikën e Skënderbeut tregon se ai është konsideruar si idhull në luftë kundër turqve, dhe reliket e portretet e tij janë mbajtur si objekte fatsjellëse në luftë. Konti Gjergj Zrinski ishte një ndër figurat më të rëndësishme të asaj periudhe në luftërat e kroatëve kundër osmanëve, i cili në vitet 1622-1626 u bë edhe ban i Kroacisë, Dalmacisë dhe Sllovenisë nën perandorinë Austro-hungareze.
Pra, në Kroaci, pos kësaj grafike, ruhen edhe objekte të tjera me vlerë për Gjergj Kastriotin, si medaljoni i Skënderbeut nga viti 1449, letra origjinale të dala nga kancelaria e tij si dhe katër vula origjinale, një shtetërore e madhe dhe tri të vogla, përkatësisht ajo private e tij; dorëshkrime ku trajtohet jeta dhe vepra e tij, p.sh. ai i Shibenikut, Sinjit, Zagrebit, krijime letrare, drama e Sakcinskit, etj., etj.

[Albo]

ITALI, PERKUJTOHET LINDJA E SKENDERBEUT

Konsullata e Pergjithshme ne Milano te Italise, ne bashkepunim me Shoqaten Kulturore "Nene Tereza" te komunes se Astit, organizuan me 21 maj 2005 nje konference perkujtimore me rastin e 600 vjetorit te lindjes se Skenderbeut. Ne kete veprimtari u mbajten kumtesat "Jeta dhe vepra e Gjergj Kastriot Skenderbeut" nga E. Sopi, "Skenderbeu dhe perendimi" nga S. Dorova dhe "Diaspora shqiptare dhe Skenderbeu" nga A. Troshani. Moderator i Konferences ishte Prof. W. Bonapace. Konkluzionet e Konferences i beri Konsulli i Pergjithshem i Republikes se Shqiperise ne Milano, Hasan Mucostepa. Pas konferences u shfaq filmi shqiptar "Skenderbeu" dhe nga Konsullata e Pergjithshme e Milanos u dha nje pritje per pjesemarresit.

[WaRrIoR]

Gjendet në Galatina të Italisë një stemë e Gjonit, birit të Gjergj Kastriot Skënderbeut

Ylli Polivina
Me 600 vjetorin e lindjes së Gjergj Kastriotit jetojnë edhe ata që deri tani mund të konsiderohen dega në vijë mashkullore e Heroit tonë kombëtar, Alesandro, Xhulio dhe Paola Kastriota Skanderbeg. Të tre jetojnë në rajonin e Pulias, në qytetet e Leçes dhe të Brindisit. Që të tre ndihen të mobilizuar për t’i shtuar e dhënë ndonjë ngjarje të re këtij viti përkujtimor. Paola, duke qënë avokate e një studioje private përherë të zënë në rutinën e përditshme, jo gjithnjë gjen tek vetja forca profesionale për të kontribuar me gjetje apo interpretime historike. Eshtë bashkëshorti i saj, Xhankarlo Valone, që po punon për një takim historianësh shqiptarë dhe italianë që në dy ditë rresht do të mbahet pranë universiteteve të Barit dhe të Leçes. Valone është profesor dhe studiues i njohur i mesjetës italiane. Një nga librat e tij titullohet “Aspekte juridikë dhe socialë në periudhën e qeverisjes aragoneze. Kastriotët në Tokën e Otrantos”.
Xhulio, gjykatës, është nxitësi i një projekti skënderbegas surprizë, modest por mjaft emocionues. Tani për tani, ende pa u bërë një realitet i sigurtë për t’u shpallur, nuk po e bëjmë publike.
Alesandro, mjeku dhe shkencëtari neurolog, më i njohuri prej bashkëkombasve për pasojë të intervistave të dhëna gjatë vizitës së kësaj familjeje në vendin tonë në 27 dhe 28 nëntor të vitit të shkuar, përherë njofton për të dhëna të reja të zbuluara së fundi. Në dy mesazhe që na dërgon ditët e fundit ai dëshiron të informojë opinionin publik shqiptar dhe veçanërisht studiuesit për një emblemë të paraardhësve të tij Kastriotas. Kërkesës tonë për një shpjegim më të hollësishëm për emblemën e gjetur ai iu përgjigj saktësisht:
“Emblema na ka rënë në dorë nëpërmjet punës kembëngulëse të një kërkuesi, i cili po studionte shënimet e Pietro Kavotit (Pietro Cavoti), të ruajtura pranë bibliotekës së qytetit të Galatinës. Pietro Kavoti (1819-1890) është një mjeshtër i vizatimit, i pasionuar të fiksonte në letër atë që vëzhgonte gjatë udhëtimeve të tij në mjedise të ndryshme të Salentos.
Kështu kur erdhi në Salento, ku ishte edhe kështjella e Kastriotëve (të cilët, siç dihet zotëronin dukatin e Shën Pjetrit në Galatinë dhe kontenë e Soletos) dalloi të fiksuar mbi portën që të ngjiste drejt katit me dhomat për fisnikë të pallatit stemën që po jua bashkëngjis me këtë mesazh dhe e vizatoi menjëherë në letër.
Pallati i Soletos u prish gjatë viteve tetëqind të dy shekujve të shkuar. Kurse në pallatin tjetër, atë të Galatinës, siç ju kam thënë edhe në bisedat që kemi bërë, nuk kanë mbetur shenja të Kastriotëve. Prej kohësh ai është blerë e shitur nga privatë të ndryshëm, përgjatë më shumë se dyqind viteve, dhe çdo shenjë e gjurmë kastriotase është hequr e fshirë. Pronarët nuk kanë patur asnjë lidhje me arbëreshët dhe ca më pak me pasardhësit e Skenderbeut në Tokën e Otrantos. Sipas nesh kjo stemë duhet të jetë ose e Gjon Kastriotit, ose e të birit të tij, Ferrantes. Ajo ka në strukturën e saj shqiponjën e zezë dykokëshe dhe kryqin e Jeruzalemit. Nuk mund të shpjegoj dy luanët, mos ndoshta janë simbole të Shqipërisë antike?”

Për Gazetën "Shekulli"

[Fiori]

Skënderbeu drejt Kosovës

Alma Mile

Ditët e para të muajit qershor do të shënojnë çeljen e ekspozitës kushtuar Heroit Kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeut, në Prishtinë. Këto ditë pritet që të nisen drejt kryeqendrës kosovare 30 tablo dhe skulptura të realizuara nga artistët shqiptarë, të cilat do t’i bashkohen simotrave të tyre kosovare. Këto punime janë përzgjedhur gjatë një konkursi të zhvilluar pak kohë më parë në Galerinë Kombëtare të Arteve, me kërkesën e homologes së saj në Prishtinë. Mes autorëve që do të udhëtojnë drejt Kosovës janë Alush Shima, Agim Sulaj, Vilson Kilica, Isuf Sulovari, Xheneta Kadillari, Pjerin Kolnikaj, etj. Mendohet që një pjesë e mirë e tyre do të blihet nga institucionet shtetërore dhe ato private në Kosovë.


Një shesh në Itali me emrin e Gjergj Kastriotit
Një shesh në qytetin e Fermos në Itali ka marrë emrin e heroit shqiptar Gjergj Kastriot Skënderbeut. Një përmendore e vendosur në “Lido tre archi”, përkujton luftëtarin shqiptar, i cili me veprën e tij ka kontribuar në mbrojtje të qytetërimit perëndimor. Ceremonia për vendosjen e emrit do të zhvillohet sot në prani të ambasadorit shqiptar në Itali, Pavli Zëri, këshilltarit Bujar Hakrama dhe autoriteteve lokale. Në mbyllje të ceremonisë është parashikuar një program artistik me këngë dhe valle shqiptare. Gjithashtu do të serviret dhe kuzhina tradicionale shqiptare.

Fier, një kongres për Skënderbeun
Përgjatë dy ditëve, në qytetin e Fierit, nën kujdesin e Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, qendrës kulturore “Myzeqeja” do të zhvillohet një kongres ndërkombëtar rreth figurës së Gjergj Kastriot Skënderbeut, me rastin e 600-vjetorit të lindjes. Në këtë kongres do të marrin pjesë studiues dhe njerëz të kulturës nga vende të ndryshme të Evropës. Ndër emrat pjesëmarrës është edhe ai i Vath Koreshit e Halil Jaçellarit. Të pranishëm do të jenë studiues e botues nga Italia, të cilët me këtë rast do të publikojnë edhe Historinë Bashkëkohore Ndërkulturale “Adriatik, Pulia-Shqipëri”. Eshë një botim prej 2 mijë faqesh në dy vëllime, në gjuhën shqipe dhe italiane.

[dodoni]

http://www.illyriaentertainment.com/index.html

Ky grup ka bere nje dokumentar per Gjergj Kastriotin-Skenderbeun dhe mund te shihni edhe nje pjese nga ky dokumentar ne kete webfaqe.

Tung Tung

[Albo]

Në Venedik ndodhen tre medalje të shekullit XV me portretin e Skënderbeut. Të tria janë realizuar në shek. XV, midis viteve 1450-1475!


Zgjidhet enigma e portretit autentik të Skënderbeut


Ferid Hudhri

Prej kohësh shqiptarët (gjithashtu edhe të huajt) kanë qenë të interesuar të dinë nëse është pikturuar Skënderbeu në gjallje të tij. Mungesa e një përshkrimi të saktë të tipareve të heroit prej bashkëkohësve që e kanë njohur për së gjalli, përshkrim që do të na ndihmonte për të verifikuar origjinalitetin e gravurave, na e ngjall më shumë kërshërinë për të ditur se ku janë mbështetur artistët në krijimin e figurës së Skënderbeut. A ka pozuar ai përpara ndonjë piktori apo a është realizuar ndonjë portret nga artistët bashkëkohës gjatë viteve që ai jetonte? Përsa i përket autorëve shqiptarë, artisti më i shquar në trajtimin e kësaj figure, skulptori Odhise Paskali pohonte se në atë kohë Shqipërisë i mungonte artisti që paralel me historinë e Barletit, të na kishte lënë në trashëgim të çmuar veprën e artit, që të na jepte idenë e Skënderbeut të vërtetë... Vendi i artistit shqiptar ishte fusha e betejës. Kurrkush nuk la shpatën as për të gdhendur në shkëmb qoftë edhe vetëm një nga pupuratë e mrekullueshme, as syrin shqiponjë, as krahun çelik të heroit vigan e kurdoherë fitimtarë. (O. Paskali, Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, vëll.I, f.550. Tiranë, 1969).
Megjithëse nuk na duket shumë bindëse arsyeja përse nuk u realizua një portret i tillë, është fakt që deri tani në Shqipëri nuk njohim asnjë vepër arti të krijuar gjatë viteve që jetonte Skënderbeu. Ndoshta në ndonjë nga ndërtesat që lidheshin me heroin mund të kenë ekzistuar edhe portrete të tij, të pikturuara gjatë kohës që ishte gjallë, por me shkatërrimin gjatë luftrave, janë zhdukur edhe gjurmët e pikturimeve në afreske apo të ndonjë tabloje.
Për veprat e realizuar nga autorët e huaj gjithashtu është ngritur e njëjta pyetje: a ekziston një portret autentik i Skënderbeut? Faik Konica e shprehu për herë të parë edhe në shtyp këtë shqetësim në revistën e tij Albania që në vitin 1901, dhe ky diskutim mbetet për shumë kohë i hapur pasi nuk u gjend një përgjigje e saktë rreth realizimit të një portreti origjinal. Mjeshtri i letrave shqipe e ngriti këtë pyetje sapo u njoh me dy nga tablotë e hershme të Skënderbeut që ndodheshin në koleksionin e arkidukës Ferdinand i Tirolit. Sipas autorit austriak të artikullit të Vjetarit të koleksionit të Shtëpisë Perandorake të Vienës, Friedrich Kenner, Konica mësoi se në vitin 1466 artisti i njohur italian Xhentile Belini (Gentile Bellini 1429-1507), kishte pikturuar Skënderbeun gjatë ditëve që ai qëndroi në Itali. Aty shkruhej gjithashtu se origjinali i Belinit ka humbur, ndërsa një nga tablotë që ndodhet në koleksionin e arkidukës është kopje e atij portreti autentik. Po sipas atij artikulli, tabloja tjetër është kopje sipas një portreti origjinal që ndodhej në një muze në Firence. (Është fjala për Muzeun e njohur Uffizi).
Pikërisht për këtë portret japin mendime edhe autorë të tjerë, duke e vlerësuar si piktura më pranë origjinalit. Fan Noli ka shkruar se i vetmi portret i Skënderbeut që njohim është ai që gjendet në Muzeun e Firences në Itali. Ka të ngjarë të jetë portret autentik dhe të jetë bërë përpara vitit 1466...(F.S. Noli, Vepra. Vëll. 4, f. 607, Tiranë 1989). Po kështu edhe At Vinçenc Malaj dhe Zef Prela, të cilët kanë shkruar studime të posaçme rreth ikonografisë skënderbegiane, megjithë kundërshtitë midis tyre pranojnë si tablonë më të hershme dhe më të bukurën për heroin, portretin e Galerisë Ufici të Firences. At V. Malaj në studimin e tij thotë se mungojnë të dhëna të sigurta historike për një portret autentik, ndërkohë që nuk janë shumë bindëse arsyet që ai paraqet për pamundësinë e pozimit të heroit përpara një piktori. Autori tjetër Z. Prela ngulmon se në Galerinë Ufici ndodhen dy portrete të hershme, njëri i punuar nga Kristofan Altisimo (Cristofano dell’Altisimo) në shekullin e XVI, sipas pikturës që ndodhej në Muzeun e Jovit në Komo të Italisë, si dhe vetë origjinali i ndodhur dikur në Komo që mendohej se është pikturuar nga G. Belini. Edhe studiuesja Dh. Dhamo, në një kumtesë të vitit 1968 ka shkruar se nga portretet me ngjyra më i hershmi është ai i Galerisë Ufici të Firences, për të cilin thuhet se është bazuar në vizatimet që pati bërë drejtpërdrejt nga natyra piktori i dëgjuar Xhentile Belini. Ndërkohë që, në të njëjtin studim, ajo shpreh edhe pasigurinë duke thënë se nuk jemi në gjendje të provojmë nëse me të vërtetë portreti i Galerisë Ufici është bazuar në vizatime nga origjinali...(Dh. Dhamo, Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, vëll.I, f.516. Tiranë, 1969)
Sudiuesi i artit, Rexhep Goçi, kur shkruan se ka mendime që figurën e Skënderbeut e ka punuar për herë të parë piktori i njohur italian Xhentile Belini, nuk sjell të dhëna më të sakta, por mbështetet në thëniet e mësipërme. Gjykimi i tij se është i afërt mendimi se ky krijues (Xh. Belini – F.H.) e portretizoi heroin tonë kombëtar, sepse për këtë figurë kishte dëgjuar në Venedik (në botën e krishterë) dhe në Stamboll (në botën islame). Mirëpo, portreti i Skënderbeut nga Belini lidhet me vajtjen e heroit në Romë dhe në Napoli, më 1466. Sipas disa të dhënave, Xhentile Belini dhe i vëllai i tij Xhovani Belini kishin lidhje të ngushta me disa shqiptarë, të cilët u shquan në botën e artit dhe të shkencës. Këto lidhje duken më së miri me themelimin e “Shkollës së Shqiptarëve” në Venedik më 1442 dhe nëpërmjet piktorit të madh Vitore Karpaçios. Ka gjithashtu mendime se Xh. Belini nuk ka bërë një vepër të plotë për Skënderbeun, por atë e ka skicuar në Romë ose në Napoli. Prandaj të gjitha gravurat dhe pikturat që lindën më vonë, mendohet se janë punuar nga skicimet e Belinit, madje janë konsideruar si vizione historike dhe artistike (R. Goci, Gjergj Kastrioti Skënderbeu në artet figurative, Prishtinë 1998, f. 9.), mendojmë se është me interes, por për sa kohë nuk gjendet ajo vepër apo nuk kemi të dhëna të sakta, mbetemi ende te hamendjet.
Autori i këtyre radhëve gjithashtu ka qenë i mendimit se tabloja e Kristofano Altisimo-s është nga më të hershmet dhe mund të jetë krijuar duke u mbështetur në tablonë origjinale të pikturuar nga G. Belini. Por gjatë hartimit të librit mbi krijimtarinë e autorëve të huaj kushtuar shqiptarëve (F. Hudhri, Shqipëria dhe shqiptarët në vepra të piktorëve të huaj. Tiranë 1989, f. 26), nga një korrespondencë me Muzeun e Firences mësohet se autori i pikturës mbetet anonim, ndërkohë vlerësohet si një mjeshtër me forcë interpretuese, se vepra është trajtuar me skrupulozitet deri në hollësi. Për të vënë në dukje këtë mënyrë punimi përmendet paraqitja e shenjës së një plage mbi ballin e heroit. Në këtë letër tabloja cilësohet si kopja e parë e origjinalit, por nuk thuhet se në cilin vit është pikturuar, ndërsa për përshkrimin e plagës pretendohet se është bërë sipas një boceti nga natyra. Fakti që një hollësi të tillë nuk e gjejmë në asnjë nga portretet që njohim deri tani, na bën të mendojmë se autori gjatë pikturimit ka patur përballë modelin e gjallë dhe jo të fantazuar.
Në librin “Skënderbeu, jeta dhe veprat”, K. Frashëri na jep informacione të reja rreth pikturimit të këtij portreti, si dhe përcaktime më të sakta për kohën e realizimit, të dhëna këto që kanë dalë pas restaurimit që i është bërë tablosë si dhe pas një studimi më të hollësishëm të kohës së krijimit të koleksionit të muzeut në Komo. Gjatë restaurimit të kryer nga Barbara Schleicher (dhjetor 1993-maj 1994), portreti i Galerisë Ufici u çlirua edhe nga disa ndërhyrje të një piktori anonim mbi punën e Altisimos. Mbishkrimi me gërma të mëdha të bardha: GEORGIVS SCANDERBEK, të cilin e kemi parë në riprodhimet e deritanishme, nuk ka qenë punë e mjeshtrit Altisimo, por e piktorit anonim. Pas restaurimit u zbulua mbishkrimi origjinal; GEORGIVS CASTRIOTVS SCANDERBECVS, me gërma më të vogla të praruara në ar. Ndërkohë marrim edhe njoftimin se, me organizimin e ri që i është bërë këtij muzeu, portreti i Skënderbeut, tashmë i restauruar, është ekspozuar në korridorin e parë të Galerisë.
Paralel me tablonë e mësipërme është folur gjatë edhe për një vepër tjetër të hershme dhe të çmuar, që mendohej se ishte ajo që u zbulua në vitin 1981 në Shkodër. Ndodhej në familjen e koleksionistit të njohur Tefë Curani. Shkrimtari A. Kondo që e bëri të njohur portretin jep këtë përshkrim: ka përmasat e një ikone (30x25 cm) është punuar me ngjyra vaji në dru dhe jo në kanavacë. Skënderbeu këtu të kujton atë të Firences, të Galerisë Ufici... Sipas një dokumenti që paska pasur familja, ky qenka portreti autentik, i krijuar nga pozimi drejtpërsëdrejti i Skënderbeut. I është dhuruar familjes nga austriakët menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë, gjatë viteve 1913-14. Thuhet se kanë pasur dokumentin e dhurimit, polisën e një pinakoteke vieneze ku shënohej urdhri për kalim inventari dhe shprehimisht fjalët “portret origjinal dhe autentik i shekullit XV”. A. Kondo me gjithë dyshimet që shfaq gjatë shkrimit për origjinalitetin e këtij portreti nga fundi shkruan se ka shumë arsye të supozosh që ky portret shkodran mund të jetë autentik i Belinit. Mos vallë është dita kur Venediku, duke dashur ta kishte mirë me Skënderbeun, e bëri qytetar nderi dhe këtë ditë Belini e pikturoi? (A. Kondo, Një portret i panjohur i Skënderbeut. Gazeta Drita 21 shkurt, f. 11. Tiranë 1981)
Mbështetur edhe në këto arsyetime K. Frashëri arrin në përfundimin se me këto të dhëna mund të thuhet se ky portret duhet të ketë bërë pjesë në shek. XVI në koleksionin e Pal Jovit. Rruga që ai ndoqi nga Muzeu i Komos në atë të Vienës, për ne tani ka pak rëndësi, përderisa kemi rënë në gjurmë të tij dhe kemi në dorë riprodhimin e tij fotografik. Hë për hë, për ne autori i portretit është Gentile Bellini (K.Frashëri, Skënderbeu, jeta dhe veprat. Tiranë 2002, f.266) dhe riprodhimin e këtij portreti e ka botuar në kopertinë, në krye të gjithë ilustrimeve brenda tekstit, madje përpara tablosë që ndodhet në Galerinë Ufici si dhe përpara gravurës së botuar në librin e Barletit, me diçiturën: Skënderbeu: Portreti autentik (vaj).
Por, nga disa të dhëna, që vetë K. Frashëri na i jep në faqet e librit të tij, si dhe nga hulumtimet për shkrimin e A. Kondos, del se ky portret nuk është origjinal, por një kopje nga Muzeu Vienës. Në f. 276 të librit Skënderbeu... shkruhet se në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë (dos.42, viti 1914), ruhet një shkresë e Legatës së Perandorisë së Austro-Hungarisë drejtuar Ministrisë së Jashtme të Qeverisë Shqiptare të Princ Vidit më 16 prill 1914, me të cilën i përcillte kopjen e portretit origjinal të Skënderbeut, me lutje që t’ia dorëzonte si një dhuratë nga ana e ministrit të jashtëm austro-hungarez, konti Berchtold, kajmekamit (nënprefektit) të Krujës, me qëllim që ky ta mbante të ekspozuar përherë në zyrën e vet. Në shkresë thuhet se kopja e portretit të Skënderbeut është “riprodhuar me nismën e shkëlqesisë së tij, shefit të seksionit në Ministrinë Perandorake dhe Mbretërore të Financave të përbashkëta, zotit Ludvig von Thalloczy, sipas një origjinali që tani ndodhet në Vienë, i cili ka qenë pikturuar më 1466, probabilisht nga një piktor venedikas, në të cilin Skënderbeu paraqitet me kostum patrici të Venedikut”. Nga kumtimet e A. Kondos dhe K. Frashërit ka shumë gjasa që portreti i gjetur në familjen Currani të jetë pikërisht dhurata që përmendëm më lart. Data e dhurimit të austriakëve është thuajse e njëjtë me datën që dëshmojnë edhe familjarët e Curranit. Po ashtu edhe të dhënat rreth veprës janë të njëjta. Është krejt e mundur që në ato vite të vështira tabloja të mos ketë përfunduar në drejtimin e duhur ose të jetë blerë po atë vit nga koleksionisti Currani. I arsimuar në Vienë për histori dhe ekonomi, Tefë Currani (1865-1941) mund të jetë njohur që student me origjinalin e kësaj vepre, dhe mendojmë se ai vetë ka qenë i bindur që në Shkodër ruante një kopje. Ndoshta është kjo arsyeja që edhe në ribotimin që i bëri librit të tij në vitin 1939 në Shkodër T’nollunat e Shqypnis, prej një Gege që don vendin e vet, nuk e riprodhoi portretin që ruante në shtëpi por vendosi po atë të botimit të parë. Këtë dyshim e paraqet edhe A. Kondo në shkrimin e tij që kemi cituar më lart. Argumentet e mësipërm janë të mjaftueshëm për të na bindur se vepra që K. Frashëri e paraqitet si portreti autentik në librin “Skënderbeu...” të mos jetë origjinal, por kopje nga tabloja e Muzeut të Vienës.
Ndërkohë, është shprehur mendimi tjetër se porteti autentik i Skënderbeut, është gravura që botohet në librin e Marin Barletit, për të cilin thuhet gjithashtu se është realizuar sipas një vizatimi direkt nga natyra. Midis tablosë në Ufici dhe gravurës te Barleti ka elementë të përbashkët, por edhe ndryshime. Skulptori Odhise Paskali, që është marrë rreth 70 vjet me studimin dhe realizimin në art të Skënderbeut, pasi ka shqyrtuar me vëmendje piktura, skulptura dhe gravura të autorëve europianë, shkruan se nuk është e vështirë të konstatohet se edhe për figuracionin artistik të Skënderbeut qëndron në bazë një model që imitohet dhe adoptohet sipas aftësive dhe imagjinatës së artistëve që e trajtojnë. Ky model është portreti që figuron në botimin e parë të Historisë së Barletit më 1508-1510. Këtu spikatin disa të dhëna që ruhen, sado të ndryshuara, në pjesën më të madhe të portreteve të mëvonshëm, siç janë paraqitja në profilin e djathtë, prerja gjysmë bust, forma e qylafit, e hundës e mustaqeve, e mjekrrës, e pjesës së veshjes... Të gjithë portretet e tjerë që s’kanë lidhje me këtë prototip, janë fryt jo studimi, por rutinë nga ana e ilustratorëve. (O. Paskali, art. i cit.) Edhe studiuesja Dh. Dhamo, në një artikull të mëvonshëm se ligjërata që përmendëm më lart, megjithëse ende mbron tezën e hershmërisë së portretit të Galerisë Ufici (pa sjellë asnjë dokumentim dhe asnjë argument të ri) thekson se një portret të hershëm me rëndësi për tërë ikonografinë e Skënderbeut ka botimi i parë i historisë së Marin Barletit.
Autori i albumit të parë të Skënderbeut dhe të Bibliografisë më të plotë të botuar deri tani, K. Biçoku, në shkrimin Cila është vepra më e hershme për Skënderbeun?, duke mbrojtur tezën se portreti më i hershëm është ai i librit të Barletit shton edhe një të dhënë të rëndësishme se pranë portretit të heroit, që ka përmasa të mëdha (25.8 x17.4 cm) M. Barleci ka vënë edhe portretin e tij. Tiparet fizike të M. Barlecit janë dhënë padyshim saktësisht në portretin e tij, që ka përmasa të vogla (5.4 x5.3 cm). Kështu edhe portreti i heroit tonë Kombëtar, që është disa herë më i madh se ai i M. Barlecit, ishte një vepër arti që i jepte në profil saktë tiparet e kokës së Skënderbeut. Kompozimi i portretit të Skënderbeut është bërë me mjaft kujdes dhe me miratimin e familjarëve të tij që jetonin në Itali, si nipi i heroit, Ferrant Kastrioti dhe mbesa e kulturuar, Maria. Këta e kanë nxitur M. Barlecin që të shkruante “Historinë e Skëndebeut”. Prandaj edhe M. Barleci i ka kushtuar parathënien e librit Ferrant Kastriotit dhe ka shkruar “unë nuk kam shkruar trillime, por ato që më kanë treguar me kujdes më të mëdhejtë dhe ato që kanë parë me sytë e tyre disa që kanë marrë pjesë në luftë” . Marin Barleci ka meritën e madhe se është i pari që nëpërmjet artit figurativ na ka treguar pamjen e Heroit, të cilën artistikisht e ka ngritur më lart portreti i Galerisë Ufici të Firences.(K. Biçoku, Gazeta Tema, 13,14,15,16 janar 2005)
Pas këtij parashtrimi del e qartë se midis mendimeve të autorëve të ndryshëm, që kryesisht ndahen në dy grupime, argumentimet më të sakta janë për gravurën e librit të Barletit. Autorët që mendonin (midis tyre edhe autori i këtyre radhëve), ose që ende mendojnë, për tablonë e Galerisë Ufici apo të Muzeut të Vienës, nuk sjellin të dhëna të plota dhe shpesh janë kontradiktorë me thëniet e tyre. Krahas gravurës së botuar te libri i Barletit edhe tablotë e Muzeut Ufici dhe Muzeut të Vienës janë nga më të bukurat, më të hershmet dhe kanë shërbyer gjithashtu si model nga u mbështetën shumë autorë të mëvonshëm në pikturimin e portretit të Skënderbeut. Thëniet se ato janë realizuar sipas një origjinali, që piktori i njohur Gentile Bellini e pikturoi direkt nga natyra, sigurisht që janë vlerësuar, por për sa kohë nuk shfaqej ajo vepër apo nuk gjenden të dhëna më të dokumentuara për atë pikturim, nuk mund të thuhet me siguri se ato paraqesin portretin autentik. Gravura te libri i Barletit e ka të shënuar datën dhe është e qartë midis viteve 1508-1510. Kështu, përderisa të dokumentohej data e saktë e pikturimit të tablosë së Uficit, gravura e librit të Barletit mbetej si më e hershmja dhe e vetmja që paraqeste portretin e parë të Skënderbeut.
Por një zbulim i ri e zgjidhi enigmën. Në Venedik u gjendën tri medalje me portretin e Skënderbeut. Të tria janë realizuar në shek.XV, dhe saktësisht në çerekun e tretë të këtij shekulli, pra midis vitieve 1450-1475! Pikërisht në kohën që heroi ishte ende i gjallë. Pra data e realizimit të tyre, që përkon me kohën kur Skënderbeu ishte në Itali, e bën më të besueshëm faktin se ato janë krijuar sipas vizatimeve të bëra direkt nga natyra. Është më se e kuptueshme se për të realizuar medaljen me figurën e një personi që është i gjallë, veprimi i parë është vizatimi i portretit direkt nga origjinali dhe aq më tepër kur kjo ndodh në Italinë e shek.XV, në atë vend të begatë që me piktorët e shumtë e të shquar, ishte shndërruar në një kryeqendër të artit rilindas, nga merrnin mësime artistë prej gjithë Europës.
Kjo gjetje e rëndësishme në Venedik, tregon për vlerësimin e madh që i është bërë heroit tonë, duke u përjetësuar në tri medalje, por, më e rëndësishmja (për rastin tonë), është se këto medalje dëshmojnë që portreti i Skënderbeut ndodhet i përjetësur në art rreth 50 vjet më përpara gravurës së librit të Barletit (që deri tani e quanim më të hershmen) dhe shumë vite më parë se tablotë e Muzeut të Vienës dhe Galerisë Ufici, datat e të cilave ende nuk janë të sakta. Pra, për të qenë më të qartë, me këto medalje vërtetohet thënia se Skënderbeut i është bërë një portret kur ishte në Itali.
Medaljet me shënimet përkatëse për kohën dhe vendin e realizimit, për përmasat dhe vendndodhjen e tanishme, paraqiten në albumin La Storia di Venezia attaverso le medaglie të autorit Piero Voltolina, botuar në Milano (1998). Për autorët e medaljeve nuk ka të dhëna, thuhet se janë anonimë. Medaljet (siç shihen edhe në ilustrimin e këtij shkrimi), paraqesin dy tipa të ndryshëm. E para (që ka përmasat më të mëdha) e paraqet në profilin e djadhtë, ndërsa dy të tjerat në profilin e majtë. Portretet ndryshojnë edhe nga kapelja, nga trajtimi i mjekrrës si dhe vizatimi i hundës. Ka ndryshim edhe në paraqitjen e veshjes. Trajtimi i këtyre të dy llojeve që dallojnë nga njëra-tjetra, na bën të mendojmë se janë përdorur dy vizatime, të krijuara nga një autor ose nga dy autorë të ndryshëm, madje që e kanë vizatuar Skënderbeun jo në të njëjtin çast. Këtë mendim na e përforcon edhe vendi i ndryshëm i realizimit të medaljeve. Sipas botimit që përmendëm, njëra medalje është realizuar në Venecia, ndërsa dy të tjerat në Romë. Gjithsesi këto dhe elemente të tjerë mbeten për t’u analizuar më me vëmendje në një rast tjetër. E rëndësishme është se me këto medalje u zbuluan tre krijime më të hershme nga ato që njohim deri tani. Gjithashtu shohim se nëpërmjet tyre janë mbështetur autorët e mëvonshëm për realizimin e gravurës te libri i Barletit, të tablove të Muzeut të Vienës dhe të Galerisë Ufici të Firences si dhe shumë e shumë gravurave, pikturave dhe skulpturave të mëvonshme. Madje edhe forma e rrumbullaktë e medaljeve ka ndikuar në disa tablo dhe gravura të mëvonshme që portreti i heroit të vizatohet brenda përmasave ovale. Po ashtu edhe pikturimi i Skënderbeut vetëm në profil, pothuajse në të gjitha krijimet e mëvonshme, na bën të besojmë se sa i madh ka qenë ndikimi i medaljeve, ku paraqitja në profil është veçanti e atij zhanri.
Me këtë zbulim qetësohen edhe debatet e dritanishme (prej më shumë se 100 vjetësh, që nga shkrimi i parë te “Albania” e Konicës në vitin 1901), rreth përcaktimit të portretit më të hershëm të Skënderbeut, si dhe qartësohen hamendjet për pikturimin e heroit në gjallje të tij, gjatë kohës që ishte në Itali. Mbetet për të zbuluar se cili apo cilët ishin autorët e vizatimeve që u përdorën për realizimin e medaljeve. Më saktë, mbetet për t’u verifikuar nëse për realizimin e tyre u përdorën vizatimet e Gentile Belinit, apo ekziston edhe ndonjë apo autorë të tjerë që kanë bërë vizatime posaçërisht për medaljet.

* Pjesë nga kapitulli i parë i studimit Skënderbeu në artet figurative që autori e ka bërë gati për botim.

[dodoni]

Skënderbeu dhe Evropa

E Marte, 21 Qershor 2005

Duhet pranuar se figura e Skenerbeut, eshte e vetmja nga bota shqiptare, qe ka frymezuar kontinentin ne identitetin e tij. Per kete- krenaria jone eshte dyfishe, kur kujton dhe fjalet e Volterit: "Nese perandoret bizantine do te kishin qene Skenderbenj, Perandoria e Lindjes do te kishte shpetuar"

Nga Prof. Kristo Frasheri*

Kete vit, mbare shqiptaret kudo ku jane, ne trojet ku ata banojne prej shekujsh ose te shperndare neper bote, nderojne me krenari jubileun e 600 vjetorit te lindjes se Heroit te tyre Kombetar, Gjergj Kastriotit Skenderbeut. Te gjithe se bashku nderojme vepren e lavdishme te kapitenit te shquar, i cili bashkoi ne Kuvendin e Lezhes, me 1444, mbare shqiptaret, dhe atehere te percare, me nje flamur te vetem, ne ate te luftes per t'i kthyer atdheut lirine e humbur gjysem shekulli me pare. Te gjithe se bashku- nderojme strategun e shkelqyer te betejave, i cili i udhehoqi shqiptaret, per nje cerek shekulli, kurdohere me fitore, ne luften e pabarabarte kunder ushtrive superiore osmane per te mbrojtur lirine e fituar. Te gjthe se bashku nderojme burrin e shkelqyer te shtetit, i cili pa hequr dore nga lufta clirimtare, madje ne zjarrin e saj, mposhti prirjet partikulariste te krereve mesjetare shqiptare dhe krijoi te parin shtet te bashkuar shqiptar laik dhe kombetar. Gjithashtu se bashku nderojme prijesin pa shoke, pa njolle dhe pa frike, i cili me vepren e tij historike e ktheu Shqiperine ne nje baluard qe mbrojti nga invazoret e huaj, jo vetem kombin e vet, por edhe qyteterimin evropian. Nderojme me ne fund emrin e atij Heroi legjendar, i cili ne saje te vepres se tij epike, hyri ne perjetesi te historise duke care shekujt dhe duke frymezuar ne luften e bekuar per liri, jo vetem bashkaatdhetaret e vet, por edhe qytetaret liridashes te kontinentit.

Gjergj Kastrioti Skenderbeu eshte, pa dyshim, ashtu sic e ka percaktuar, me 1925, historiani i degjuar kroat Milan Šufflay "krijesa me hyjnore i kesaj race me te tmerrshme luftetare, i cili qe kur ishte gjalle u madherua me legjenda te ndryshme nga Evropa Perendimore. Aresyeja e ketij madherimi te vecante rrjedh: ngase Skenderbeu ne krye te shqiptareve perballoi furine osmane ne nje kohe kur Evropa perjetonte nje nga momentet me kritike te historise se saj mesjetare. Armatat perandorake osmane, te pajisura me nje energji te pashtershme luftarake, me ne krye dy nga sulltanet me ambicioze te Turqise, pasi kishin perfunduar pushtimin e Gadishullit Ballkanik, iu turren Hungarise, per te care rrugen drejt Evropes Qendrore dhe Shqiperise per te kaluar nga brigjet e saj ne Gadishullin Italik. Perballe ketij rreziku serioz, fuqite evropiane, ne menyre te vecante shtetet italike, qene thellesisht te percara. Ne vend qe te bashkoheshin per t'i bere balle bashkerisht rrezikut te madh, ato vazhdonin te luftonin midis tyre dhe te grindeshin me njeri-tjetrin, duke lehtesuar keshtu vrullin pushtues te armatave osmane. Si rrjedhim, roli i Shqiperise ne kete situate dramatike ishte i barabarte me ate te Hungarise. Te dy palet, si hungarezet, te udhehequr nga Huniadi, ashtu edhe shqiptaret, te udhehequr nga Skenderbeu, me rezistencen e tyre heroike penguan per disa dhjetevjecare perparimin e sulltaneve, te paret drejt Evropes Qendrore, te dytet drejt Gadishullit Italik.

Si rrjedhim, me rezistencen e tyre ato u dhane mundesi shteteve evropiane te kapercenin percarjet qe kishin midis tyre dhe te pergatiteshin per te perballuar, ashtu sic e perballuan me vone, valen e invazoreve lindore. Per kete rol historik qe luajti Shqiperia dhe Skenderbeu, kreret e shteteve te Evropes ishin te ndergjegjshem qe kur ishte gjalle Heroi. Ky rol u duk qe ne vitin 1450, kur sulltan Murati II erdhi ne Shqiperi ne krye te mbare ushtrise perandorake per te hapur rrrugen drejt Gadishullit Italik. Por sic dihet, ate vit ushtria osmane, u gozhdua ne kalane e Krujes, te cilen megjithe perpjekjet kater mujore, Sulltani nuk e shtiu dot ne dore. Madje vete Skenderbeu ishte i ndergjeshem se ne Kruje luhej jo vetem fati i Shqiperise, por edhe ai i Evropes. Kete e thote vete Skenderbeu ne letren qe i drejtonte princit Italian te Tarantit G. A. Orsini, me 31 tetor, kur i shkruan: "Nese une do te isha mundur nga turqit, sigurisht Italia do ta kishte pesuar dhe si pasoje, ai zoterim qe ju tani thoni se eshte i juaji, do te ishte i turqve". Per kete rol te rendesishem qe po luante Shqiperia ishin te ndergjegjshem edhe fuqite e Evropes, ne menyre te vecante, shtetet e krishtera qe ndodheshin me prane rrezikut osman. Per kete arsye, fitorja qe korren shqiptaret ne Kruje me 1450 ngjalli entuziasmin e Republikes se Raguzes. Shprehje e ketij entuziasmi jane pergezimet qe raguzianet i drejtuan Skenderbeut pas disfates se Sulltanit. "Me te vertete - shkruanin ata -ju perballuat me nje ushtri te vogel- gjithe ato turma te panumerta te turqve, i dolet zot qytetit dhe keshtjellave tuaja te paprekura kunder hovit dhe peshes se gjithe asaj pergatitjeje dhe per kete pune do te fitoni shperblim te ameshuar prane Perendise. Po ashtu nder mbreter, nder princa te te gjithe botes do te keni lavderime dhe lavdi te pavdekshme. Qofshi pasqyre e shembull per te gjithe princat e te krishtereve dhe per mbare kombet dhe emri juaj do te kurorezohet prej fames se ameshuar".

Shqetesimi i shteteve evropiane u rrit me tej me 1453 kur sulltan Mehmeti II, apo sulltan Fatiu (ngadhnjimtari), pasi pushtoi Kostandinopojen, kryeqytetin mijevjecar te Perandorise Bizantine, deklaroi se tani rradha i vinte Romes per te ngulur flamurin e Islamit ne kupolen e Shen Pjetrit. Natyrshem, se bashku me shqetesimin, u rrit edhe roli qe po luante Shqiperia per mbrojtjen e Evropes. Ne prillin e vitit 1456, kur ne Itali u perhap lajmi se nje ushtri e madhe osmane po i turrej Shqiperise, ambasadori milanez ne Rome, i shkruante sovranit te vet: "Sulltani, si nje luan po uturin, nuk mendon gje tjeter, vecse si ta gllaberoje Romen". Por edhe ate vit fitorja qe korri Skenderbeu mbi ushtrite osmane, e largoi perkohesisht rrezikun e zbarkimit te ushtrive te sulltanit ne Itali. Por, nje vit me vone, ne veren e vitit 1457 kur ne drejtim te Shqiperise marshuan mbi 80.000 kalores dhe kembesore turq, Italine e pushtoi, si asnjehere me pare, paniku. Aresyet ishin te thella. Perpjekjet e Papes Kaliksti III per te bashkuar shtetet dhe shteterucat italiane ne nje koalicion ushtarak antiosman, kishin deshtuar. Shpresat e vetme tani Papa i kishte varur te Skenderbeu. Deshmi jane letrat qe ai i drejtonte ato dite kritike Heroit shqiptar, te cilin e quante "athlet i Krishtit" (athleta Christi), pra nje shpate qe luftonte per mbrojtjen e krishterimit, ne fakt ne mbrojtjen e qyteterimit evropian, te cilin ne shek. XV evropiane perendimore e identifikonin me krishterimin. Ne letren qe Kaliksti III i drejtonte Skenderbeut, me 9 qershor te atij viti i shkruante nder te tjera: "Emri yt i lumtur eshte perhapur ne te gjithe popujt katolike per te gjitha keto pune te mira qe ti ke kryer, per keto fitore te shkelqyera qe ti ke kryer". Tre muaj me vone, gjate perleshjes heroike qe Skenderbeu po perballonte me shqiptaret e vet kunder ushtrive osmane ne betejen e Ujebardhes, ai i shkruante me 11 shtator 1457- Heroit: "Po shohim se ti gjithnje e me teper po behesh i denje per trimerine tende te shkelqyer dhe per bemat e tua, te cilat do te kujtohen me teper se ato te princave te tjere katolike". Me tej, Papa Kaliksti III shprehej: "Nuk ka njeri ne bote qe te mos ngreje ne qiell veprat tuaja, me levdatat me te larta dhe te mos flase per fisnikerine tende si per nje athlet te vertete dhe per nje mbrojtes te te krishtereve".

Nje vleresim lakonik per rolin e Skenderbeut ne mbrojtjen e qyteterimit evropian e dha edhe kaloresi Neeport, i cili kishte ardhur nga Anglia e larget per te luftuar nen flamurin e Skenderbeut ne Shqiperi. Gjate kthimit te tij ai deklaroi ne Rome, ne shkurt te vitit 1458: "Po te bjere keshtjella shqiptare, pushtimi i Evropes nga turqit, eshte i sigurte, mbasi nuk ka fuqi tjeter qe ta beje kete rezistence".

Me 1457 ekspedita e madhe turke, deshtoi. Me largimin e ushtrive osmane nga Shqiperia, Evropa mori, per disa kohe, fryme lirisht. Kjo periudhe vazhdoi per aq kohe sa midis Shqiperise dhe Turqise sundoi nje periudhe armepushimi. Por, kur me 1463 armepushimi mori fund dhe nje vit me vone ushtrite osmane filluan perseri ekspeditat kunder Shqiperise, shqetesimi e pushtoi perseri Evropen.

Mbreti i Hungarise, Mathia ne letren qe i dergonte Papes me 1464 e thote shkoqur aresyen e fushatave turke kunder Shqiperise: "Une e di se Shenjteria Juaj, eshte e informuar se cfare ka bere sulltani gjate diteve te kaluara ne Shqiperi. Askush nuk e ve ne dyshim se ai nuk deshiron vetem malet epirote, por permes tyre, ai kerkon t'i pergatise vetes nje ure kalimi per te shtypur gjithe Evropen".

Kontributi qe po jepte Shqiperia me Skenderbeun ne krye, u duk me qarte se asnjehere ne vitin 1466 kur sulltan Mehmeti II grumbulloi perseri mbare ushtrine osmane te perandorise, marshoi ne drejtim te Shqiperise, kete rradhe per ta pushtuar me vendosmeri akoma me te madhe Krujen dhe per t'u hedhur pastaj me flote ne brigjet e Italise. Deshmine per shqetesimin nga invazioni osman kete rradhe e kemi nga Republika e Venedikut. Ne nje akt te senatit te saj, qe mban daten 2 qershor 1467, thuhet: "Nese pushtohet bregdeti shqipar, nga turqit, Ruajna o Zot!, armikut nuk i mbetet gje tjeter vecse te hidhet kur te doje ne Itali." per me teper nga letra qe senati i Venedikut i drejtonte me kete rast Skenderbeut del se Heroi shqiptar kishte pasur shume te drejte kur i kujtonte Republikes se ne luften qe zhvillonin shqiptaret per mbrojtjen e kryeqytetit te tyre, Krujen, luftonin ne te njejten kohe edhe per mbrojtjen e Venedikut.

Sic dihet, sa kohe vazhdoi rezistenca shqiptare sulltanet osmane nuk munden te kalonin ne Itali. Vetem pasi vdiq Skenderbeu madje vetem pasi ra Kruja (1478) dhe Shkodra (1479), ushtrite osmane zbarkuan, me 1480, ne Pulje te Italise. Por gjate kesaj kohe shtetet italiane e kishin kuptuar me ne fund rrezikun serioz qe u kanosej dhe i kishin kapercyer grindjet e vjetra. Keshtu, 6 muaj pas zbarkimit ne Pulje, Mbreteria e Napolit, i deboi ushtrite osmane nga brigjet e Italise.

Marredheniet e Skenderbeu me Evropen nuk moren fund me vdekjen e Heroit me 1468. Ata vazhduan edhe pasi ai mbylli syte, vecse ne nje trajte tjeter: jo me si gardh, pra si pengese per invazionin e ushtrive invazore osmane drejt Evropes, por si nje Hero qe frymezonte me shembullin e vet popujt e shtypur ose popujt nga shtypja qe te luftonin per liri. Madje nga kjo pikepamje, vepra e tij shkelqeu me me madheshti pas vdekjes- se sa ne kohen kur ai ishte gjalle.

Emri i tij kaperceu kufijte e Italise dhe nepermjet vepres se M. Barletit u shtri ne mbare Evropen. Skenderbeu i detyroi te gjithe shekujt te flasin per te, pothuaj ne te gjitha gjuhet e kontinentit. Ne te vertete secili shekull foli per Heroin me ndjenjat e veta, zbuloi te ai dicka te re dhe i kerkoi atij ndihme per nevojat e veta jetike. Sa here qe Evropa kercenohej nga furia osmane ose sa here liria vuante nen zgjedhen e tiranise, Skenderbeu shfaqej ne vitrinat e librarive me veshje te re tipografike. Humanistet, adhurues te lirise, e konsideruan Skenderbeun njeriun e tyre, sepse ai ngriti ne kembe, me verbin e Renesanses, nje popull te tere. "Ne qofte se nuk do te luftojme si shqiptaret dhe neqoftese princat nuk do te shquhen si Skenderbeu, - shkruante, me 1537, Kaspar Hedio, - kam frike se brenda nje kohe te shkurter do t'i shkruajme nje epitaf lirise". Ne luften kunder rrezikut te afert osman, Italine e frymezonte me teper shembull i gjalle i Skenderbeut, se sa madheshtia e dikurshme eRomes. Ja perse Domenicus de Alezegnano ne distiket e tij, te shkruar me 1508, e konsideronte Skenderbeun me te madh se Qezarin. Francezet e njohen per te paren here Heroin e shqiptareve me gjuhen e tyre, me 1544, ne perkthimin e vepres se Paulo Jovios nga G. G. de Cenquoins. Pas M. Barletit ai qe e popullarizoi me teper Skenderbeun ne Evropen Perendimore ishte francezi Jacques de Lavardin, vepra e te cilit, e botuar ne Paris, me 1576, njohu dhjete botime brenda gjysem shekulli. Ne nje sonnet kushtuar Laavrdin-it per kete veper, poeti I Pejades, P. Ronsard, i cmoi shqiptaret si pasardhesit e Akilit trim, ndersa Skenderbeun "si nderin e shekullit te vet". F. Chrestien u kujtonte aso kohe francezeve te "imitonin Skenderbeun" dhe ne vend qe te luftonin midis tyre, te bashkoheshin kunder te huajve. Edhe shekulli i iluminizmit pati nevoje per Skenderbeun, duke ia pershtatur madheshtine e vepres se tij idealeve te veta, jo vetem kunder zgjedhes se huaj, por me teper kunder tiranise se brendshme. Per kete arsye, ne trajtesat historike dhe ne veprat letrare, ne romanet, ne tragjedite, ne poemat, ne lirikat si dhe ne melodramat qe dolen me shumice ne Evrope ne shek. XVII-XVIII, Skenderbeu u shfrytezua me teper per pikepamjet liridashese, demokratike, antiabsolutiste te iluministeve. Meritat e tij si burre shteti u ngriten ne nje shkalle sa c'ishte bere i njohur edhe ne artin ushtarak, aq sa Volteri shkruajti: "Nese perandoret bizantine do te kishin qene Skenderbenj, Perandoria e Lindjes do te kishte shpetuar". Ne shek. XIX, kur moren hov levizjet kombetare ne Ballkan, Skenderbeu u be perseri frymezuesi i lirise ne luften kunder sundimtareve osmane. Madje kroatet e thirren Skenderbeun ne ndihme te idealit te lirise se tyre kombetare qe ne mes te shek. XVIII duke ribotuar me 1743 ne Zagreb vepren monumentale te M. Barletit, kushtuar jetes dhe bemave te Heroit shqiptar te shek. XV. Pak me vone u vu re se Heroi shqiptar jetonte edhe ne kenget popullore serbe dhe greke. Ne nje kenge popullore maqedone Skenderbeu thote: "kam qene dhe do te jem trim, ju mos me braktisni". Nje nga udheheqesit me te spikatur te revolucionit grek Theodor Kollokotroni, duke folur per kohen kur ishte ne krye te formacioneve kryengritese greke ka shkruar ne kujtimet e veta: "Librat qe lexoja me dendur qene Historia e Greqise, Historia e Aristomenit dhe Historia e Skenderbeut". Heroi Kastriotas u be gjithashtu shok i garibaldineve gjate Risorxhimentos Italiane.

Ne Evropen Perendimore, me gjithe eren e koheve moderne, figura e Skenderbeut e ruajti freskine e vet. Franca e perkujtoi, me 1868, katerqind vjetorin e vdekjes se Skenderbeut me disa seanca solemne ne Akademine e Poitiers. Ne ditet tona, emri i Gjergj Kastrioti Skenderbeut, si luftetar i madh i lirise, si strateg i shquar ushtarak dhe si mbrojtes i qyteterimit evropian, vazhdon te gezoje si ne kohen e vet, stimen e opininit nderkombetar. Deshmi eshte perkujtimi me madheshti i jubileut te madh te 500-vjetorit te vdekjes se Skenderbeut (17 janar 1968), jo vetem ne Shqiperi, por edhe jashte saj, ne konferenca solemne akademike, shkencore ose perkujtimore. Kjo tregoi se me kalimin e shekujve, figura e Heroit mbetet, edhe per brezat e sotem, gjithnje e pacenuar ne olimpin e lavdise se perjetshme. Mjafton te kujtojme se Gjergj Kastrioti Skenderbeu eshte nje personalitet i historise evropiane, qe ka monumente ne me shume shtete se kushdo tjeter - deri sot ne gjashte shtete: Shqiperi (Tirane, Kruje), Kosove (Prishtine), Maqedoni (Diber), Itali (Rome, Cosenza, S. Demetrio Corone, S. Giorgo Albanese), Belgjike (Bruxelles), Zvicer (Geneve), lista e te cilave vazhdon te jete e hapur. Ne te njejten kohe Skenderbeu eshte e vetmja figure historike evropiane, se ciles i jane thurur sonete perkushtimi ne me teper gjuhe se cilitdo personalitet tjeter.

*Akademia e Shkencave

[Albo]

Prijesi popullor arberesh Kostandino Alesi

E Enjte, 23 Qershor 2005

Ishte mars i vitit 1999 kur ne nje nga librarite e rruges Kavur, ne qender te Romes, njoha nga afer shkrimtarin arberesh Karmine Abate (Carmine Abate). Ne katin e dyte te kompleksit librar Melbooks ai prezantonte botimin e tij me te ri, romanin "Motorcikleta e Skenderbeut" ("La Moto di Scanderbeg"). Pa demtuar aspak thelbin e titullit te librit nje perkthim me i peshtatshem do te ishte ne formen "Skenderbeu me motorciklete".

Ne te vertete ne ate veprimtari shkoja duke shoqeruar poetin Visar Zhiti, i cili jo vetem gezonte nje emer te mire artistik ne Itali, por atekohe mbulonte edhe zyren e kultures prane Ambasades shqiptare ne Rome. Ca me teper si te mos shkoje ne ate takim, ndersa ne ftese thuhej se libri i porsadale ne treg mbante ne kopertine emrin e Gjergj Kastriot Skenderbeut. Madje intrigimi per te mos munguar kurrsesi ne ngjarje behej edhe me i madh, kur behej fjale edhe per nje motorciklete te Heroit tone kombetar. Qe prej atij casti ndjekja e fatit te librit "La Moto di Scanderbeg" si edhe prosperiteti i emrit te shkrimtarit arberesh Karmine Abate u bene nje nga temat qe individualisht me jepnin kenaqesi befasuese. Tashme gjashte vite nga publikimi i pare i librit e bejne ngjarjen te risjelle nje kumt te ri. Nje motiv per te na shkundur nga rutina.

Suksesi i "La Moto di Scanderbeg" ishte menjehere i madh. Nga shtypi italian ai u cilesua si "zbulimi letrar i vitit". Pas botimit te tij te pare ne 1 shkurt 1999, ai u ribotua ne fillim te qershorit te po atij viti. Recensionet pozitive per te nuk pushuan per mjaft kohe dhe autoret e tyre nuk ishin aspak perfaqesues te periferise se kritikes letrare. Mes shumeve Xhuzepe Bonura do te botonte nje shkrim me titullin "I dashur Skenderbe, ti je prijesi yne". "Sic dihet" shkruante autori "Skenderbeu eshte nje hero legjendar i Shqiperise, ai ne shekullin e pesembedhjete iu kundervu me guximin dhe qendrueshmerine e rrepte te tij pushtimit turk. Per shqiptaret Skenderbeu eshte nje lloj perendie qe e mban te bashkuar kombin e vet, emer e simbol qe i therret per te ruajtur rrenjet e tyre historike, kulturore dhe fetare".

Ne te perditshmen e madhe "Il Mattino" Annamaria Guadagni do te botonte analizen letrare "Skenderbeu, udheheqesi me motorciklete", ne te cilen do te gdhendete fjalet "i perkthyer ne gjuhe te ndryshme ky liber e ka evidentuar Carmine Abate si nje nder shkrimtaret me te medhenj italiane te dhjetevjecarit te fundit". Kur ne Katanxaro, ne Biblioteken Bashkiake "Filippo De Nobili", u be prezantimi i librit "Skenderbeu me motorciklete" nje nga diskutantet tha se "ritmi i rrefimit eshte mpleksje e nje historie te shkruar ne italisht dhe ne arberisht, kenget e tradites shqiptare qe citon autori i japin librit muzikalitet".

Por risite qe sillte Karmine Abate kishin te benin me nje thelb tjeter. Skenderbeu i tij nuk ishte Gjergj Kastrioti i vertete, heroi yne kombetar, por nje arberesh me emrin Kostandino Alesi (ne traditen popullore arbereshe Kostandini eshte stergjyshi i Skenderbeut, kurse Alesi mund te perkthehet Lezhe). Kostandini ishte i vetmi qe ne te gjithe qytezen e tij fshatare kishte nje motorciklete. Ajo ishte e markes "Guzzi Dondolino", marke qe pas lufte e kemi pare tek- tuk te perdoret edhe ne Shqiperi. "Guzzi" jane motorre trupmedhenj, te ngjashem me nje kale, krahasim qe ne menyre figurative perdoret nga autori per te rikrijuar ne nje forme moderne imazhin e njohur te Skenderbeut mbi kale. Nisur nga ky perfytyrim kritiku letrar Xhuzepe Bonura do te shkruante se "Ketu Skenderbeu nuk eshte nje figure historike e historizuar, por fantasma e nje shpirti dhe e nje psike qe udheheq cdo hap dhe aventure te protagonistit kryesor".

Arbereshi Kostandino Alesi eshte nje udheheqes popullor, ai prin aksionin e "pushtimit te tokave", fenomen social dhe politik qe ndodhi ne Italine e pas Luftes se Dyte Boterore, nga viti 1943 deri me 1950. Ajo ishte nje levizje e nxitur nga ide te majta komuniste apo anarkiste dhe synonte ta zgjidhte varferine e fshatareve italiane, duke ua marre pjeserisht token e punueshme latifondisteve vendas. Ne disa raste keto ngjarje perfunduan ne perleshje me karabinierine si edhe me protestuese te vrare. Mes tyre edhe jo pak arbereshe.

Dhe per t'i mbyllur keto rradhe te nje shembulli se si mund te rifreskohet dhe aktualizohet figura madhore e Gjergj Kastriot Skenderbeut, e informojme lexuesin se ne roman djali i arbereshit udheheqes, emigrant ne Gjermani, quhet Xhovani (Gjon). Kurse per ta ndjere sa me ploterisht qe Karmen Abate, fitues i shume cmimeve kombetare dhe nderkombetare, ka shpirt te ndezur shqiptar, po citojme kete fragment nga nje interviste e tij: "Arbereshet jane te ndryshem nga kosovaret dhe shqiptaret, per pese shekuj kane jetuar ne nje kontekst krejt tjeter. Ne jemi njerez te Italise se Jugut. E megjithate, edhe pse e di qe mund te ngjaje retorike, i shoh shqiptaret dhe kosovaret si te jemi vellezer te ndare. Te rritur ne familje te ndryshme. Por gjaku mbetet i njejte. Dhe kur them gjak kam parasysh kujtesen historike. Mitet qe qendrojne ne themel te identitetit".

Perfshi edhe Gjergj Kastriot Skenderbeun, do te shtonim ne.

[Albo]

Ikonografia e Skenderbeut ne artin grek

E Merkure, 08 Qershor 2005

Libri i studjuesit Tito P. Johala per Gjergj Kastriotin jep imazhin ndryshe te heroit kombetar. Studjuesi tregon se ne kopertinen e pare te librit eshte riprodhimi i nje portreti te cuditshem te Skenderbeut, me ngjyra, veper arti e poetit te njohur dhe njekohesisht piktor surrealist grek i shekullit XX, te quajtur Niko Engonopullos

Nga Dr. Moikom Zeqo

Duke u marre me literaturen skenderbejane, qe eshte e pafundme, me ra ne dore libri shkencor i albanologut dhe ballkanologut arvanito-grek Tito P. Johala, botuar ne Athine ne vitin 1994. Libri eshte 170 faqe, por shoqerohet dhe nga nje album shenuar me numra romake XXXI. Libri ka nje bibliografi te gjere, shtjellon te dhena te reja, krejt te vecanta dhe me interes te plote shkencor. Kam pasur rastin ta takoj shkencetarin Tito P. Johala, ne Athine ne vitin 1992. biseduam per ballkanistiken si dhe per studimet dhe librat e tij te shumte. Por nuk dija qe ai po pergatiste dhe nje liber per Skenderbeun sepse nuk ma tha ne bisede. Miku im, shkrimtari Hysen Sinani, e kishte nje ksombel te ketij libri ma dha. Per fat te mire, libri i shkruar ne greqisht kishte dhe nje permbledhje italisht ne faqe 133 - 170. Ne kopertinen e pare te librit qe riprodhimi i nje portreti te cuditshem te Gjergj Kastriot Skenderbeut, me ngjyra, veper arti e poetit te njohur dhe njekohesisht piktor surrealist grek te shekullit XX- te quajtur Niko Engonopullos. Ky portret te terheq vemendjen se e tregon Skennerbeun te ri, me mustaqe te gjata, por pa mjekerr, me nje perkrenare me motive zbukurimore gati surreale, me gjoksin e mbuluar me nje parzmore metalike prej pllakezash, qe mban si nje steme heraldike nje lloj figure Meduze, me nje kurore prej fletesh palme. Kjo embleme duket sikur lidhet me ndonje lloj portreti ne terakote, por syte e fytyres nuk jane zgurdulluar si syte e nje Meduze. Piktura ne fjale eshte bere nga Niko Engonopoullos ne vitin 1951. Eshte nje portret i nje stili te zhdervjellet, impresionues dhe befasues, krejt ndryshe nga ikonografia tradicionale e Skenderbeut, eshte megjithate nje veper e shquar pikture me nje konceptim te ri.

Libri i Tito P. Johales mbeshtetet ne nje bibliografi serioze, teper interesante. Ai qe ne fillim shkruan se me rastin e 17 janarit 1968, Shqiperia festoi 500 Vjetorin e Gjergj Kastriot Skenderbeut me festime dhe nderim te madh. Ne Tirane u mbajt Kuvendi i Dyte i Studimeve Albanologjike, nje arritje e larte shkencore, por edhe shqiptaret ne Itali dhe ne Amerike organizuan kuvende studimore, sidomos ne universitetet e Romes, te Napolit dhe te Palermos. Gjithashtu nje kuvend studimor i shquar u be dhe ne Prishtine. Libri i Johales analizon disa botime, kryesisht ne greqisht, qe jane shkruar per Gjergj Kastriot Skenderbeun. Johala thote se libri ne frengjisht "Kastrioti i madh i Shqiperise", ("Le Grand Castriotto d'Albanie"), me autor Stefan Zanovicin u botua ne Paris ne vitin 1779, ka ndikuar ne literaturen e perkthyer ne disa vende, pra dhe ne greqisht. Ketu nuk duhet harruar libri i dijetarit jezuit P. Dupouncet "Historia e Skenderbeut, Mbret i Shqiperise" ("Histoire de Scanderbeg, Roy d'Albanie"), i botuar ne Paris ne 1709, veper e bazuar tek Barleti. Ky version eshte perkthyer edhe ne greqisht. Ai u botua dhe ne rusisht nga Andrei Lisblov ne Moske ne vitin 1852, ne rumanisht nga I. Bilciurescu, ne Bukuresht ne vitet 1847 dhe ne 1857, ne italisht nga Andrea Papadopoulo - Vreto, ne Napoli ne 1920. Libri i Vretos eshte shtypur ne menyre anonime ne Palermo ne 1845 dhe 1847, sic e ka vene re N.Spata. Versioni i Vretos eshte perkthyer nga nje Anonim dhe eshte botuar ne Athine tre here, ne 1848, 1858 dhe ne 1884. Nje biografi ne greqisht per Skenderbeun eshte botuar nga N.Dragounis ne Athine ne 1861. Ky liber eshte me sakte nje perkthim nga libri i Paganelit, botuar ne Paris ne 1855. Libri i Dragoumis u rishtyp dhe ne Smirna ne 1880. Ndonese per Pagnelin Skenderbeu eshte nje hero shqiptar, Dragoumis e paraqet Skenderbeun si nje hero grek, te fundmin hero te madh te Greqise Antike dhe te parin hero te madh te Greqise Moderne. Ne vitin 1876 historiani C. Paparigopoulos shkroi nje biografi te shkurter te Skenderbeut, por duke e paraqitur ate si nje hero me origjine sllave. Fillimisht ky autor e botoi kete biografi ne te perditshmen e Athine "Estia", ne 4 janar 1876. Por shkrimi ne fjale u botua dhe ne gazetat "Ora", "Efimeris", "Neologos", etj. Ne shtypin e kohes u be nje debat prej M. Dimitsas, A. Petridis dhe A. Miliarakis, te cilet e kundershtuan origjinen gjoja sllave te Skenderbeut, por duke shprehur mendimin se Skenderbeu ka origjine epirote. Ne vitin 1880, ne gazeten e famshme te Kulluriotit "Zeri i Shqiperise", ("I fonis tis Alvanias") u botuan 12 fragmente te nje shkrimi te madh per Shqiperine dhe shqiptaret, por jo per Skenderbeun. Me titullin "Gjergj Kastrioti" u botua nga nje Anonim ne te perditshmen e Athines "Nea", ne 1895 nje perkthim i librit te dijetarit J.Pisko "Scanderbeg. Historsche Studie", publikuar ne Vjene ne 1894. Dijetari grek E. Iconopoulos, botoi ne 1904 ne "Bibliotteca patriotica" nje libret prej 30 faqesh kushtuar jetes dhe veprave te Skenderbeut. Interesante eshte, qe per Skenderbeun ka dhe disa kenge, ose poezi popullore, shqipe dhe greke ne komunitetet arbereshe, ne Itali dhe ne Sicili, por ne keto kenge origjina eshte e padiskutueshme shqiptare per Heroin. Sipas studiuesit Johala, tragjedia e pare ne vargje kushtuar Skenderbeut eshte shkruar ne gjuhen neogreke ne vitin 1818 nga G. Zambelio, poet nga Leucade, (Santa Maura), qe u botua ne 1880 ne Korfuz. Ky liber eshte mbeshtetur ne nje biografi anonime ne greqisht te Skenderbeut te botuar ne moske ne 1812, por poeti Zambelio ka ndikim ne librin e tij nga Alfieri, konkretisht nga vepra e tij "Oreste e Rosmunda". Tragjedia e dyte eshte shkruar ne dialektin kretez nga A. Antonia, ne 1889. Ne kete tragjedi mbeshtetet opinioni me i evoluar i A. Miliarakis se Skenderbeu si epirot ishte me origjine greko - shqiptare. Libri i A. Antonia u botua per te frymezuar kryengritjet e kretaneve kunder pushtimit turk te ishullit. Per kete qellim ka sherbyer dhe poezia e A. Dandalos, e titulluar "Zeri i Kastriotit" e shkruar ne 16 mars 1854. Me pare Dandalos nje poet shume i ri atehere G. Caracoutsas kishte botuar nje poezi te shkurter me titullin "Skenderbeg" qe u botua ne revisten "Lira" ne 1835 ne Ermoupoli. Kjo poezi u ribotua ne nje manual historik nga G. Filipou, ne 1895. Poema e madhe epike e shkruar ne greqisht "Skenderbeg" nga Grigor Stavridi - Perlicev u shkrua ne vitet 1860 - 1862 dhe eshte botuar ne shqip e perkthyer mjeshterisht ne 1967 ne Tirane. Perlicevi eshte quajtur nje poet homerik, i fundit ne Ballkan. Ai ka jetuar ca kohe edhe si mesues ne Tirane, i donte dhe i nderonte shqiptaret dhe Skenderbeun e quante Hero Shqiptar. Eposi i tij eshte i frymezuar dhe me nivel artistik. Romani i imagjinuar i burreshtetit dhe shkrimtarit anglez Beniamin Dizrael "The Rise of Iskander" u botua ne Londer ne 1870, u perkthye ne greqisht nga P. Lakotis dhe u botua ne Patrasso ne 1880. Nje tjeter veper ne greqisht eshte botuar nga epiroti Kosta Kristali, botuar ne gazeten "Akropolis" te Athines, ne 23 maj 1893. Keto jane ne pergjithesi veprat e shkruara, ose te perkthyer ne greqisht ne shekullin XIX, qe kane luajtur rol per te forcuar idene e lirise se Greqise dhe kane qene moto frymezimi ne kryengritjet e saj. Vetekuptohet qe metimi per gjoja origjinen greke te Skenderbeut nuk ka asnje baze historike dhe eshte antishkencore. Megjithate, pertej ketij difekti dhe falcifikimi eshte teper interesante per te konstatuar se Skenderbeu u be nje hero letrar ne Greqi, greket duke e huazuar kete hero shqiptar nga vendi i tyre fqinje, kerkonin te strukturonin nje shembelltyre per te frymezuar kombin grek me idene e pavaresise dhe te shkeputjes perfundimtare nga sundimi osman.

Me shume interes ne librin e Johales jane riprodhimet e disa pikturave. Nje prej tyre e tregon Skenderbeun te hipur mbi kale, kali eshte i ngritur kas, kjo pikture ndodhet ne Muzeun etnologjik te Athines ne Greqi, nuk i dihet emri i autorit. Nje tjeter pikture e Skenderbeut qe e paraqet gjithashtu ate mbi kale, qe ka dhe simbolin e shqipes dykrenare eshte realizuar nga autori S. Kristidi. Mund te them qe keto dy piktura shtojne dy motive te reja ne ikonografine skenderbejane. Po botoj me kete rast poezine e vitit 1854 te A. Dandalos, (kthyer ne shqip nga miku im, shkrimtari Llambro Ruci).

Nje ze i Kastriotit

Hena po bie, ngrihuni

Epirotas, te shihni Diellin

e ndritshem, qe ju rrefen rrugen

e fitores; bjeruni armiqve.

Hena po bie, ngrihuni,

per Krishtin te luftoni si luane.

Bashkohuni si dallga me dallgen,

qe fiton dhe mbulon dhene.

Hena po bie, ngrihuni,

shpaten zhvishni me hare

dhe tiranet turq t'i shembni

per nderin dhe per lirine.

Korfuz, 16 mars 1854, A. Dandolos (Perktheu poezine Llambro Ruci)