
Postuar mė parė nga
Konstantin
skenderbeu post Gjergj Kastriot Skėnderbeu Zbulime tė reja pėr heroin kombėtar Botimi gjerman Chronicorvm Turcicorvm, Francoforti 1578 nxjerr nė dritė fakte tė panjohura mė parė
Zbulohet, nė njė grafikė, flamuri i kuq me shqiponjėn dy krenare qė u ngrit nė nėntor 1443 nė Krujė nga Gjergj Kastrioti Skėnderbeu. Kjo pamje e mrekullueshme nuk ka figuruar nė tė gjitha paraqitjet e teksteve tė Historia e Shqipėrisė! Gjithashtu edhe nė disa grafika tė tjera na del shqiponja e zezė dykrenore dhe shumė surpriza tė tjera befasuese
Vetėm nė pjesėn, qė i pėrket Barletit rezultojnė rreth 140 grafika tė pėrmasave tė mėdha, pa folur pėr minigrafikat.
Pas lajmėrimit dhe publikimit tė disa zbulimeve-surpriza, nė librin origjinal tė Marin Barletit, Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Principis, botim i Romės, fillim i shek XVI, nė gazetėn Shqip, 13 prill 2009 (bot. disi i krasitur. Sa ēudi Shqip-i dhe Top-Channel
?!) dhe botimit tė plotė nė gazetėn Sot, 19-20 prill, bashkėautorėt Agron Luka dhe Amir Ballaj, janė nė procesin e studimit, krahasimit etj, pa e shkėputur kėtė studim edhe nga kėrkimet nė serialet e tjera tė botimeve qė rrokin kėtė temė historike.
Po e ripėrsėrisim, pėr tė eleminuar tė gjitha keqkuptimet, nė lidhje me shenjat e ujit dhe tė filigranit qė i pėrmban karta/letra e shtypshkronjės mesjetare, ne jemi nė proces studimi dhe kemi siguruar edhe katalogė tė botuar pėr krahasimet e nevojshme. Magister Ballaj, ka nė pėrpunim njė studim tė veēantė, mbasi ky ėshtė edhe specialiteti i tij. Na rezulton se njė pjesė e mirė e shenjave janė tė standardeve tė njohura mesjetare, si p.sh spiranca, heraldika me kurorė etj, por me sa duket ka edhe njė pjesė tė panjohur, ose ndoshta edhe njė pjesė qė mund tė konsiderohet edhe si njė porosi extra e jashtė serisė.
Njė vend e trajtim mė vete do tė zėrė publikimi i kėtyre shenjave tė fshehura, tė cilat garantonin autenticitetin e monopolin e shtėpisė botuese, por qė sipas ndonjė literature qėllonte qė pėrdoreshin nė ndonjė rast edhe pėr mesazhe tė fshehta. Bashkėautorėt janė duke realizuar njė botim pjesė-pjesė tė disa studimeve tė reja, duke bashkėlidhur edhe disa studime e diskutime tė publikuara mė pėrpara nga studiuesi A. Luka. Kėshtu do tė arrihet gradualisht deri nė kompletimin e njė libri tė sintetizuar. (Shih fig. 1, 2, 3; Shih edhe bot. nė gaz. Sot, dt. 17,18,19 prill 2009, edhe nė internet.) Bashkautorėt, janė tė hapur dhe mirėpresin diskutime, kritika e kontribute nga autorė tė ndryshėm.
Nė gjurmėt e ribotimeve barletiane
Siē dihet, pas botimit tė Romės (Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Peincipis), tė fillimit tė shek XVI, botim tė cilit nuk i njihet mirė jehona dhe pėrhapja nė Itali (?!), kjo vepėr e Barletit njohu njė eksplozion dhe njė bum ribotimesh nė Gjermaninė e Reformacionit. Pėrkthyesi dhe komentatori i parė, S. Prifti, nė HS, bot. shqip 1964 e 1967, f 12, ka dhėnė vitet e botimeve gjermane, bazuar te bibliografitė bazė tė Petroviē dhe Pall, por ndėrkaq nuk kishte dhėnė asnjė lloj informacioni pėr njohjen dhe pėrdorimin e kėtij edicioni tė botimit tė Frankfurtit tė vitit 1578. Njė kalim sipėrfaqėsor i ka bėrė edhe prof. Dh. S. Shuteriqi. Nė kėtė artikull-relacion, studiuesi Agron Luka ka vendosur tė publikojė njė pjesė tė re tė zbulimeve tė tija. Bėhet fjalė pėr botimin, sipas kopertinės origjinale: LONICERVUS, CHRONICORVM TURCICORVM, FRANCOFORTI, 1578, Vol. I-II dhe M. BARLETIUS, CHRONICORVM TURCICORVM SCANDERBEGI, FRANCOFORTI, III. (fig 5.) Nė realitet ky botim pėrfshin dy autorė tė ndryshėm, nė njė vepėr tė titulluar CHRONICORVM TURCICORVM. Pra, dy veprat e njohura tė M. Barletit, Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Principis dhe De Obsidione Scodrensi, u pėrfshinė nė kėtė botim.
Nė kėtė ribotim tė vitit 1578, nė Frankfurt mbi Majn, rezulton edhe titulli DE SCODRENSI OBSIDIONE, ET EXPVGNATIONE. Formati i letrės ėshtė 22×34 cm. Pėr momentin ne nuk dimė nėse mundet tė jetė pėrfshirė edhe diēka nga njė vepėr tjetėr qė i atribuohet pjesėrisht Barletit. (Compendium vitarum summorum pontificum
et imperatorumque Romanorum, Roma, 1555). Njė nga arsyet, qė kėto dy autorė tė ndryshėm ishin bashkėngjitur, sipas mendimit tė shprehur herėt nga Agron Luka, ndoshta lidhej me faktin se M. Barleti qysh nė veprėn e parė Rrethimi i Shkodrės e mė pas edhe tė Historia e Skėnderbeut, ishte marrė me ēėshtje tė turkologjisė, prejardhjes, me pėrshkrimin e fesė islame, sektit turk, dallimit tė teukrėve trojanė tė lashtė, nga turqit selxhukė mongoloidė mesjetarė etj. Po kėshtu e kishte shprehur mendimin se, M. Barleti duket se ka qenė marrė edhe me diplomaci e me shėrbime sekrete pėr llogari tė Republikės sė Venedikut. Biblioteka e Shtetit, M. Barleti nė Shkodėr ka njė ekzemplar origjinal tė lidhur tė dy volumeve tė botimit tė 1578, tė Frakfurtit mbi Majn. Ky libėr ėshtė i dėmtuar nė kapakėt e kopertinės dhe nė mjaft fletė. Siē shihet nga shėnimet e ndryshme, ky libėr, qysh nga fund shek XIX-fillim shek XX, ka kaluar sė paku nėpėr katėr duar tė ndryshme pronarėsh, lexuesish edhe studiuesish, ku ndėr ta, sipas njė letre tė shkruar me bojė kafe, figuron se ka qenė edhe i famshmi At Shtjefėn Gjeēovi.
Me mirėsinė dhe gatishmėrinė e drejtorit tė bibliotekės Gjovalin Ēuni, ne u njohėm vetėm pjesėrisht me kėtė botim, mbasi qėllimi kryesor i hulumtimit tonė shkencor nuk ishin shtegtimet e kėsaj kopje tė librit, dorė mė dorė, e as shėnimet e pronėsisė etj. Qėllimi kryesor i kėrkimit tė kėsaj kopje, kishte lidhje me njė verifikim, mbasi studiuesi A. Luka ka pasur njė porosi trashėgim nga babai i tij, se njė kopje e tillė nga botimi gjerman nė Frankfurt 1578, qė gjendej nė Shkodėr, ka qenė gjetur nga prof. Injac Zamputi. Ai e kishte konsultuar edhe me prof. Dh. S. Shuteriqin dhe tė dy ia kishin dorėzuar pėr ta konsultuar regjisorit sovjetik tė filmit Skėnderbeu, S. Jutkjeviē. Ky regjisor, pretendonte se te njė grafikė, kishte gjetur njė flamur me njė shqiponjė tė zezė dykrenare, tė cilėn e kishte ngjyrosur me laps tė kuq. Jutkjeviē, kishte paraqitur aso kohe edhe njė lloj hipoteze, mbi prejardhjen e Pėrkrenares nga Turqia (?) dhe prandaj ia vendosi nė kokė Skėnderbeut, qysh nga kronologjia e vitit 1444, megjithėse prof. A. Buda dhe Gj. Luka e kishin kundėrshtuar
A. Luka, ia tregoi drejtorit Ēuni, paradhėnie kėtė punėn e grafikės sė flamurit tė ngjyrosur me laps tė kuq, me shqiponjėn dykrenore, tė Kastriotėve. Ishte me tė vėrtetė njė surprizė e jashtėzakonshme, kur ky fakt u konstatua realisht dhe qė tregonte edhe se botimi ishte kthyer korrektėsi, nga prof. Zamputi, atje ku ishte marrė.
Pėr tė gjitha referimet dhe trajtimet tona tė tjera, ne do tė pėrdorim dy librat origjinalė dhe nė gjendje mjaft tė mirė, nė kapakėt dhe nė letrėn e origjinalit, qė gjenden nė Bibliotekėn e Universitetit Luigj Gurakuqi nė Shkodėr. Kėto janė trashėguar nga fondi i Bibliotekės sė Institutit tė Lartė Pedagogjik.
(shih Fig 4)
Cilat janė surprizat e zbulimet e reja qė rezultojnė nė kėtė botim tė Frankfurtit?
Pėr tė qenė relativė, duke pasur parasysh edhe metodėn e brendshme konspirative tė studimit dhe publikimit, nga ish autoritetet dhe institucionet e shkencės sė kohės sė socializmit enverist si, ruajtje e presė dhe e zonės sė gjahut, konsumimin me pėrtypje e ripėrtypje, ruajtjen dhe depozitimin me kronologji retrospektive nė arkiva etj, etj, ne tė dy bashkėautorėt e kėtij shkrimi, nėnvizojmė: 1. Botim i Frankfurtit, i vitit 1578, ka njė sasi shumė tė madhe pikturash grafike dhe minigrafikėsh, nga tė cilat na rezulton se, vetėm njė pjesė e vogėl janė pėrdorur nė botimin e vitit 1537 dhe diēka fare minimale edhe nė botimin e Romės. Nuk ka dyshim se kjo lėndė ėshtė njohur nga disa studiues dhe elementė tė veēantė, por fakti ėshtė se pėr publikun e gjerė shqiptar, shkollat tona etj, ka pasur fare pak publikim, fare pak analiza dhe me sa duket njė pjesė e mirė ndoshta janė tė panjohura edhe sot.
Ekziston edhe ndonjė mundėsi qė ndonjė ose disa grafika tė spikatura, tė jenė tė hallakatura nėpėr morinė e pa fund tė shtypit shqiptar tė shek XX. (?!). Duhet tė tėrheqim vėmendjen, se, kėto tablo grafikė, janė nė njė numėr tė konsiderueshėm dhe janė jashtėzakonisht interesante, si nga na artistike ashtu edhe nė zbėrthimet multidispilinore, qė pėrfshijnė historinė, mitotologjinė, heraldikat, studimet armėve tė zjarrit etj. Ne do paraqesim nė kėtė publikim vetėm njė minimum tė pėrzgjedhur tė grafikėve tė mėdha. Kemi mendimin se, gjithsesi, sjellim disa zbulime e trajtime pėr herė tė parė. Nė njė prezantim televiziv, do tė paraqesim njė sasi mė tė madhe, shoqėruar edhe me nga njė komentim tė shpejtė.
Njė publikim e komentim mė i gjerė do bėhet nė librin qė ne besojmė se do ta publikojmė pak mė vonė. Duhet sqaruar mė nė fund, kjo ēėshtje kaq madhore: kush ishte burimi kryesor i kėtyre grafikeve?! Kėto grafika kaq madhėshtore, ishin ideuar, ishin pikturuar nė vendin tonė, nga mjeshtėr vendas e tė huaj, ishin financuar nga vetė oborri e kancelaria e Gj. Kastriotit? Kishin punuar aty edhe grafistė tė specializuar tė shėrbimit ushtarak tė Gj. K. Skėnderbeut? Njė pjesė, tjetėr ishte financuar e stimuluar nga pasardhėsit Kastriotė e dashamirėsit albanė-shqiptar? Logjika detyrimisht tė ēon pėr tė ngritur kėto ēėshtje-pyetje me kėto pėrparėsi. 2-Pėr sa i pėrket tė quajturave si shenja tė ujit dhe tė filigranit, nė letrėn/kartėn e shtypshkrimit, pėrfshirė edhe analizimin e krahasimin e pjesės sė literaturės barletiane e skėnderbegiane qė ne pėrdorim, magister Ballaj, do paraqesė njė studim tė detajuar, ku do tė raportohet edhe njė inventarizim i plotė dhe pėr format e ndryshme tė pėrdorura. Kėtu ne sjellim vetėm njė mini prezantim fotografik dixhital, pėr tė shuar kureshtjen e lexuesve. Njė fotografim sa mė perfekt kėrkon njė teknikė mė tė sofistikuar, pėr tė cilėn ndoshta do tė kemi njė ndihmesė nga specialistė nga Austria.
Megjithėse kemi konstatuar ndryshime teksti nė krahasim me botim-pėrkthimet barletiane tė mėparshme, hė pėr hė, ne nuk do tė ngutemi pėr ndonjė publikim dhe krahasim, mbasi kjo ēėshtje duhet zgjidhur nė bashkėrendim me ekspertė pėrkthyes tė latinishtes. Mbetemi me shpresė se media e shkruar dhe televizioni shqiptar do ti bėjė jehonėn e duhur, ēėshtjeve qė kemi ngritur dhe kontributit tė ri qė sjellim, nė njė emision tė posaēėm.
Krijoni Kontakt