Hiqmet Meçaj

[dikeafajtore]

KAPITULLI I TREMBËDHJETË




SHËNIME TË FUNDIT TË SHAHOS


ku tregohet se si një herë e një kohë kishte dhënë shpirt në duart e plakut shkencëtari i ri Shaho dhe se si plaku, për nder të kujtimit të tij, vazhdonte të jetonte e të mbante emrin Shaho, gjë që nuk e quante të drejtë, si dhe ca gjëra të tjera...

Një ditë më vjen një djalë i ri e më thotë: “o njeri i pyllit, më ka lodhur shumë qytetërimi me ato prapësitë e tij”. M’u duk sikur e njihja, sikur diku e kisha parë, po se ku, nuk i bija dot në të. U mundova ta qetësoja, po hiç. Kishte vendosur të vdiste, të jepte shpirt në duart e mia.
“Po pse pikërisht në duart e mia”, i thashë. “Ç’të shkrepi që më zgjodhe mua”?
Ai nuk e vrau mëndjen të më përgjigjej. Më dorëzoi një baule të tërë mbushur me diploma e fotografira, kujtime të kota, siç tha, nga një kohë e ca njerëz që ishin ndryshe. Më tregoi dhe historira, që m’u dukën fund e krye përralla, për një farë Xhuzepe, një profesor K.K., një Nildë të bukur e ku di unë çfarë nuk pillte truri i tij. Dukej që kishte ethet e njeriut që thotë gjërat që mendon e jo ato që kanë ndodhur vërtet. Po çudia më e madhe për mua qe, kur donte të më mbushte mëndjen se edhe atë e quanin Shaho dhe, megjithëse qemë tepër të kundërt, sipas tij ngjanim shumë. M’u dhimbs fort ai djalë i ri, që e kishte lodhur aq tepër qytetërimi, siç tha dhe gënjente pa pikë turpi se e quanin Shaho e ngjante me mua.
Filloi të më thotë ca gjëra, të cilat nuk i mbaj mënd të gjitha, megjithatë do të mundohem të shënoj ç’të mundem e ç’të më kujtohen.

Edhe unë erdha rastësisht në jetë, si të gjithë, fitova një llotari të madhe dhe shumë të tjera të vogla. Tani po mundohem të t’i shpjegoj, se ti, si njeri i pyllit që je, mendon që jeta të falet vetvetiu, se të lindësh na qënkërka dhuratë. E ke gabim, o njeri i egër i pyllit, që mendon kështu. Edhe unë isha një spermatozoid që synonte mitrën e nënës sime, po ama tepër dinak e i mënçur. U fsheha në turmën e miliona të tjerëve, i bëra të grinden e të vriten njeri me tjetrin. Kështu m’u hap rruga të shkoja fitimtar e të mbillesha për t’u bërë embrioni i atij që jam. Atëherë duhet të kem menduar që isha me fat, se ç’tru mund të ketë një spermatozoid i vockël e i padukshëm nga syri, ndryshe do të kisha menduar se isha fatkeq, nuk do ta përdorja fare dinakërinë për t’u bërë embrion e pastaj njeri.
Që këtu kuptohet mirë që njeriu lind edhe budalla, edhe i mënçur, i ka të dyja brenda vetes. Po kështu, që këtu kuptohet, se, që pa lindur, kemi gëzuar kur të të tjerët janë vrarë e kanë humbur ngaqë kemi dashur për vete të mos vriteshim e të fitonim.
Pa tjetër këto duhet t’i kem menduar që atje, thellë në errësirën e krijimit tim, pa u bërë ende njeri, duhet të m’i kenë mësuar ato qelizat e tjera, kur merrnin e jepnin te unë gjithë të mirat e gjithë të këqijat e grumbulluara gjysh pas gjyshi. Kur linda e u rrita, për fatin tim të keq, këto i mësova mirë, paskëshin qënë kode të shkruara në gjuhë të pakuptueshme, urdhëra e shtampa të cilave duheshe t’u bindeshe.
Por të mos largohem shumë nga ato që dua të të them. Ajo që quajmë jetë është energji, lëndë dhe kohë. Mundohu t’i kuptosh, o njeri i egër i pyllit. Energjia dhe lënda ndërtojnë dhe shkatërrojnë njëra tjetrën, koha i sjell format e reja të tyre, të ndërtuara ose të shkatërruara, pastaj i merr me vete duke i humbur përgjithnjë. Ajo që është bëhet ka qënë e më pas,ose nuk ka qënë fare, ose e mendojmë ne si duhet të ketë qënë, pra bëhet iluzion. Ajo që është, shfaqet fare pak, o njeri i egër i pyllit, ajo që ka qënë ose që nuk ka qënë fare, zgjat shumë, aq sa zgjat edhe ajo që quhej kohë e që ka ikur pasi ka marrë me vete ç’është shkatërruar nga energjia dhe lënda. e dikurshme.
E di pse t’i rrumbullakosa të gjitha këto? Për të të thënë se edhe unë, me gjithë atë baulen, ku ka brënda diploma e fotografira, hyj te ka qënë. Ajo që dikur quhej koha ime, ma ka shkatërruar lëndën dhe energjinë që kisha. Kjo domethënë që unë s’jam më, dikur kam qënë, kurse tani kam formën e një iluzioni.

...dhe kështu, duke thënë këto pakuptimësira e përçartje si në ethe, pasi më quajti aq herë njeri i egër i pyllit, dha shpirt në duart e mia. Kur po e varrosja thellë, brënda vetes, se atje donte, vura re që vërtet ngjanim shumë. Tani e tutje, mendova, jam i gjalli që ecën me një të vdekur brenda tij, i cili, të thuash të drejtën, nuk kishte vdekur plotësisht, sepse e ndjeja nga një herë tek lëvizte e përpëlitej, ashtu si fëmija në barkun e nënës. Për hir të tij vendosa të rroja, ta ushqeja ende me jetën time atë djaloshin, të gjorin Shaho dhe, për të nderuar kujtimin e tij fatkeq, vazhdoj edhe unë të quhem Shaho, megjithëse jemi aq të ndryshëm.

V.O. Nuk kam gënjyer e mashtruar kurrë njeri. Shpesh herë historirat e jetës së atij të riut i ngatërrojnë kot së koti me mua, plakun. Gjithnjë më duhet t’i përgënjeshtroj, pikërisht se nuk dua të mashtroj njeri. Mirëpo këtu ndodh keqkuptimi i madh i të tjerëve me mua, që jam, siç më quan ai i riu, “njeri i egër i pyllit” dhe vetëm kaq. Edhe ato shënimet që grisa e i flaka në zjarr, nuk kanë lidhje fare me mua plakun, por me atë, të riun, që vazhdoj ta mbaj brenda vetes sime, t’i ndjej çdo ditë dhimbjet, rënkimet e përpëlitjet.



FUND


28 gusht – 15 nëntor 2001

P. Faliro, Athinë

[dikeafajtore]

PASTHËNIE PËR ROMANIN

( Nga autori )




Ky shkrim nuk merr përsipër të ezaurojë katërcipërisht shkaqet që e lindën modernizmin, historike apo sociale, as meritat e të metat e tij. Është e vërtetë se modernizmi, me degëzimet e shumta, solli dhe po sjell pasuri të pafundme veprash dhe kryeveprash në të gjitha fushat e letërsisë dhe të artit, stile, mjete shprehëse. Është gjithashtu e vërtetë se zbulimet e mëdha në botën e shkencave, sidomos në fizikë, tronditën mjaft pikëpamjet filozofiko-estetike tradicionale, duke hedhur bazën për platforma të reja të mendimit, mbi të cilat do të lindëte modernizmi.
Filozofi estet amerikan P. Blank është shprehur se gjithë merita e Shredingerit, Hajzenbergut, Dirakut, Borit qëndron në formulimin se “bota kuptohej si diçka e përbërë nga thërrmija materiale, kurse doli në fakt se është një sistem valësh, qendër e një cikloni valësh ose luhatje e eterit imagjinar”. Sipas tij ishte meritë e zbulimeve të mëdha shkencore të autorëve të mësipërm që materia u bë sinonim i energjisë. Pas kësaj, po sipas tij, tani materies s’i mbetet fare gjë dhe çdo aspekt qëndrueshmërie bëhet iluzor. Blanku është i mendit se njerëzimi jeton në një botë hijesh, ajo që ndodh në të vërtetë nuk mund të kuptohet dhe çdo gjë, deri te sendet e njerëzit, janë fantazma të vetes së tyre. Kështu që arti bëhet abstrakt, sepse vetë bota është bërë abstrakte.
Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatisë shtysën aq të madhe të zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjen krizën e personalitetit të vet. Estetja Sjedakova vëren se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të krizës së personalitetit dhe kësisoj duhej të kishte punë me këtë krizë. Meqë gjërat koklaviten, nuk janë më aq të thjeshta si më parë, sipas saj, duhej të krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme: kërkohej një harmoni e re, më e koklavitur, më e thellë.
Kriza e personalitetit ndjehet thellë në të gjitha rrymat moderniste, te simbolizmi, dadaizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psiqik, antiromani, realizmi magjik, etj.*

Te përfaqësuesit e shquar të “përroit psiqik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe ata të ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në gjëndje unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi për të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.
Kafka është i mendimit se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa jeton në situata absurde.
Xh. Xhojsi në romanin “Ulisi”, botuar në vitin 1924 shprehet me gojën e njerit prej personazheve se “jeta e secilit nga ne është baras me shumë ditë njëra pas tjetrës. Duke kaluar përmes vetvetes ne takojmë hajdutë, shpirtëra, trima, pleq, të rinj, gra, të reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë gjithmonë e gjejmë veten tonë”.
Kriza e personalitetit është një temë mjaft e gjerë që kërkon vëmendje dhe trajtim të veçantë për të kuptuar thellë krijimtarinë moderniste. Por ajo lidhet ngushtë me krizën e kohës dhe nuk mund të vështrohet asnjera më vete, pasi prej tyre rrjedhin edhe prurjet e tyre të mëdha në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e kodeve të tjera.
Teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre dimensione, por me katër, ku trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi, thellësi, por edhe kohë të ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte krijimtarinë letrare e artistike.
Bergson e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij kujtimet janë faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Ai kështu i hap shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit, Xhojsit, Kafkës.
Kujtimet nuk paraqitin jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin e tyre; nuk janë mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë kujtimet.
Shkrimtarët modernistë e mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim. Copëzimi i kohës, u bë për modernistët pikënisje e irracionalizmit, ku personaliteti copëzohet në gjëndje të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës jepet sidomos në antiromanet e Rob-Grijesë, ku ka kaos ngjarjesh që duken absurde, ngaqë koha jepet e copëtuar dhe e çliruar nga lidhjet shkak pasojë.
Sipas A. Hauzer (estet amerikan), kujtesa mbi kohën është një periudhë e caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale.
Platforma e estetikës moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke u mbështetur te filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit ku hapësira dhe koha janë vargje të rregullta ndijimesh
Për modernistin e shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e kohës ka kaluar pakthyeshëm...mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave, në mbledhjen e të cilave nuk presupozohet asnjë lloj kufizimi, kurse shenjat janë të kufizuara e të zbrazëta.
Eliot - Në fundin tim është fillimi im.
Kavafis - ...Mësoje se kurrë,
askush nuk lindi dhe nuk vdes askush. poezia “përjetësi”
Paul Celan – Duke ia hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –
koha kthehet në guackë. – poezi “corona”
Në jargë paravdekje nën parzmën e erërave dhe hëna
plastë si bombë.
Një tjetër tokë ardhtë! – poezi “jo këtu dhe jo menjëherë”
Elitis – Asgjë nuk vjen. Asgjë
nuk shkon. - poezi “klima e mungesës”
Jetën time e solla këtu
mbledhje të bardha, shuma të zeza. - poezi “përvjetor”
Jetojmë veç falë përjashtimit
shtiremi se asgjë nuk ndodh. - poezi “lufta e Trojës”
A. Breton te ” Manifesti i parë i surrealizmit” 1924 thotë: “Unë besoj në bashkimin e ardhshëm të këtyre dy gjendjeve, që në vështrimin e parë duken si të kundërta: gjumit dhe të realitetit në një realitet absolut, në një superrealitet
Sipas modernistëve gjuha është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon botën, por e mbyll në shtatë dryne që duhen thyer, shprehet Sjedakova. Kurse në estetikën semiotike objekti themelor i vëmendjes së artistit duhet të jetë procesi i ndërtimit të veprës artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo njerëzit, sjelljet, mendimet, ndjenjat e tyre. Arti në tërësi shpallet gjuhë dhe vlera estetike e veprave artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme dhe raportet e tyre formale.
Shkrimtarët modernistë ndjejnë terrorin verbal, shkatërrimin e gjuhës, gramatikës, sintaksës. Kjo edhe te përroi psiqik, dadaistët, futuristët, ekspresionistët, surrealistët, përfaqësuesit e antiromanit. Përfaqësuesit e kësaj rryme, të ashtuquajturit chozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra e artit, përdorin një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për modernistin tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy kode të tillë, më tepër rëndësi ka ai i të parit.
Te ky fragment i Rob-Grijesë ndjehet fort mirë se si vepra letrare është vetë gjuha. “Tetë gishtrinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa e prapme e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i madh i së majtës përkëdhel thuan e gishtit të djathtë, në fillim lehtas, pastaj e shtrëngon më me forcë. Pastaj e ndryshojnë pozicionin...”
Ka kaluar më se një shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në dhjetra shkolla e rryma, secila me përfaqësues të shquar e me kryeveprat e veta. Në se shkencat moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe “materia u bë sinonim i energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të saj, edhe letërsia e artet e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja shprehëse, stilistike e gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione të reja, vendosen të tjera pozicione filozofiko-estetike, personazhet ndihen më ngushtë se më parë, bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imtë, më e copëzuar.
Kjo vihet re më mirë, në se lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut dhe një të Kafkës apo Markezes. Pikërisht imtëzimi i botës, apo mikrobotizimi, bëhet një fenomen shumë i dukshëm në zhvillimin e mëtejshëm të shkencave, të cilin nuk mund ta lërë pa vërejtur as shkrimtari. Raportet makrobotë-mikrobotë lidhen më ngushtësisht, po dhe acarohen nën trysninë e streseve të ndërsjellta.
Të gjitha veprat letrare e shfrytëzojnë kohën në drejtim të kundërt të saj. Në se koha realisht rrjedh në një drejtim, e shprehur gjuhësisht kështu: vjen nga do të..., prek po dhe shkon te isha, që janë përkatësisht e ardhmja, e tashmja dhe e shkuara, në letërsi ngjarjet asnjëherë nuk rrjedhin me këtë sens, por me isha dhe rrallëherë me jam, kurrë me do të. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë iluzore, që pritet të ndodhë, mund edhe të mos ndodhë, mundet të jetë edhe një dëshirë, vegim, apo trillim i yni, një zanafillë e mikrobotës njerëzore. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, megjithëse e mjegullt dhe pa konture të dukshme, që pritet në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm. Edhe e shkuara, ose ajo që shprehet me isha, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, edhe ajo pa konture tepër të qarta, e deformuar dhe aspak e njëllojtë, qoftë edhe për dy vetë, të cilët e kanë përjetuar bashkarisht të njëjtën ngjarje. Është një kohë e ftohtë, emocionet e së cilës gjithnjë largohen, mjegullohen, deri sa një ditë humbasin krejtësisht, në se nuk janë riprodhuar. Kurse e tashmja, ose ajo që shprehet gjuhësisht me po, është një kohë tepër e shkurtër, një grimcëz, që vjen me shpejtësi nga do të dhe largohet po me shpejtësi te isha. Kjo kohë kaq e grimcëzuar, që do ta quaja koha reale, i vuan të tria kohët njëherësh. Ajo e pret të ardhmen në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm, përjeton të gjitha sa sjell ajo dhe i përcjell drejt së shkuarës, me dhimbje, gëzim, shpresën e ritakimit, rigjetjes, ankthin e harrimit, humbjes, zhgënjimit. Në se e ardhmja vjen pambarimisht dhe e shkuara largohet pafundësisht, e tashmja, tejskaje e vogël, pret e përcjell ndën trysnitë dhe streset e dy të tjerave, të cilat në krahasim me të janë makrobotë. Në se e tashmja është kohë reale, krijuar nga e ardhmja që vjen për t’u bërë kohë reale vetëm për një grimë, atëherë lind pyetja: po jeta vetë ç’është? Mos vallë shuma e këtyre mikrogrimcave reale të të tashmes? Apo pritja e prurjeve të mundshme e iluzore nga e ardhmja, ose rrjedhje drejt të shkuarës e këtyre mikrogrimcave, që pasi janë konsumuar largohen pambarimisht deri në shuarje?
Në se të gjitha këto do të bëhen lëndë letrare, shkrimtari do të bëhej tepër arbitrar dhe i dhunshën në se i imponon lexuesit si kohë reale të shkuarën, për ta bindur atë se gjithçka ndodh vetëm kështu e jo ndryshe, kur vetë lexuesi i ndjen trysnitë e të tria kohëve njëherësh, ndjen se si personaliteti i shtypet ndën këto trysni dhe jeta reale e tij është vetëm një grimcë e ardhur nga një kohë e turbullt që ai e ka përfytyruar në mënyra të tjera e që ka rrjedhur me shpejtësi drejt së shkuarës duke e kënaqur apo zhgënjyer dhe vetëm mendimi se edhe ai, në një të shkuar jo tepër të largët, në fillim do të shndërrohet në një kujtim që pak nga pak do të shuhet deri sa të humbasë përfundimisht, sikur s’ka qënë. Ndoshta do të duhej t’i jepnim deri diku të drejtë Sjedakovës kur pohon se kërkohet një harmoni e re, më e koklavitur, më e thellë, apo Bergsonit që e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën.


*Autori i shkrimit u është referuar disa burimeve që sjell prof. AUçi

[dikeafajtore]

Romani “Kukullat e pyllit” është nga gjërat më të bukura që kam lexuar këto dhjetë vjetët e fundit në shqip. Është një temë tepër moderne e trajtuar po ashtu në mënyrë tepër moderne. Kjo, për mendimin tim, i garanton romanit atë pasaportë që e kanë shumë pak vepra të letërsisë shqipe, të së djeshme e të sotme: pra pasaportën e daljes përtej kufijve të ngushtë të botës shqiptare.
Robert Goro-shkrimtar, gazetar

Hiqmet Meçaj me këtë roman materializon rrymën e re letrare të emërtuar prej tij: Mikrobotizëm. Ai, si një shpirt vibrues ngrihet i rebeluar kundër letërsisë mediokre, apatike,kundër uniformizmit, skematizmit dhe shablonizmit, korit të papagajve, pjella të një metode të ngurtë e të degraduar.
Myslim Maska-shkrimtar

“Kukullat e pyllit” është një libër i hapur për t’u interpretuar sepse është një roman i vlerave tragjike... libri s’ka kohë, ka mungesën e kohës, sa fillon mpikset një kohë, ajo zhbëhet nga një gjedh tjetër i së njëjtës kohë. Kapitujt dhe nënkapitujt ngjajnë si hije kohe, si shëmbëlltyra, ku ngjarja është vetëm një fillim i shfytyruar i trurit nën trysninë e pushtetit dhe personazhet kanë gjymtimin e trysnisë
Vasil Vasili-shkrimtar

Romani evident “Kukullat e pyllit” të bën të besosh se Mikrobotizmi i Hiqmet Meçajt është drejtimi i gjetur, i munguar deri më tani, për të shprehur unin krijues, por edhe për t’u ardhur në ndihmë shijeve të lexuesve të kualifikuar që nuk ngopen më me “më the e të thashë”. Autori i romanit ka rritur më tej prestigjin e vet si krijues i mirënjohur me këtë stoli artistike.
Marash Mëhilli-gazetar, studjues

Duhet kuptuar se kemi të bëjmë me një vepër serize. Kur theksoj vepër dhe nuk them dot libër , kam parasysh se në letërsinë e një vendi bëhen hapa të tillë që e afrojnë atë me letërsinë tjetër të botës. I tërë romani është një klithmë e gjatë për mungesën e lirisë...
Stefan Martiko-poet

[Askusho]

Hiqmet Meçaj

1944 Lind në qytetin e Ballshit, më 2 Maj, (varianti zyrtar 15 Maj) nga prindër me origjinë nga fshati Kallarat i Vlorës. Babai i tij, Hasani, qe larguar nga fshati që më 1917. Më 1919 bën shkollë xhandërmarie. Më 1920 e gjithë shkolla, me instruktor patriotin Shaqo Derri, marrin pjesë në Luftën e Njëzetës. Është pjesëmarrës i Revolucionit të Qershorit, Kryengritjes së Fierit dhe rezistencës antiitaliane të 7 prillit 1939. Kishte mbaruar Akademi Ushtarake në Itali, Firence dhe Romë. Ka shërbyer si postëkomandant xhandarmërie në shumë skaje të vendit dhe së fundi në Ballsh. Në fillim të vitit 1944 duhej të çonte te gjermanët më se gjashtëdhjetë fshatarë, të dyshuar për pjesëmarrje në forcat territoriale partizane, të cilët do t’i pushkatonin. Hasani, bashkë me kolegë të tij shoqërues, vendosën të largohen në mal me të arrestuarit.

1947 Xhaxhai, Skënderi, partizan i orëve të para, luftëtar deri në Jugosllavi, arrestohet papritur dhe dënohet me vdekje. I zbutet dënimi me 101 vjet. Babai, që ndodhej në Fier bashkë me familjen, largohet për në Vlorë dhe strehohet te një nga shtëpitë e Osman Haxhiut, Komandant i Luftës së Vlorës.

1948 Blen shtëpi të rrënuar të pashallarëve të Vlorës në rrëzë të kodrës së Budakut. Aty është rritur edhe poeti vlonjat Nexhat Hakiu.

1951 Pas hedhjes së bombave në Ambasadën Sovjetike, babai pushohet nga puna. Shkon për pak kohë në fshat bashkë me babanë, i cili filloi të bëjë qymyr për ta shitur. Fshati i hapi një botë tjetër.

1952 Me urdhër të drejtorit të shkollës, ngarkon në karro me një bashkënxës libra të vjetër të sekuestruar. Karrocieri u vë zjarrin te fusha e aeroplanit. Pas qortimit të babait, që nga ajo kohë, fillon të lexojë me etje libra dhe t’i dojë si gjë e çmuar.

1952 Shikon për herë të parë njerëz të vdekur. Ishin tre djem të rinj që i tërhoqën zvarrë pas një karroje dhe i përplasën te Sheshi i Flamurit. Qe një pamje që do ta shqetësojë për tërë jetën.

1956 I plas një granatë e vjetër lufte dhe i copëton duar dhe këmbët. Mjeku kirurg e çon në sallë që t’ia presë. Ngul këmbë nëna, Memja: “Më mirë të vdesë se sa të mbetet cung”. Gjymtyrët i ngjiten përsëri me mjekime popullore të një plaku çam. Që atëherë i shikon këmbët si diçka e shenjtë dhe do t’i përdorë gjithnjë edhe për udhëtime të gjata.

1960 Arrestohet papritur babai, në moshën 57-vjeçare, për “gojë të lëshuar dhe pakujdesi në detyrë”.

1961 Për të ndihmuar në gjendjen e mjeruar ekonomike, hyn në verë në punë sezonale në Kombinatin e Konservave. Sëmuret rëndë dhe shpëton mrekullisht nga vdekja. Kalon një vit në Sanatoriumin e Vlorës, ku u përkujdes mjeku zemërflori me origjinë greke, Vlash Çili. Ai vit është vendimtar për lidhjen e tij me letërsinë. Ndikoi sidomos njohja me Lasgush Poradecin dhe piktorin Fatos Nivica, xhaxhanë e këngëtares Ema Qazimi.

1963 Dashurohet marrëzisht me Anën, Noçen e mrekullueshme, dhe përjeton dashurinë e tij të madhe të jetës.

1963 Mbaron shkëlqyeshëm gjimnazin dhe i del e drejta e studimit për në Fakultetin Histori-Filologji, dega gjuhë-letërsi shqipe. Njihet me Xhevahir Spahiun te lista e lajmërimeve e shpallur te ish arka e kursimeve. Fillon që aty një miqësi e madhe vëllazërore që do të zgjasë gjithë jetën. E mban ekonomikisht vëllai, Gafuri, për të cilin është krenar dhe uron që të gjithë të kenë një vëlla të tillë.

1963 Në auditor gjeti ata që do të bëheshin ndër emrat e njohur të letrave shqipe. Janë mbi tridhjetë shkrimtarë, studiues dhe gazetarë, (disa ndër më të shquarit e letrave shqipe), që nga poetët e shkrimtarët: Koçi Petriti, Xhevahir Spahiu, Ndoc Papleka, Faik Ballanca, Koço Kosta, Nasi Lera, Gaqo Bushaka, Halil Laze, Pandeli Koçi, kosovarët Adem Istrefi, Sulejman Krasniqi, Ymer Lugalliu, minoritari grek Foto Qiriazati; gjer te gazetarë e studiues si Spiro Dede, Seit Mansaku, Ilia Lëngu, Shaban Murati, Niko Dako, Fisnik Sina, Thoma Qëndro, Agim Korbi, përkthyesi nga gjermanishtja Aristidh Ristani, apo Kozeta Mamaqi, Tatjana Buda (Haxhimihali), Sami Çabej, Vera Lohja (Ibrahimi), Hilmi Picoka, etj.... Pedagogët e kohës ishin ndër më të shquarit. Mori leksione nga Eqerem Çabej, Selman Riza, Mahir Domi, Shaban Demiri, Jakov Xoxa, Myzafer Xhaxhiu, Mark Gurakuqi, Alfred Uçi, Fatos Arapi, Nexhip Gami, Androkli Kostallari, Koço Bihiku, Zihni Sako, Jani Thomai, Anastas Dodi, Ziaudin Kodra, Stefan Prifti, Henrik Lacaj, Nonda Bulka, Petro Lalaj, etj.

1963 Në Tetor boton për herë të parë poezi në revistën “Nëntori” së bashku me Dalan Luzajn, djalin e profesorit të arratisur, Isuf Luzaj dhe Xhevahir Spahiun. Boton edhe te “Zëri i Rinisë”.

1964 Pas botimeve të atij viti bëhet emër i njohur dhe pranohet në Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë. E thërret vetë kryetari i atëhershëm, eruditi i respektuar Dhimitër Shuteriqi.

1965 Ndërmerr një udhëtim në këmbë, duke u nisur nga malësia e Tiranës, ajo e Krujës, e Matit e deri në malin Munellës të Pukës, prej nga shikon pothuaj gjithë Shqipërinë.

1966 Fiton çmimin e parë në një konkurs mbarëuniversitar me temë për Mjedën.

1967 Mbaron studimet me sukses, boton edhe librin e parë me poezi, kritika e rendit në poetët më të mirë të vendit. Për emërimin e tij shprehet Fatos Arapi në librin me kujtime, se si u interesuan sëbashku me studiuesin Dalan Shapllo, që të emërohej në gazetën e Lidhjes së Shkrimtarëve, “Drita”, gjë që u pengua nga biografia, babai i tij kishte dalë nga burgu një vit para se ai të nisej student. Kurse xhaxhai kishte qenë i dënuar me vdekje. Në këtë pengim mori pjesë edhe shkrimtari Shevqet Musarai. U emërua në fshatin Rexhepaj të Vlorës. Shefi i Seksionit të Arsimit nuk ia jep shkresën e emërimit në dorë, as e uron, por ia hedh përdhe. Drejtuesit e fshatit e stigmatizojnë përditë: “Ç’ke bërë more ditëzi, që të kanë internuar këtu mes baltrave, ndërsa vjershat t’i këndojnë gjithnjë në radio”... Udhëton përditë në këmbë duke përshkuar dy herë nga 35 kilometra, pasi në fshat nuk kishte strehim.

1968 Përfshihet në “Antologji për Skënderbeun”.

1969 Fillon punë në Shtëpinë e Kulturës, Vlorë, gjithnjë me emërim në fshat.

1970 Përfshihet në Antologjinë “Vargje të zgjedhura”, me poetët më të mirë të kohës. Antologjia botohet në disa gjuhë.

1970 Përfshihet në “Antologji e letërsisë për shkollat e mesme”, tekst mësimor.

1971 Martohet me Noçen, duke kurorëzuar dashurinë e tij shumëvjeçare.

1971 Lindet fëmija e parë, Dasantila, që ua zbukuron jetën. Fiton Çmimin e Dytë në Konkursin Kombëtar me librin “Tregime për fëmijë”.

1973 Shoku i kursit universitar, mik i tij dhe redaktor në SH B Naim Frashëri, Pandeli Koçi, e paralajmëron për stuhinë e egër që do të shfryjë mbi letërsinë dhe artet. Tërheq tre libra të gatshëm për botim: romanin “Shpërthimi”, vëllimin poetik “Vazhdimësi” dhe tregimet për fëmijë. Të tre librat i asgjëson.

1974 Në mbledhje të posaçme, organizuar nga partia në rreth dhe disa kolegë shkrimtarë mediokër, kritikohet ashpër duke e cilësuar poet hermetik, shkrimtar borgjezo-revizionist. Dritëro Agolli, atëherë kryetar, ndërhyn duke e mbrojtur. Shpëton me vërejtje të ashpër paralajmëruese.

1975 Lind djali, Andi, me të cilin në të ardhmen do të bëhet shok dhe koleg në letërsi.

1976 Kritikohet përsëri ashpër për dramën “Vite të vështira”, duke u lakuar deri për arrestim.

1977 Hyn në mënyrë të paligjshme në një kabinë plazhi, pasi me familjen e tij prej katër vetësh jeton në një kthinë të vogël pa ujë e pa banjë. Policia vjen shpesh herë ta nxjerrë jashtë. E ndihmon Sekretari i Partisë, Viron Kona, njeri i shkëlqyer, i cili i qëndron afër si një vëlla i vogël.

1978 Shkruan dhe vë në skenën e Vlorës dramën “Shqipet e Stërrallëzës”. E shikon shfaqjen ish drejtori i Televizionit, Marash Hajati, i cili e quan të gabuar dhe shumë të rrezikshme. Dramën e kërkon anëtari i Byrosë Politike të PPSH, Manush Myftiu. Pas tre muajsh në ankthin e persekutimit, vjen një përgjigje e papërcaktuar: “Drama të hiqet nga repertori”. Përsëri merr paralajmërim të rëndë.

1983 Sëbashku me muzikantin Haxhi Dalipi dhe regjisorin Besnik Aliaj u bien kryq e tërthor fshatrave të Vlorës dhe krijojnë grupin përfaqësues për Festivalin Folklorik të Gjirokastrës, duke sjellë në dritë kryeveprat folklorike të njohura sot nga të gjithë. Këtë gjë bënë edhe në vitin 1988. Boton vëllimin poetik “Tokë e pagjumë” i cili vlerësohet me çmimin kombëtar “Libri më i mirë poetik i Vitit” Dekorohet me Urdhërin Naim Frashëri”.

1984 Në diskutimin e bërë në Vlorë për librin e vlerësuar, në vend të fjalëve të mira, kritikohet nga kolegët dhe kuadro të partisë: përse ky libër doli gjashtëmbëdhjetë vjet pas të parit?

1990 Jeton nga afër demonstratat e studentëve. Është dhjetë ditë pranë Dasantilës studente dhe nipave, Benit e Enielit. Përjeton nga afër përpjekjet dhe sakrificat e studentëve për kalimin e Shqipërisë në shtet kapitalist demokratik.

1991 I vëllai, Gafuri, zgjidhet deputet dhe i siguron një vizë për në Greqi. Udhëton për pak ditë sëbashku me Andin. Pikëllohet shumë kur shikon se sa të varfër e ka lënë komunizmi vendin e tij.

1992 Sëbashku me poetin çam Xhemil Lato del në treg në rrugë, sepse me pagën e vogël nuk mund të përballojë mbajtjen e vajzës studente dhe të djalit në liceun artistik të pikturës. Këtë punë e kryen deri më 1994, kur fëmijët mbarojnë shkollën.

1994 Në korrik të këtij vit, sëbashku me dy fëmijët kalon ilegalisht kufirin e Greqisë. Ana ka shkuar gjashtë muaj më parë dhe ka zënë punë në Kallamatë. Më pas shkojnë në Piré e më vonë vendosen në P. Faliro, ku banojnë edhe sot.

1996 Noçja operohet papritur duke hequr njërin gjoks. Fillon një periudhë e gjatë ankthi, kur merr vesh se gruaja e mrekullueshme një ditë do të largohet prej tij dhe fëmijëve.

1997 Në këtë vit të trazirave të mëdha i dëmtohet shtëpia në Vlorë, i asgjësohet biblioteka shumë e pasur, si edhe pothuaj të gjitha dorëshkrimet e deriatëhershme, si dhe arkivi dokumentar për botimet që kishte bërë dhe vlerësimet për letërsinë e tij.

1999 Bëhet nismëtar i “Klubit Drita”. Me kërkesë të Nase Janit, i panjohur atëherë, takohen. Gjatë takimit i propozon Nases të krijojnë shoqatën e shkrimtarëve “Klubi Drita”, gjë që realizohet dhe Nasja edhe sot vazhdon të jetë kryetar. Ky takim është i filmuar nga Andi, i cili atë ditë e kishte kamerën rastësisht me vete, pasi do të xhironte në kopshtin botanik të Athinës. Me ndihmën e çmuar të TOENA-s botojnë dy antologji, prozë dhe poezi më 2001.

2004 Fillon të mbajë një faqe letrare te “Gazeta e Athinës”, ku boton letërsi nga Shqipëri, Kosova, diaspora, si dhe nga e gjithë bota.

2004 Njihet me Akademikun erudit Kopi Kyçyku dhe të birin, shkrimtarin e shkëlqyer Dr. Ardian-Christian Kyçyku. Boton rregullisht në revistën e tyre europiane HAEMUS. Boton rregullisht edhe në shtypin e Shqipërisë, si dhe në Kosovë e diasporë.

2005 Pas nëntë vjet përpjekjesh e mjekimesh, më në fund Noçja dorëzohet më 29 Maj. Ikën përgjithnjë ajo që edhe disa muaj para se të mbyllte sytë e lodhur, nuk e la punën, shakatë dhe optimizmin për jetën. As ai, as edhe vajza nuk kishin leje për të udhëtuar. E çojnë në Vlorë sëbashku me Andin, ku i bënë nderet e fundit. E ndihmon për t’u kthyer në Greqi Bashkim Zeneli, ambasador dhe Andi Mahilaj, konsull. U është mirënjohës për tërë jetën.

2008 Bën gati librin me përzgjedhje poetike të 45 viteve krijimtari, romanin “Kukullat e pyllit”, si dhe një përzgjedhje me poezi nga poeti grek Sakturi, përkthyer nga Andi dhe ai. Ndërkohë, që pas vitit 2000 ka botuar disa libra e antologji letrare.

2010 Bashkë me të birin Andin vendosen përfundimisht në atdhe, Vlorë, pas një periudhe të gjatë (16 vjeçare) në Greqi.

KRIJIMTARIA E HIQMET MEÇAJ


Poezi:


NISJA- 1967

DITË PRANVERE- (Poezi për fëmijë)- 1969

TOKË E PAGJUMË- 1983

TE JU TROKAS- 1988

VETVRASJA E QIRINJVE- 2000

KUJTESË E SHPIKUR- 2003 (Botim personal në pak kopje)

KUJTESË E SHPIKUR, poezi të zgjedhura - Toena, 2009


Është i përfshirë në antologjitë poetike:


ANTOLOGJI PËR SKËNDERBEUN- 1968

VARGJE TË ZGJEDHURA ( në disa gjuhë të huaja)- 1970

ANTOLOGJI E SHKOLLAVE TË MESME- 1970

PORTAT E HARRESËS- antologji e poetëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi)- 2001

QIEJT E SHPIRTIT (antologji e poetëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi)- 2006

ANTOLOGJI E POETËVE TË VLORËS (shqip dhe italisht)- 2004

SHTËPIA E DIELLIT DHE E DETIT...(antologji poetike për Vlorën)- 2007

SINUCIDEREA LUMÂNÃRILOR (VETVRASJA E QIRINJVE), antologji autori, zgjodhi, përktheu dhe botoi në rumanisht Kopi Kyçyku- 2008


Prozë:


KUKULLAT E PYLLIT- roman (botim personal)- 2003

PËR ASKUND- tregime (botim personal)- 2003

ÇIKPAKU- roman për fëmijë (botim personal)- 2003

KUKULLAT E PYLLIT - roman *botimet Toena, 2009)

ÇIKPAKU - roman për fëmijë (botimet Extra, 2007)

ÇIKPAKU - roman për fëmijë (botimet Mësonjëtorja, 2009)

"ZINXHIRI I ANKTHEVE" libër intervistë, bashkautor me Akademikun KOPI KYÇYKU si intervistues- 2006, 2008


Është i përfshirë në antologjitë e prozës:


FRUMUCETEA CARE UCIDE (BUKURIA QE VRET)-Bukuresht, 2006, me bashkautorë: Faik Konica, Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci, Migjeni, Martin Camaj, Anton Pashku, përkthyer dhe botuar në rumanisht nga Kopi Kyçyku.

SHTËPIA MBI RROTA, 2001 (antologji në prozë e shkrimtarëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi) MASKA E DITËS", (antologji në prozë e shkrimtarëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi), 2006

TREGIME TË ZGJEDHURA TË AUTORËVE VLONJATË- 2006 Është bashkëformulues i antologjive

SHTËPIA MBI RROTA dhe PORTAT E HARRËS, si dhe redaktor i antologjive QIEJT E SHPIRTIT dhe MASKA E DITËS.

Ka botuar dhe boton rregullisht në shtypin shqip në Shqipëri, Kosovë dhe diasporë. Boton rregullisht në revistën HAEMUS të Kopi e Ardian-Christian Kyçykut në Rumani. Prej dhjetorit të 2004-ës - deri më shkurt të 2009-tës mbajtën bashkë me të birin, Andin, një faqe te “Gazeta e Athinës”, ku u botua letërsi nga Shqipëria, Kosova, diaspora dhe Bota.

Hiqmet Meçaj - foto

[Askusho]

Poezia: "Fytyra vdiq", e Hiqmet Meçajt, përgatitur dhe recituar nga Gentjan Banaj në emisionin "Poeticum", TV Apollon, Fier 2011.

[Askusho]

Një roman i jashtë zakonshëm
KUKULLAT E PYLLIT
i Hiqmet Meçajt

Katër dhjetëvjetësha më parë, një poet i ri nga Vlora debutonte fuqishëm duke tejçuar përshtypjen se i kishte të gjitha shanset të ngjizte një emër vendimtar në poezinë shqipe. Kanonet e realizmit socialist dhe sjellja gjithnjë e dyshimtë e kolegëve duket se u rropatën t’ia shuanin yllin, por s’ia dolën mbanë. Poeti dhe prozatori Hiqmet Meçaj është sot një nga shkrimtarët më të mëdhenj të letrave shqipe.
Ka pasur një jetë në përputhje me dhuntinë (hirin) që i është falur. Ka qenë vite me radhë mësues në fshat, ka njohur vuajtjet e mërgimit dhe ka shkruar pa zhurmë e bujë (shembullore) libra mrekullues siç është “Kukullat e pyllit”.
Romani ka pasur tashmë dy botime dhe është pritur shkëlqyer nga kritika e specializuar dhe nga lexuesit e zgjedhur. Pas leximit të këtij romani gjithkush mund të kuptojë se nuk kemi të bëjmë as për nga larg me një autor të sensacioneve apo me ndonjë nga ata shkrimtarë që “shpërthejnë” me vonesë. Proza shqipe ka pasur e ka probleme vetëm nga pikëpamja e mediatizimit të saj në botë, jo në thelb. E gjithë krijimtaria e Meçajt është një dëshmi se arti i vërtetë mund të bëhet edhe nën diktaturë, edhe nën demokraci, në hapësirën amtare apo në atë të njerkave.
Me një stil të thjeshtë e rrjedhimisht të thellë, “Kukullat e pyllit” ofrojnë një krejt tjetër histori të botës shqiptare (në kuptimin: të patrajtuar më parë nga letërsia), por edhe të qënies njerëzore në përgjithësi e që gjendet në një krizë të rëndë identiteti. Protagonisti, shkrimtar i ri dhe antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, dërgohet mësues në një fshat që s’gjendet në asnjë hartë. Realizmi i skenave dhe i dialogjeve përcjell një përvojë autobiografike. Gjendur në njëfarë kapsule të kohës dhe të Kohërave, Admeti (kështu quhet personazhi kryesor) para-, ri- dhe -jeton historinë e njeriut pasmodern në një qosh të Ballkanit, vend ku farat e këqia, të egra, luftojnë kundër farave të mira, duke iu rrëmbyer , më në fund, jetën dhe të ardhmen.
Në roman çdo ngjarje edhe ndodh, edhe nuk ndodh. Gjithçka është e mundur, dhe kjo e mundur zëvendëson me kohë ngjarjet, duke krijuar një univers të së mundshmes shkatërrimtare.
Meçaj e ka shkruar romanin sipas parimeve të rrymës letrare të quajtur mikrobotizëm, të cilën e ka lansuar i pari.
Origjinal në stil e në meditimet filozofike mbi jetën dhe individin, autori pasuron me këtë roman të jashtëzakonshëm e që s’mund të tregohet, thesarin e letërsisë ballkanike.

Miku i Shqiptarit, viti IV, nr. 39-40,
janar-shkurt 2005, faqja 28, Bukuresht.
Tekst në gjuhën rumune
-------------------------------
Shprehje e papërkthyeshme, ka kuptimin: sipas talentit, edhe vuajtjet.
Sërish shprehje e papërkthyeshme. Ka kuptimin: në një diskrecion që duhet marrë shembull.
Ka edhe kuptimin: vjedhur.

Një roman për farat pa emër
(Disa mendime mbi romanin "Kukullat e pyllit" të Hiqmet Meçajt, Shtëpia Botuese Triptik, 2003, botim i dytë, 189 faqe, ISBN: 99927-854-4-6)

Dalje
Në botën ballkanase të letrave, numuri i atyre që trumbetojnë vdekjen e kahershme të romanit, shterjen dhe shfuqizimin e tij, është pothuajse i barabartë me numurin e atyre që besojnë në triumfin e tij të ngadaltë e të pashmangshëm. Mes çudirave që ka sjellë sindromi (për të mos thënë: vesi) i integrimit, mes dyndjes së të paftuarve që gëzojnë Pavdekësinë me botime luksoze, promovime, çmime dhe përkthime në gjuhë të qarkullimit ndërkombëtar, shquhen qartë shkrimtarët që s’rreshtin së botuari, - për të bindur veten dhe të tjerët se nuk janë shterur, - shkrimtarët që botojnë për të mos u vakur më tej me ndonjë veprimtari tjetër, si dhe autorë të përkushtuar, që lexohen pak (ndofta ngaqë nuk shiten aspak).
Është një stërmundim që prek majat e idealizmit të kulluar të shkruash një roman në gjuhën shqipe, ku tre në dy vetë merren me letërsi dhe ku mjegullimi i sistemit të vlerave sajon e pluhuros hierarki shpesh absurde dhe tragjike. Vlera e mirëfilltë e një vepre letrare peshohet me mjetet e shitblerjes, ashtu siç mund të caktohej vlera e një pikture nga pesha e ngjyrave që janë përdorur, apo nga numuri i qimeve të penelave, teksa kapitja e lexuesit, vëmendja e tij e çoroditur nga hallet e përditshme, shihet si përqindje përjetësie e librave të shkruar fundekrye në harmoni me tezat zhdanoviste. Idhujtaria nuk e ka për gjë të shohë në rënien e përgjithshme shpirtërore ngadhnjimin e një letërsie tejet tokësore, ateiste (gjoja laike, botërore, e lirë dhe e pavarur), që e bind lexuesin se universi kaq është, dy-tri dashuriçka, ca komplote në terrin e historisë, ndonjë frikëzë e fshehtë, ndonjë përpushje, pickim, kafshim gjinjsh, ndonjë ndarje dhe vaje të kallura në tesha postmoderniste, servirur në një shqipe të çartur nga barbarizmat dhe që synon të paraqitet si mëmë e ardhmërisë.
Fatmirësisht ka edhe shkrimtarë që ia kanë dalë mbanë të ngrihen mbi vetveten e detyruar dhe të bjenë në dorën e bekuar të servantizmit (term i imi), domethënë: të krijojnë vepra befasuese në një moshë të nderuar. Rasti i Hiqmet Meçajt[1] nuk mund të përfshihet këtu, nëse lexuesi cilësor ka ndjekur me vëmendje ecurinë e poezisë dhe të prozës së shkurtër të këtij autori.
Njëra nga meritat e mëdha të romanit «Kukullat e pyllit» lidhet edhe me kohën: pamundësia e plotë për të gjetur moshën e autorit. Mençuria e këtij të fundit, lehtësia me të cilën e sundon nga rrënjët lëndën artistike, rrjedhja e fjalës nga lënda (jeta) drejt letërsisë (rikrijimit të realitetit) zëvendësojnë moshën dhe tiparet vetjake të autorit, duke arritur atë që vetëm talenti i lindur mund ta ketë: fuqinë prapavepruese. Asnjëherë nuk është vonë që një vepër arti të botohet shumë vite më vonë se të tjerat dhe të jetë pararendësja e tyre. Duhet shtuar se romani «Kukullat e pyllit» nuk ka ende një pararendës, të paktën në letrat shqipe. Autori ka dalë të bëjë art pa fund me mund magjie e jo magji, e as të ndreqë dynjanë, sepse, si çdo shkrimtar i mirëfilltë, njeh po aq mirë sa jetën edhe kufijtë e vetvetes.


Përroi dhe psikika e ngjarjeve
Kulti i historisë së ngarkuar, të koklavitur, plot shembje, intriga, vrazhdësi e absurd, merr në romanin “Kukullat e pyllit” një goditje të merituar. Ngjarjet nuk rrjedhin nga e majta në të djathtë, nga lart poshtë, ose anasjelltas, por nga një bërthamë gati e padukshme, si spermatozoid[2] që turret të bëhet vdekatar, të plaket e të shuhet sa më shpejt. Autori heq dorë me vetëdije nga qindra efektet dhe hiperbolat që ofron realiteti ballkanik, zgjedh rrugën më të mundimshme, atë të thjeshtësisë së parme, dhe ndeshet me kohën. Qarkullojnë mjaft përcaktime të kohës, qoftë në letërsi, qoftë në filozofi. Hiqmet Meçaj e shqyrton kohën edhe në esenë që shoqëron romanin dhe që synon të japë një ide rreth rrymës të cilën ai e emërton «mikrobotizëm». Bindjet e modernistëve dhe të pasmodernistëve duken sot njëfarësoj të tejkaluara, ose jo fort kënaqëse. Përgjigjet e viganëve të shpirtërimit ngrihen mbi to fare natyrshëm dhe na ndihmojnë që ta shohim shumë qartë letërsinë dhe jetën e sotme. Kur më pyet ç’është koha, nuk di të të përgjigjem, thoshte Shën Agustini. Kurse, kur nuk më pyet, di të të them ç’është koha. Para, gjatë dhe pas fjalëve të Shën Agustinit, rridhte kohë, dhe kjo është e vetmja përgjigje e mundshme. Koha është parë edhe si rrjedhje e sendeve dhe e qënieve në hapësirë, por eshtë parë edhe si hapësirë mes ftesës së Hyut dhe përgjigjes po, ose jo, të njeriut (i ftuari). Në romanin «Kukullat e pyllit» Hiqmet Meçaj i mbështet tërthorazi përfytyrimet e mësipërme, por me mjete vetëm letrare. Ai shprehet mes rreshtash se qënia njerëzore nuk është një e vetme, por një shumë qëniesh të cilat i bart në vete, i takon, i njeh, i jeton gjatë jetës, dhe vdes në hipostazën e njërës prej tyre. Autori nuk e përjashton mundësinë që copëzimi i qënies dhe dallimet mes njërit copëzim dhe të tjerëve të jenë një gjetje e modernistëve për ta bërë realitetin më të pranueshëm.


Një pamje e re e vëllavrasjes
Romani sjell një pamje krejt vetjake të botës shqiptare dhe evropiane, përtej legjendave të shpikura dhe maktheve të dalë boje. Romani ka jetë - dhe kjo jetë është e rëndomtë, e mrekullueshme, e paparashikueshme, shkatërrimtare, shajnitëse, si të gjitha qëniet dhe gjërat që s’kthehen më. Një poet i ri (Admeti), caktohet të punojë në fshatin Kajat, detyrohet të ndahet nga e dashura, dhe shkon në një hapësirë që nuk gjendet në asnjë hartë e ku mezi e presin ta bëjnë pijanec e puthador. Aty “asgjë s’kishte ndryshuar që nga koha e pellazgëve, vetëm se trupat e njerëzve qenë zvogëluar, truri qe bërë sa i pulës, kurse këndezët këndonin njëlloj dhe thoshin se vezët i bënin ata»(f. 44). Në klishetë jetëgjata të realizmit socialist, poeti i ri do të kish zbuluar Parajsën e krijimit gju(hë) më gju(hë) me popullin, njerëz të thjeshtë plot mirësi, dëshirën e pafundme për punë, duar e kokë me kallo, besnikëri të përjetshme ndaj Parti(ve)së etj. Admeti nuk e ka këtë fat. Ai zgjohet mes një bote që ka një krejt tjetër lloj pasurie: pasurinë e së pakthyeshmes. Kajati gjallon në histori e gjeografi sipas ligjeve të farave që e sundojnë, ndonëse syrit të ardhur nga tjetërkund, arkeologut enigmatik Xhuzepe, nuk i shpëton e vërteta se “Po ta dinit sa popuj e sa ushtri kanë kaluar këtej, nëpër këta male, sa gjuhë të huaja janë dëgjuar të fliten, atëherë do të ndjeheshit vërtet të mburrur, që këta këtu (tregon kafkat e shqiptarëve të lashtë – sh. im) fituan mbi të gjitha këto gjuhë” (f. 52). Pasi merr nga Kajati kafka, stolí e plot sende të çmuara, që fshatarëve u duken çinglamingla, Xhuzepja dërgon në hapësirën nga e cila vjen edhe material jetik, farë të zgjedhur, çunakun Shaho. Është e lehtë të përfytyrohet shpirtërimi i Kajatit pasi farat e mira shkulen e mbillen në truall të huaj, të largët, nga ku disa kthehen dhunshëm e nga ku të tjerat, që kanë gjetur vetveten, nuk do të duan të kthehen më. Vijnë kohëra, gjatë të cilave, siç shprehet me të drejtë hoxha i fshatit, vëllai duhet të ruhet nga vëllai.
Romani rimerr nga një tjetër kah parabolën e krishterë të martirizimit, trajtuar edhe nga Dostojevski, Gide apo të tjerë. Vetëm kur kokrra e grurit vdes, ajo jep shumë fryt. Po nuk vdiq… Në romanin e Hiqmet Meçajt kokrra e grurit është farë pa emër. Është farë e keqe dhe farë e mirë. Farat janë lindur që të ndeshen për jetë a vdekje. Fara për farën është vdekje. Sipas autorit, “fara që u kultivua mirë, po të kthehet e të ndrydhet në ambjentin e parë, domethënë të egër, e ka të vështirë të rrojë, të zhvillohet, kurse ajo që u rrit në ambjentin e parë, domethënë në gjendje të egër, megjithëse i afrohet gjithnjë e më shumë egërsisë, jeton përbukuri” (f. 49).
Farat mishërohen nga dy kushërinjtë e parë, Shahoja dhe Baxhoja. I pari del nga hapësira e egër, jeton ngadhnjimin e vet në hapësirën e lirë dhe frytëzuese të Perëndimit, pastaj firmos një peticion si shumë të rinj të kohës, dhe sos në truallin e parë, kur binjaku i dikurshëm shpirtëror, Baxhoja, pasi ka kaptuar me guxim shkallët e të qënit kusar, pushkatar, partizan pa din e pa iman, komunist i thekur etj, është shndërruar në pushtetarin e përjetshëm të hapësirës. Shahoja u qe përkushtuar bimëve, insekteve dhe gjenetikës, nuk e kishte haberin në punët e njerëzisë, kurse Baxhoja as që donte t’ia dinte për arritjet e gjenetikës, për thellinat e ndritshme apo të frikshme të filozofisë. Ai ka pushtetin dhe, kur ke pushtetin, bindesh se ke pushtet mbi vetë pavdekësinë. Ç’peshë mund të ngrejë filozofia, dhembjet e dashurisë së vrarë, e pamundësisë për të dëshmuar se nuk je kukull, por qënie e gjallë, e shkatërrueshme nga gjithkush e nga gjithçka, ndonëse e pavdekshme në thelb?!


Makthi
Duke zbuluar mjeshtërisht lidhjet e brendshme të librit, njëri nga kapitujt e romanit përfundon me shenjën “:”, kurse një tjetër (f. 68) përbëhet vetëm nga një fjali: «Të gjitha këto kishin ndodhur, apo do të ndodhnin?». Lexuesi ftohet në ankthin më mizor që përjetuan shqiptarët gjatë gjysmëshekullit të kuq. Ankthi i atyre që mund të ndodhnin, që ishin të gjitha të përbindshme dhe që, për fat të keq, pasi ndodhnin apo jo, duke fituar forcën e errët të makthit, rrënonin e drobitnin me të njëjtën egërsi. «Por plaku Shaho, thotë autori, që nga ajo natë nisi të plakej çdo ditë e më tepër, të zbardhej në fytyrë e të kërrusej në trup, megjithëse Admeti qe i bindur se atë natë nuk u tha gjë që ta rëndonte, sepse ajo natë nuk kishte ndodhur» (f. 143). Bjerrja e farës së mirë ndodh pas një nate që mund të quhet e pranimit dhe e faljes së madhe. Natë kur Shahoja pranon se, gjatë gjithë jetës, është mbajtur një grimë larg shkatërrimit përfundimtar pikërisht nga fara e mbrapshtë, Baxhoja. Ai ia fal ish-kusarit të gjitha, jo vetëm sepse nuk ka mjete për të mos falur, jo vetëm se, si qënie e zgjdhur, është ngjizur të zbatojë parimin kuranik «Mëshira Ime ia kalon hidhërimit Tim», por edhe sepse tashmë dhe parreshtur është një njeri krejt tjetër. Një njeri që dyshon përnjimend nëse ka qenë ndonjëherë i ri, jashtë shtetit, i dashuruar me një të huaj të mrekullueshme, dishepull i një profesori që nderohet më vonë me Çmimin Nobel, i lirë e sidomos krejt i pavarur nga mëshira e Baxhos. «Ishin vite të lumtura, mbushur me suksese e dashuri verbuese, prandaj i picërronte sytë në të gjitha pozat»(f. 167).


Ishin!
Vargu i tjetërsimeve, që, me sa duket, mund të mbyllen (pó për-kohësisht) vetëm me vdekjen e njeriut, përfaqëson kredon filozofike të autorit. Shpërbërja e qënies, dyzimi, trizimi a shumë-zimi i saj në hapësirë, por sidomos në kohë, shprehet dhimbshëm në mbyllje të romanit. «Edhe ato shënimet që grisa e i flaka në zjarr, thotë Shahoja, nuk kanë lidhje fare me mua plakun, por më atë, të riun[3], që vazhdoj ta mbaj brenda vetes sime, t’i ndjej çdo ditë dhimbjet, rënkimet e përpëlitjet» (f. 178).


(Sh)qytetërimi
Pjella e farës së keqe, në një pikë kulmore të romanit, plagos për vdekje (burrërie) pjellën e farës së mirë. Djali i Shahos nuk arrin të bëjë më fëmijë, sepse thika e Billit, djalit të pagjak të Baxhos, ia pret këtë dhunti. Kuptohet të kujt janë të katër nipërit e farës së mirë. Lexuesi ndjen në eshtër se kjo ngjarje jo vetëm mund të jetë e vërtetë, por edhe se nuk është skaji i mbramë ku mund të arrijë kafshëria e njeriut të kohës sonë. Dhuna është e pranishme në çdo faqe të romanit, e përcjellë me qetësi dhe gjithëkuptim shpirtëror – mbase bindje se vetëm gjithëkuptimi do të mund ta mposhtë gjithë këtë mallkim të zi. Nënës i vritet burri dhe djali dhe i jepet kurajo djallëzisht me një «Ki kujdes tjetrin!» (f. 127). Mirpo terrori, në mënyrë krejt të natyrshme, ka nisur e vazhdon të hajë edhe pjellat e veta. Roja që i caktohet Admetit, haf(h)ija e kudondodhur, me të cilin, falë bashkëjetesës së detyruar, i përndjekuri gati ze miqësi, dërgohet Alpeve të lavdishme të Shqipërisë dhe nis të vrasë burra e të çnderojë gra, derisa një plumb ia hap syçkën e tretë në zverk dhe i zgjon Admetit një mendim shkundullues. Po ta kishin lënë të më ruante mua, thotë, ndoshta do të rronte e do të bëhej njeri i mirë» (f. 121).
Disa nga pasardhësit e farës së egër provojnë heraherës ndonjë kafshim ndërgjegjeje, por nuk dalin dot e as që duan vërtet të dalin nga vetvetja. Mbesa e Baxhos bijësohet prej një ambasadori komunist, bredh e këndellet jashtë shtetit, dhe që atje sjell si trofé për Kajatin dhe atdheun në përgjithësi, si paradhënie për tranzicionin, një kuti të babëzitur Pandore. Sa mirë është të drogohesh atje larg, mes të panjohurish, me djersën dhe gjakun e barbarëve, që s’i njohin virtytet e hashashit e as mrekullitë e jetës diplomatike! Mesazhi është i qartë si tehu i shpatës: murtajën e sotme e sollën pak nga pak ata që dje mund të dilnin nga kafazi, ata që mund të bridhnin dynjasë, që rronin në vend tonë jo në vendin tonë.


Hyrje
Romani «Kukullat e pyllit» zgjon shumë më tepër mendime dhe mbase edhe polemika. I shkrova këta rreshta nën bindjen se mangësitë e mundshme të një vepre përbëjnë atë që tashmë e dimë, ndërsa arritjet e saj dhe vlerat e papërsëritshme janë dhuratat pa të cilat do të mbeteshim dijetarë të pashoq. Besoj se nuk ëndërrojmë të jemi të tillë. Hëpërhë na mjafton ëndja e dhuruar nga pena e pangatërrueshme e Hiqmet Meçajt, shkrimtar që, me përkushtim e aftësi të rralla, siç më shkruante në një letër nga hapësira greke e Mërgatës shqiptare, «kish nja 40 vjet që rrinte në qoshen e tij». Qoshe, së cilës letërsia shqipe duhet t’i bëjë patjetër një përkulje nderimi. S’ka vdekur njeri nga kjo.


[I]Bukuresht, dimër 2005[/I]--------------------------------------------------------------------------------

[1] Shkrimtar shqiptar lindur në Vlorë më 2 maj vitin 1944, antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë qysh në vitin 1964, nismëtar i Klubit "Drita" të Athinës, autor i vëllimeve: „Nisja” (poezi, 1967), „Ditë pranvere” (poezi, 1971), „Tokë e pagjumë” (poezi, 1983, nderuar me Çmimin Libri më i mirë poetik i vitit), „Tek ju trokas” (poezi, 1988), „Vetëvrasja e qirinjve” (poezi, 2000), „Kukullat e pyllit” (roman, 2002 dhe 2003, fitues i konkursit „Drita”, Toena, Onufri), „Kujtesë e shpikur” (poezi, 2003), „Për Askund” (tregime, 2003), „Çikpaku” (roman, 2003). Hiqmet Meçaj është përfshirë në shumë antologji dhe tekste shkollore dhe i përket rrymës letrare mikrobotizëm.
…

[2] Mes faqeve 175-176 të romanit gjejmë edhe monologun kuptimplotë të një spermatozoidi. „Edhe unë isha një spermatozoid që synonte mitrën e nënës sime, po ama tepër dinak e i mënçur. U fsheha në turmën e miliona të tjerëve, i bëra të grinden e të vriten me njëri-tjetrin. Kështu m’u hap rruga të shkoja fitimtar e të mbillesha për t’u bërë embrioni i atij që jam. (…) që këtu kuptohet se, që pa lindur kemi gëzuar kur të tjerët janë vrarë e kanë humbur ngaqë kemi dashur për vete të mos vriteshim e të fitonim”.

[3] Është fjala për të riun shqiptar që kthehet nga jashtë dhe këmbëngul të japë shpirt në duart e Shahos. Kur ky e pyet pse po zgjedh pikërisht duart e tij, tjetri i gjegjet: „o njeri i pyllit, më ka lodhur shumë qytetërimi me ato prapësitë e tij” (f. 174).

[Askusho]

Nga një email i Arian lekës, 10 gusht 2006

Për KUKULLAT...
I dashur Andi, uroj së pari të jeni mirë me shëndet dhe ndonëse me shumë vonesë nga mosdijenia, po gjej rast t'ju ngushëlloj për humbjen e madhe që ju ka ndodhur para një viti. Të lutem përcillja ngushëllimet edhe Hiqmetit, ndonëse e besoj se nuk mund të ketë të këtillë. Kjo është jeta që si duket e di ku na dhemb më shumë e na godet... Tani m'u lidhën edhe duart, kisha menduar të shkruaja një tjetër gjë, por e nisa këtë letër kështu dhe për ta vazhduar më duhet të them se sapo kam mbaruar librin mjeshtëror të Hiqmetit (e kisha marrë me vete në Aachen ku isha për 2 ditë dhe aty e përfundova, një vend ku kurorëzoheshin dikur mbretërit e gjermanisë, i denjë për të lexuar një libër mbreti të asaj lënde letrare që ka ngjizur). Nuk di të them fjalë, se perëndia ta lidh gjuhën ndonjëherë, por e kam një keqardhje që e kam lexuar kaq vonë këtë veper shumë të çmuar. Të mos dija autorin do të thosha se është një krijesë e ndonjë autori që ka shkruar vetëm në liri, që nuk e njeh shijen e censurës dhe diktarurës në art, një vepër e mirëfilltë, perfaqësuese e letërsisë së re të shkruar në shqip e cila na ka rrëfyer mjeshtërisht edhe ne të një brezi tjetër, më të ri e me përvoja të tjera krijuese, të ndryshme e më fatlume se koha kur krijoi Hiqmeti, se çforcë ka letërsia e cila, njëlloj si Krishti ka bërë një mrekulli, këtë roman. Nuk di si ia ka dalë ai të shkruajë një roman të këtillë, kaq të ngjeshur, të dendur si metalet e rëndë, por që lundron, të merrë me vete? si ka mundur të jetë aq klasik (në ndërhyrjet autoriale dhe fillimkapitujt) e njëherësh aq modern? si ka mundur ta fusë në një shishe të vetme gjithë atë shejtanëri dhe shenjtëri njerëzore që kemi kaluar në ato vite dhe si i ka magjepsur ato personazhe që ti i dashur andi, që edhe pikturon, mund ta kuptosh se si mund të bëhet portreti vetëm me dy penelata. Ai ka krijuar humbëtirën dhe qendrën në të njëjtën pikë, një farë Alephi, qendra e botës në një pikë të vetme dhe ka rrëfyer historinë pa metuar të jetë as moralizues dhe as mësues i kombit, thjesht syri i brendshëm. Shpesh mendoja se shumë nga ato thëngjinj për të cilët flet i janë shuar në lëkurë. Por mbi të tjerat më ka pëlqyer loja që ai ka bërë me kohën, grimcimin e saj, por pa e prishur, ecejaket nëpër kohë, me të shkuara, me të tashme e me paralajmërim të ardhmeje e sidomos me asgjësim të gjithçkaje pas mohimit të Shahos për gjithë sa kanë ndodhur dhe shndërrimit jo të jetës në art, po të artit (pretendimit për një veper gjoja të dështuar, në rrekjet për një roman). Nuk kam lexuar vepër tjetër që kaq shumë llahtarira, makthe e mbrapshti të jepen në aq pak faqe, me të përziera tragjike e komike, me shejtanë pleq Baxhoja e dreqër, i biri thikaxhi dhe djallusha të vogla që e dijnë zanatin pa lerë si mbesa gjoksbukura kërcënuese e rronxhobonxhos Baxho që është një duet donkishotesk bashkë me kokëposhtjen e tij, kushëririn Shaho që ka parë me sy hapur ëndrrën e vet. barku i së keqes. Ai na ka thënë ashtu siç Actekët e dikurshëm që i zhduku Kortesi, se jeta është e keqe dhe kështu duhet të jetë, ëndrra është e mirë. jeta është e shëmtuar ndaj edhe duhet zbukuruar me inxhi të tilla si romani i Kukullave të Pyllit...
+Zakonisht baballarët, në moshën e Hiqmetit, bëhen krenarë për bijtë, por ti ke edhe një arsye më shumë për t’u krenuar me babanë i cili është një mjeshtër si ata të qemotshmit, në punë të vet, që di t’i bëjë të gjitha, kur ia thotë muza tek buza. përqafoje nga unë përzemërsisht dhe i thuaj se ka bërë Djalë me këtë roman.

të uroj gjithë të mirat
Ariani

[Askusho]

Nga Dr. Xhemal Ahmeti




NJË ROMAN PËR JETËN NGA SPEKTRI I MIKROQËNIES
(Për romanin e Hiqmet Meçajt "Kukullat e pyllit", roman)

Kur një prozator arrin që edhe personazhin e rastësishem, sporadik ose ilustrativ ta paraqes aq të gjallë dhe aktiv saqë pas leximit mund ta vizatojmë në sajë të kujteses, atëhere ai ka mbrritur në Olimp, edhe atëhere në rast se ai ankohet si Hiqmet Meçaj "qënka e lodhshme të arrish në Olimp edhe kur s'ështe atje Zeusi"˛.
"Një libër si ky s'rri në vitrinë, s'do ta mbyllësh kurrë, nuk ka fund, i hap faqet turbulluar krejt, i lexon, i përkëdhel, i puthë."? Kjo është motoja që do të duhej të hapte romanin "Kukullat e pyllit" të Hiqmet Meçajt. Kjo devizë do të ndihmonte sidomos ata që nuk dijnë se si të sillen me realitetin (e djeshëm e të sotëm) pa e bërë partner jete infarktin. Para "Kukullat e pyllit" në periudhën postdiktatoriale, asnjë autor shqiptar nuk ka sjellur biografinë e "epokës së kuqe" me kaq objektivitet dhe me kaq sinqeritet. Ciltërsi që therr deri edhe në ashtin më të dhjamosur të ndërgjegjes shqiptare: si viktimën ashtu edhe të privilegjuarin e "pyllit të egër" kajatan "kronisti" i pakompromis Hiqmet Meçaj i nxjerë para pasqyrës lakuriq, pa u lënë atyre mundësinë për të fshehur ndonjë pjesë të pahijshme të karakterit human.
Në ç'gjendje psikike e shpirtërore duhet ta sjell veten një njeri për ta trajtuar dramën ku edhe vete ka qënë viktimë pa nevojën e zjarrtë të hakmarrjes, pa u shndrruar në një Rambo që fshijnë nga toka çdo gjallesë që ia zë rrugën (si shumica e shkrimtarëve që pas diktaturës po lajnë hesapet me armiqt e tyre)? Si ka pasur mundësi Hiqmet Meçaj të rrëfej pa e ekzekutuar në roman së paku atë shefin e Tiranës që e hedh në atë fshatin ekzotik "ku pula han vetëm gurrë" me emrin Kajat? Si? Hiqmet Meçaj eshte poet. Poeti i njëmendte është i paaftë, i pazoti madje t'ia heq qafën edhe një gjeli në ngordhje e sipër, e lëre ta shpor një njeri nga bota. I paaftë madje ta eliminojë edhe ndonjë personazh që pa lejen e tij i ka hyrë në rrëfim dhe që rrezikon t'ia nëpërkëmb harmoninë estetike tregimit. As atë s'do ta vriste dot babai i vargjeve si "Rruga ime, prej drite le të jetë edhe në më djegtë". Ky është "mallkimi" i poetit Meçaj që edhe armikun e trajton me dashuri. Poet, pra!


2.
Admetit nuk ia zë rrugën më asgjë për ta marrë ndonjë post të mirë në kryeqytet. Kështu mendon ai para se të hyjë në zyrën e shefit. Ai mendon se nuk e ka ngucur sistemin në nerv, nuk ka bërë asgjë të pahijshme, me sukses ka mbaruar studimet, kështu që patjetër të marrë ndonjë post të merituar. Ndryshe s'mund të jetë. Po, po, edhe ndryshe mund të jetë. Këtë e kupton pasi që e braktis zyrën e shefit, i cili e urdhëron të bëhet mësues në një fshat malor e që nuk ekziston në asnjë hartë. Pse? Admetit nuk i kujtohet asnjë çast madje edhe në ëndërr të ketë bërë diçka kundër sistemit, pse ai e dënon në këtë mënyrë? E ku ta dijmë se ç'traktatesh poetike për përmbysjen e pushtetit ka thurrur ky Admeti i sjellshëm në ato vjershat e tij, që as çenzoret më të mprehte të shtetit nuk iu bien në fije. Kjo është ndoshta arsyeja: çenzorët kanë hasur diçka që nuk e kanë kuptuar (ose e kanë kuptuar) dhe i kanë dhënë alarm pushtetit. Arsyetimi ka mundur të duket kështu: "Poezitë e qytetarit dhe autorit A. janë tepër misterioze. Përmbajnë ca figura, metafora e imazhe që nuk i krahasojmë dot me ato që i njohim. Deri sa të zbërthejmë ato e lusim partinë të rijë në distancë nga ky njeri". E kjo shqip do të thote: shporeni në Kajat, kur të bëhet çenzura e mençme sa duhet që ta kuptojë poetin, atëhere ose e internojmë, ose e privilegjojmë ose e asgjësojmë fare dhe pikë.
I zhgënjyer dhe i dëshpëruar Admeti mbrrin në Kajat, në atë copë të humbur planeti, në atë botë të imët ku jetojnë mikroqëniet, ato qënie që fillimisht duken aq të vlefshme sa një turmë mizash mbi një grumbull muti të tharrë e që dikur i ka studiuar doktor Shahoja të profesori italian me namë boterore K.K.
Admeti bëhet qytetar i mikrobotës. I njerëzimit në miniaturë. Këtu nuk nis vetëm historia e një intelektuali të degraduar nga diktatura, por edhe ajo e Shahos dhe Baxhos, e fantazmës, e nënvetëdijes (që shfaqet në formë të ëndrrës) e parasëgjithash nis rrëfimi i botës dhe jetës nga mikroperspektiva - nga njeriu i kërrusur në pozitën e insektit.


3.
Elementet biografike në romanin "Kukullat e pyllit" janë skeleti i rrëfimit. Hiqmet Meçaj pasi diplomon fakultetin e Historisë dhe Filologjisë dërgohet si mësues në shkollën fillore të fshatit Rexhepaj. Po si Admeti edhe Hiqmeti qysh në kohën e studimeve boton libër dhe konsiderohet si shkrimtar i suksesshëm. Këto janë vijat që luajnë rol në formësimin e jashtëm të rrëfimit. Në atë të brendshmin rrëfimi autobiografik mbetet si burrim fabulash, por jo edhe si strukturë kryesore e rrëfimit. Aty shkruhet mjeshtërisht biografia e kohës, përshkruhet në mënyrë të perimtuar lufta që bëjnë personazhet, pavarrësisht pozitës dhe statutit social, për të mos vdekur nga monotonia, nga pushteti i kotësisë që e gërryen shpirtin e kajatanëve. Meçaj zhytet thellë në botën e fshatarëve të Rexhepajve për të kuptuar universin e tyre, që nga jashtë nuk e zbulon as me llupën më të madhe të qytetërimit. Autori nga ky stad tërhiqet nga bota formale, e jashtme e jetës së fshatit (prandaj nuk letrarizon aktivitetin e tij në fshat) dhe futet në atë thelbësoren, të padukshmen, në historitë intime dhe të kaluarën e tij. E bën këtë për t'i ikur monotonisë vrasëse të jetës aty apo thjeshtë për t'u zbavitur, nuk ka rëndësi. E rëndësishme është se ai suksesshëm depërton në shpirtin e atyre qënieve të vogla (mikroqëniet) dhe nga pozita e tyre prej imtësirash shpalos botën dhe jetën e qënies humane të zhveshur prej çdo kozmetike të mundshme.


4.
As lexuesi që s'ka jetuar në ato rrethana, e as ai që nuk ka pasur mundësi ta njohë atë botë as në fantazi në "Kukullat e pyllit" mund ta shoh atë botë në film. Aftësia përshkruese e Hiqmet Meçajt është gjeniale, e kulluar dhe aq e prekshme saqë edhe i verbëti i sheh skenat që zhvillohën nëpër Kajat. Lehtë i parafatyrojmë personazhet aktive si; Admetin, Shahon, Baxhuan, Ladinan, Billin, Linan, etj. Por, po aq lehtë i takojmë edhe personazhet pasive si banakieri Simo, shefi, kolegun e studimeve Afrimin, profesorin K.K, Xebën e Shahos e të tjerë. Kur një prozator arrin që edhe personazhin e rastësishëm, sporadik ose ilustrativ ta paraqes aq të gjallë edhe aktiv saqë pas leximit mund ta vizatojmë në sajë të kujtesës, atëherë ai ka mbrritur në Olimp, edhe atëherë në rast se ai ankohet si Hiqmet Meçaj "Qënka e lodhshme të arrish në Olimp edhe kur s'është atje Zeusi".


5.
"Kukullat e pyllit" jane dy libra në një. Dy romane të mbështjellur me një palë kopertina. Njëri roman ka për kryepersonazh Admetin dhe rrëfen jetën e tij në Kajat në kohën e diktaturës, ndërsa tjetri roman me titullin "Shënimet e Shahos" ka për kryepersonazh Shahon dhe jetën e tij para, gjatë dhe pas diktaturës. Një roman filozofik mbi dytësorin - mbi dy pjesët e një qënie që e përjashtojnë njëra tjetrën, por që nuk jetojnë dot të ndara.
Hiqmet Meçaj ia ka dalë të shkruaj dy libra të përveçëm që në kohë e hapësirë nuk përputhen, janë biografi të ndara dhe që mundet botuar veç e veç, por që pa qënë bashkë nuk e kanë urën për të kaluar nga njëra te tjetra dhe anasjelltas. Autori ua kushtëzon jetën të dy kohëve me bashkëjetesën. Ashtu siç ia kushtëzon jetën Admetit të jetojë në paqe me Billin edhe atëhere kur ai nxjerr revolen dhe do duel. Romani "Kukullat e pyllit" është libri që na mëson se si mund të pajtohemi me unin tonë pa e vrarë veten, pa jetuar në gjëndje absurdi, pa urrjetur, se si mundemi të jetojmë me fantazmat dhe ëndrrat tona edhe kur ato janë të çmendura fare, se si mund gjykojmë botën me objektivizëm edhe atëhere kur vetë jemi të involvuar ose viktimë në proçesin e shembjes ose poshtërimit të saj.
Hyqmet Meçaj rrëfen bukur edhe kur i duhet të vizatojë thikën e Baxhos duke pikuar gjak. Ai nuk shndrrohet në mbret apo Zeus për të parë nga lartë se si jetojnë të vdekshmit, jo ai shndrrohet vetë në një nga ata qëniet modeste për të rrëfyer pastaj storien autentike të tyre. Hiqmet Meçaj ia ka dalë më mirë se ndonjë autor tjetër, të flasë për kohën e diktaturës pa u përcirë, pa gjykuar e dënuar njërën apo tjetrën palë, por duke i përshkruar ato vetëm si karaktere humane, si qënie të sjella nga perënditë pa vullnetin e tyre në një kohë dhe hapësirë të vdekshme të globit.
Keto dhe shumë arsye të tjera e bëjnë romanin "Kukullat e pyllit" ndër romanet e rëndësishme të letërsisë postdikatoriale. Këto dhe shumë arsye e bëjnë këtë roman "një libër si ky s'rri në vitrinë, s'do ta mbyllësh kurrë, nuk ka fund, i hap faqet turbulluar krejt, i lexon, i përkëdhel, i puthë.".

-----------------------------------------------------------------------------------
1. Hiqmet Meçaj, libri "Vetvrasja e qirinjve", poezia "Hapur si fletore" fq. 65
2. Po aty, poezia "Libri Mikrobotizëm", fq.35



nga një e-mail i datës 8.4.2004

I dashur Andi,

më fal për këtë përgjigje aq të vonuar. Për më shumë se një javë kam qenë i ftuar i një instituti gjerman, ku kam ligjëruar për Rembrand-in dhe Co., respektivisht për artin e tyre me motive religjioze. Një studim që unë para do vitesh e kam publikuar në frengjishte e gjermanishte. Kjo vetëm sa që të dijsh arsyen e vonesës.
Librat më kanë ardhur, para se të nisem. Të falemenderit shumë. Dhe manuskripti poashtu. Me vete e kam pasur «Kukullat e pyllit» që më ka bërë probleme: në vend që të ristudioj tezat për ligjerime, e lexoja romanin dhe s’i ikja dot. Ndoshta për arsye se vonë kam nisur studimin e autorëve shqiptarë (pas shtatë vitesh angazhimi vetëm me letërsinë e huaj) dhe veç tash shoh se paragjykim paska qenë mendimi se «s’ka asgjë të dobishme nga leximi shqip».
Do të ta kisha ditur shumë për nder, nëqoftëse m’i dërgon poezitë të digitalizuara – kështu e përgatis veprën më mirë dhe insatloj tekstin tim, duke e bërë gati për ofrim shtëpisë botuese. Vetëm nëse mundesh, përndryshe i daktilografoj edhe njëherë tekstet, me qejf.
Kjo për shkak se mendoj që poezia jote e meriton, jo për ndonjë arsye tjetër.
Të lutem, do të më kishe bërë një nder shumë të madh, nesë ma dërgon adresën e Hiqmet Meçajt.

Të përshëndes përzemërsisht me shpresën që do të më shkruash
Xhemali

(Botuar në “Gazeta e Athinës”, mars 2005)

[Askusho]

Mendime për krijimtarinë e Hiqmet Meçajt

Nga Dr. Moikom Zeqo



Një nga miqtë më të mirë e më të vjetër që kam njohur gjatë jetës është Hiqmet Meçaj. Në rininë e hershme ai pati një shkëlqim të papritur në krejt gjeneratën e vet. Pastaj befas sikur u mbështoll nga një guackë e pashpjegueshme dhe herë-herë e padepërtueshme. Larg bujës, larg ndikimeve të kritikës letrare, Hiqmeti, si një paradoks, botoi tepër rrallë, por tjetër gjë botimi dhe tjetër gjë krijimtaria.
Kujtoj bisedat tona në Tiranë dhe Vlorë. Njëherë, kur po nisesha me anije në një ekspeditë nënujore në Karaburun, ai nguli këmbë të vinte me mua. Nuk u zgjua dot herët në mëngjes dhe unë u nisa pa të. Kjo është një lloj metafore përtej strukturës të një ngjarjeje reale. Vite të tëra mbetëm pa u takuar me njëri-tjetrin. Gjatë një udhëtimi me Dritëro Agollin më 1995 në Athinë, takoj Hiqmetin të drobitur dhe të thinjur. Ç’dreqin bën ti këtu!, i thashë. Ai vetëm psherëtiu. Jeton ende në emigracion me një përmallim të pabesueshëm për Shqipërinë. Paradoksi i jetës. Para disa kohësh më solli dy libra me mikun tonë të përbashkët, Faslli Halitin. I lexova librat dhe u shtanga. Poeti i vërtetë mbetet poet i vërtetë në të gjitha kohërat. Ai e shkruan shumë mirë edhe prozën, gjë që e dëshmon me romanin e tij të fundit. I gjeta numrin e telefonit në Athinë dhe ia dëgjova më në fund zërin. Zëri i dridhej. Mos kujto se je i harruar, o miku im i largët! (Shumë i afërt) Nuk ka gjë, që nuk ta vënë emrin në antologji. Më vonë nuk do të ketë antologji të poezisë pa emrin tënd.
Hiqmet Meçaj është një nga personalitetet e spikatura të poezisë shqipe, por, në disa kuptime, ai pati fatin e poezisë së tij të mrekullueshme “Agavia”. Kur më erdhi në zyrën e punës, në Muzeun Historik Kombëtar, shkrimtari gjithashtu shumë i njohur nga Vlora, Shefqet Tigani dhe më tha se do të botonte një cikël me poezi të Hiqmet Meçajt, e kuptova fare mirë se nuk e kanë harruar. Iu luta Shefqetit që ta shoqëroja ciklin e Hiqmet Meçajt me këta rreshta të shkurtër, dalë nga zemra ime.

Marrë nga gazeta “Panorama” 30 Maj 2003

VËSHTRIM MBI PROBLEMATIKËN E KRIJUESVE SHQIPTARË NË DIASPORË DHE ZHVILLIMI I ROMANIT SHQIPTAR NË HAPËSIRAT EVROPIANE
Kumtesë -fragment

Nga Mustafë XHEMAILI



Hiqmet MEÇAJ - U lind më 1944 në Vlorë. Jeton dhe krijon në Greqi. Pasi ka botuar disa vëllime poetike duke filluar që në vitin 1967 (libri poetik “Nisja”) si dhe disa vëllime të tjera me tregime, në vitin 2002 botoi romanin “Kukullat e pyllit”, si dhe në vitin 2003, romanin për fëmijë “Çikpaku”.
Ky autor nuk është i ri në moshë, por është përfaqësues i një rryme letrare që po afirmohet në letërsinë shqipe, rryma letrare e quajtur “Mikrobotizëm”. Madje, Hiqmet Meçaj është ideatori dhe përfaqësuesi më tipik i kësaj rryme.
Kukullat e pyllit janë një metaforë e qëlluar për emërtim dhe trajtesë të problemeve të identitetit dhe botës shpirtërore të trazuar nga kërkimi i kësaj vlere njerëzore. Dilema e madhe është shtruar ashtu siç ka ndodhur vazhdimit në historinë njerëzore: a po humbet identitet, si të fitohet identiteti! Brengosja ishte dhe është e madhe. Letërsia e ka pasur dhe e ka si një temë të madhe trajtese. Kështu, pra, edhe letërsia shqipe.
“Mikrobotizmi”, është një rrymë, mënyrë e shkrimit të gjendjeve dhe situata të personazheve nga këndi i veçantë. Imtësirat e jetës, autobiografia e personazheve (po edhe e autorit) janë në planin e parë. Njeriu i tëhuajsuar i postmodernes shqiptare, krijon paranoja të vërteta, si për shembull te personazhet e romanit “Paranoja” të Xh. Ahmetit, siç e theksuam më lartë. Po sikur personazhet e tillë, siç është personazhi kryesor i Kukullave të pyllit, Admeti, ndjehet i vogël, i pafuqishëm ndaj shtrëngatës së jetës moderne e supermoderne. Madje, kjo, edhe ia merr jetën, sepse pafuqia e tij për të rezistuar me ide, veprime konkrete në një botë ballkanike në tranzicion, siç mund të shprehemi me një fjalë politike të kësaj kohe, është një PAFUQI jo vetëm e tij. Kjo pafuqi vjen nga vetë strukturimi i shoqërisë, shtresave të saj, pastaj ideve, veprimeve të përgjithshme, të cilat të shpeshtën e herave, krijojnë kaosin dhe rrënimin e njeriut…
Shkrimtari Hiqmet Meçaj, jeton në Athinë dhe krijon letërsi në një rrymë të shpikur letrare “Mikrorobotizëm”. Sa mund të qëndrojë kjo shpikje, nuk varet vetëm nga fuqia e penës së këtij krijuesi. Përpjekjet janë interesante. Romani Kukullat e pyllit, por edhe romani për fëmijë, janë pritur mjaft mirë nga lexuesi dhe kritika. Madje në vitin 2003, shtëpitë botuese TOENA dhe ONUFRI, me klubin letrar “Drita” në Athinë, ia dhanë çmimin e parë, në një konkurs letrar në vitin 2003.

Nga poeti VISAR ZHITI

Hiqmet Meçaj është emër i njohur në poezinë bashkëkohore shqiptare.
Ritmet e emocioneve të tij, sa qytetare aq dhe me frymë origjinale labe, gjithmonë duke rënduar drejt lirisë së individit, sa i veçantë aq dhe universal, kanë marrë ngjyrime të reja, bashkë me atë të dheut-amë dhe të një qielli gjeneral dhe prapë të një qielli tjetër, përplasja e të cilëve jep dritë të beftë.

Marrë nga gazeta “RD” 14 Maj 2000

Nga shkrimtari Mihallaq Qilleri

... Hiqmet Meçaj erdhi në Greqi si qindramijra shqiptarë të tjerë, por edhe si i “deleguar” i poezisë më të mirë të vendit të tij. Përfaqësues i një brezi poetësh e prozatorësh të vërtetë ai spikati me talentin e tij qysh në vitet ’60 kur ishte ende student. Më pas, në qytetin e Vlorës, ai u bë një nga intelektualët më në zë atje dhe krijimtaria e tij poetike, por edhe dramaturgjike, rezonoi në të gjithë vendin...
... Që në fillim më duhet të pohoj se është një kënaqësi për lexuesit të ketë në dorë një libër me poezi të vërteta, pas shumë botimeve folklorike, por edhe tentativave zhurmëmëdha për modernizëm anakronik që kemi parë të shiten lokaleve gjithë tym ku pinë kafe të lira shqiptarët emigrantë. “Vetvrasja e qirinjve” është jo vetëm një vlerë kombëtare në letërsi, por po të lexohet me kujdes, faqeve të tij do të ndjejnë gjithë diagramën e tentativave novatore të viteve të fundit...
...Hiqmet Meçaj është jo vetëm një poet i lindur, por edhe një intelektual klasi që analizën e viteve të tranzicionit shqiptar e bën si rrallë kush, pa ripërsëritjen tragjike të idhtarëve të luftës së klasave që ia hodhën atë shoqërisë shqiptare mbi shpinë kur ajo qe plagosur keqaz.

Marrë nga gazeta “Gazeta e Athinës” 30 Maj 2001

Nga Ridvan Dibra

...e lexova "Kukullat e pyllit" dhe u befasova me mjeshtërinë e Hiqmetit: është një prozator klasi: i kulturuar, modern dhe shkruan shumë mirë...



Marrë nga e-mail-i i shkrimtarit Ridvan Dibra 31 Mars 2004 10:36 pm

Nga Ridvan Dibra

... I lexova poezitë dhe tregimet e Hiqmetit. Më bënë përshtypje të thellë sidomos tregimet: është një prozator i mrekullueshëm. Sinqerisht ndihem disi në faj, që s'e kam lexuar më herët...



Marrë nga e-mail-i i shkrimtarit Ridvan Dibra 26 Mars 2004 2:15 mm

Nga studiuesi, kritiku i artit Marash Mëhilli



I nderuar shkrimtar

Nëpërmjet këtij urimi rifillova zakonin e vjetër. Atë e kisha ndërprerë kur emigrova. Mbështetur në shijet dhe në gjykimin tim, në çdo fund viti, përzgjidhnja më të pëlqyerin njeri të letrave, për t’i dërguar urimin e vitit të ri. Këtë herë urimin e kam për ju.
Të kam kënduar që nga “Nisja” e deri tek “Vetvrasja e qirinjve”. Ju keni hyrë kaherë në fondin e kulturës kombëtare...
... Ju renditeni në ajkën e poetëve tanë bashkëkohorë. Kjo shpjegohet me prezencën në tekste shkollore e antologji, me çmimet e fituara në rrafsh kombëtar, me vëmëndjen e tendosur të kritikës e kryesisht me ndikimin e gjerë te lexuesit. Ata të ndjekin pa mërzi, të joshur nga magjia dhe jo nga ftesat e zhurmëshme dhe manovrat bajate.
Poetët si ju, u japin të tjerëve forcë, ripërtëritje, strukturim shpirti e karakteri. Ata janë fanarë syçelësie për të mos rënë në tmerrin që thoshte Shekspiri, kur të marrët u prijnë të verbërve...

Marrë nga gazeta “Gazeta e Athinës” 9 Janar 2003

Nga studiuesi, kritiku i artit Marash Mëhilli



I nderuar shkrimtar

Si sot një vit më parë, nëpërmjet Gazetës së Athinës ju dërgova urimin tim që lidhej me suksesin e krijimtarisë suaj poetike. Unë sapo kisha përfunduar së lexuari vëllimin poetik “Vetvrasja e qirinjve”. Poezitë e librit kishin ndjenjë, ngjyra dhe mendim. Për mua ishte më i pëlqyeri, më i lexuari. Ky ishte motivimi i atij urimi të sinqertë.
Lexova romanin tuaj “Kukullat e pyllit”. Jam shprehur publikisht për atë vepër, e kam quajtur “stoli artistike”. “Profecia” më doli...
... Stolia juaj stolisi letërsinë bashkëkohore. Urimi i këtij viti përshëndet ngjitjen tuaj, në të përpjetën e letërsisë. Më ka lënë në një gjëndje të këndshme shpirtërore libri me tregime “Për askund”.
Tregimeve nuk u mungon mesazhi dhe semantika e gjithëkohëshme. Vektori krijues shpalos vlera të reja për një vizion modern të kuptimit të jetës. Tregimi, titullin e të cilit mban edhe libri, më solli në mëndje dy gjëra njëherësh: thënien e poetit amerikan të shekullit të 19-të Emerson dhe një fjalim të numrit dy në kupolën e diktaturës komuniste të atdheut tonë. Poeti thoshte: “Sa shumë nga jeta jonë harxhuam duke pritur”. Numri dy i diktaturës, në një fjalim të mbajtur atyre moteve, thoshte: “Anija jonë i ka çarë e do t’i çajë dallgët e furtunës mizore me vendosmëri legjendare, se...”.
Kapiteni haluçinant i tregimit, më ktheu në kohën haluçinante të diktaturës, në të cilën, pas pesëdhjetvjetësh udhëtimi, nuk dolëm në limanin që dëshironim. Udhëtim delirant.
Pasi lexova tregimet, m’u përforcua dhe bindja tjetër: ju kur punoni mbi letra i keni të dy duart të zëna. Në njërën mbani penën e në tjetrën mbani limën.Çdo fjalë ka llambushkën e vet; të josh për tek vetja e të ndriçon shtegun e syrit për te tjetra.
Për të gjitha këto të përgëzoj e të uroj, i nderuar shkrimtar!

Marrë nga gazeta “Gazeta e Athinës” 8 Janar 2004

Nga poeti Odise Goro

Këtij dimri të ashpër, me shtrëngata shiu, me re të zymta, me erë e furtunë, si në vajtje për në punë, po dhe në ardhjen prej saj, rrugën e bëj anës së detit. Kaloj dhe në Paleo faliro, duke çarë përmes një deti me drita vezulluese. Ato të orëve të para të mengjesit më përcjellin për në Glifadhë, kurse ato të orëve të vona të mbrëmjes, gjatë kthimit tim të lodhur, më përcjellin për në Kalithe...
Drita, gjithandej drita. Në heshtjen time të trishtuar, më ngacmojnë, madje më bëjnë të flasë me vete, me një të folur sa prekëse, po aq përmalluese. Nëpër to kërkoj dikë. Them e them pa bërë zë: Mes vezullimeve marramendëse të llampave të shumta, këtyre pallateve të larta, ku gjendet vallë tani, ai që kërkoj? Në ç’kat mundohet mbi vargje i zhytur në mikrobotën e mikrobotizmit të vet, poeti vlonjat Hiqmet Meçaj? Pas cilës dritare, i përkulur nga pesha e madhe e mendimit dhe e ndienjës, s’e lë këngën të qetë, njëri nga krijuesit e nderuar të Shqipërisë?...... Dhe vjen moti me trazime. Me hapjen vetëtimthi të kufijve. Me eksodin dhe viktimat e tij. Me vajin e nënave. Me ikjen larg atdheut. Detyrohet kështu dhe poeti Hiqmet Meçaj, mësuesi i shumë brezave të lërë Vlorën.
Nxitësi dhe përkrahësi i talenteve të reja, drejtuesi i rretheve letrare, njohësi i apasionuar e kërkuesi i zellshëm i folklorit të mbarë Labërisë, vjen dita e detyrueshme për të hedhur në sup trastën e mërgimtarit, duke marrë me vete të vetmen pasuri penën...
... Dhe në vitin 2000 larg Vlorës së bukurive mahnitëse...
... ai del para lexuesve me vëllimin poetik “Vetvrasja e qirinjve”. Vepër e shkruar me frymëzim e fantazi. Me perceptim modern, këndvështrim origjinal të dukurive e fenomeneve, gjë që e ngjit poetin në lartësi të reja të vjershërimit të sotëm të gjuhës shqipe...
... Ai i përket rrymës letrare mikrobotizëm. I përkushtuar për botën të cilën e përbën bashkësia e gjërave të vogla. Me botën e tij të madhe njerëzore, krijuese, qytetare, shpirtërore dhe mendore, mbart e përcjell shqetësimet e shumta të kohës, për ta parë sa më të lumtur njeriun, sa më të bukur jetën, prandaj; s’e lë këngën asnjëherë të qetë...
As kënga s’e lë asnjëherë të qetë atë, poetin vlonjat Hiqmet Meçaj, krijuesin e nderuar të Shqipërisë, për të cilin kam mall t’ia shtrëngoj dorën e penës së zjarrtë dhe ta uroj e ta uroj...

(Marrë nga “Gazeta e Athinës” 29 Maj 2003)

VASIL VASILI

"PËR ARSYE SHTETRORE “KUKULLAT E PYLLIT”

esse

Mik i dashur Hiqmet Meçaj!
Ju gjer tash ishit një nga zërat më përfaqsues të poezisë sonë moderne, ishit rregulluar aq bukur në tempullin tuaj të fjalës sa asnjëherë s’më kishte shkuar nëpërmend se do të kishit gjetur edhe një ngastër ku do të lëronit tokën e ashpër të romanit.S’e di ç’ngasje ju ka shtyrë drejt këtij tundimi; ndoshta e keni quajtur pamjaftueshmëri shprehjeje poezinë dhe do ta plotëronit zërin edhe me një gjini tjetër, se po i afroheni të gjashtëdhjetave dhe, rrugës së jetës, jeni ngarkuar me përvoja që duhet t’i bëni kujtesë artistike; s’e di..., por kaq papritur më dërguat në një zarf gjatosh të verdhë “Kukullat e pyllit”, romanin tuaj të parë.
Kur e mbylla edhe faqen e fundit, më lindi një pyetje e frikshme si turbullimi i tabusë, që ma ligshtoi zemrën: “Ky është (ka qenë) Atdheu ynë, që i bën njerëzit e tij kukulla pylli, fantazma?”.
Secili kapitull e kishte të nënkuptuar përgjigjen me një “po” të rreptë, prandaj gjat leximit kisha filluar të mbrohesha ndaj këtyre “po”-ve, duke hamendësuar kapituj plotësues, një fillim linje ndryshe, të shtoja diku një grusht lirizmi ogurmirë, t’i ktheja ndonjëherë fantazmat nga rruga e, ndonjë retush tjetër, si për ta vënë në ndonjë rast filozofinë e romanit në zona pak më të rrëshqitshme, por në thelb pajtohesha me Atdheun tonë që keni dhënë në “Kukullat e pyllit”, sepse ai është një libër i hapur për t’u interpretuar dhe, sepse është një roman i vlerave tragjike. Thellë unë e kuptoja pse Ju fillesën artistike e shpini gjer në fundin e vet të arsyeshëm, gjer në përfundimin historik dhe e ndërthurni me të. Ju i jeni bindur ligjeve të artit dhe ai s’është i ftohtë si letargjia.
Gjithherë “arsyet shtetrore” kanë qënë të pakuptueshme për qytetarin, jo rrallë ato kanë djegur si drama absurde zemrat dhe kanë shërbyer për të mbrujtur lëndën e përplasjeve qytetar-shtet. Në këtë qerthull është futur edhe personazhi juaj, Admeti, që përjeton dhimbshëm, gjer në shformim të botës psiqike ndërprerjen e vijimësisë shpirtërore dhe krijuese nga një verdikt shtetror, që kërkon ta klimatizojë në një botë fshati të largët, e huaj për të. Atje ai ndeshet me një primitivizëm të “arsyeve shtetrore” që e mundin, por i japin edhe një tejkqyrë për ta parë më qashtër jetën. Që nga çasti i mundjes nga primitivizmi shtetror nga struktura e fabulës sikur diçka zhduket pjesë-pjesë për t’u kthyer në ravgime ëndrrash. Linjat shtrihen, por shtohen edhe makthet e Admetit dhe fantazmat e personaxheve.
Ju keni dhënë dy botë nëpërmjet “gjenetikës” së dy familjeve në fshatin malor Kajat. Familja e Shahos është viktimë e familjes së Baxhos. Po të kemi ndërmend se ato familje kanë dalë nga i njëjti “zjarr”, se krerët janë djem vëllezërish, të cilët kanë patur edhe një djalë ungji, student në teologji, të pushkatuar nga gjyqi i Baxhos në mes të fshatit të vet, në luftën e fundit, ku u përleshën tri ngjyrat: e zeza, e kuqja dhe e bardha, atëherë përfijohet qartë tragjizmi historik që kaluam. Admeti plotëson një numër shpërtëror të familjes së gjakut të Shahos.
Romani ka sfond kohor që bashkohet me të sotmen. Jeta artistike e plakut Shaho “Doktor i Shkencave Gjenetike” fillon nga sot e pambaruar dhe shkon drejt fëminisë së tij. Jeta i është tharë nga ngashënjimet në rini, kur iu ndërpre me përdhunë puna shkencore. Ai s’u klimatizua as me të “zinjtë”, as me të “kuqtë” as edhe me të “bardhët”, sepse sipas tij ngjyrat prodhojnë dhunë, por edhe se njeriu duhet të lihet i lirë në prirjen e vet të natyrshme. Vitet e mëpastajme në fshatin e tij janë mbijetesë. Mbijetesa e Admetit ka filluar nga sot në Kajat dhe do të vdesë copa-copa drejt së ardhmes. Ajo bën dritë përzishëm si një kandil në errësirën e shpirtit. Pleqëria e plakut Shaho sot, është arsyeshëm edhe pleqëria e tij, ai e përjeton këtë moshë të së ardhmes, që nga sot. Fati i sajuar për “arsye shtetrore” dhe aftësia për ta parë që sot të ardhmen, janë drama të personazhit, prandaj libri s’ka kohë, ka mungesën e kohës, sa fillon mpikset një kohë, ajo zhbëhet nga një gjedh tjetër i së njëjtës kohë. Koha është “ngatërruar” për të dhënë një cilësi artistike të saj, e keni bërë të rrethpërsëritshme te boshti. Kapitujt dhe nënkapitujt ngjajnë si hije kohe, si shëmbëlltyra, ku ngjarja është vetëm një fillim i shfytyruar i trurit nën trysninë e pushtetit dhe personazhet kanë gjymtimin e trysnisë. Duket sikur keni bërë psikanalizën e Admetit.
Personazhet e romanit janë me fate dramash, askush s’ka shëndet shpirtëror, ngjajnë më shumë si dytësa se sa të vetëm në fat. Ata se ç’kanë një përthithje trajtash nga një pasqyrë tjetër shpirti dhe ngjarjesh, madje dhe kohësh, ndoshta nga shtangësia e jetës, pra ata janë personazhe me pasqyrë. Po t’i renditnim këto lloj “personazhesh me pasqyrë”, do të dilnin gati të gjithë ç’përmban libri.
Mbase mungesa e lirisë së vërtetë dhe hapsirës krijon me tepëri botën e ndjeshmërisë trupore sipas parimit, e ndaluara është më e ethshme, kjo spjegon pjesërisht tepërinë ndjeshmërore që kanë personazhet, por mbase është edhe më thellë, është prirja juaj për t’i zbërthyer në gjëndje të përndezura. Dy personazhet femra (Lina dhe Ladina) sikur e kushtëzojnë nxjerrjen në pah të personalitetit me dhënien trupore dhe Lina të krijon një pamje cinike të smundjes në qytetërim.
Personazhet kanë një fillim me kujtesë të cilit i rikthehen dhe kështu krijojnë hapsirën artistike me shënjëza kohe.
Nuk hasa as edhe një mbiemër të personazheve, veç disa cilësorëve.
Për voli letrare kjo mund të ishte e arsyeshme dhe bindëse për një pjesë të personazheve dytësorë, por ata që mbajnë dramën e jetës duhet të pajiseshin me mbiemra, aq më tepër që Ju çastin artistik e bëni edhe një rrjedhë kohe e cila nënkupton edhe vijimsinë e gjakut që e mbart mbiemri. Edhe diçka që ka lidhje me mbiemrat e munguar: shtysën për ardhmëri historike s’e mbartin figurat që mishërojnë të mirën e përheshme të atdheut. Shahua sikur kërkon me ndërgjegje të vetfshehtësojë gjer në zhdukje historinë e tij që s’është vetëm e tij.
Për Admetin ëndrra është lënda e vërtetë e jetës, formë e shfaqjes së vërtetë. Në shpirt të saj janë gjaku, ndjenjat, ripërjetimet dhe, jeta lëndore është hije e ëndrrës. Kemi kështu një idealizëm të kulluar. Ju e keni përdorur ëndrrën edhe si shkarkesë të peshës ndrydhse të ditës, si dlirësim të shpirtit natën për mëkatin e marrë nga përdhuna e rethanave. Ëndrra është shpirti pa ditën që lëviz në të gjitha kohët dhe në të gjithë hapsirën.
Keni përdorur edhe pafajsinë si cilësi të dlirësisë shpirtërore për Admetin, Shahon, teologun dhe nusen e djalit të Shahos, e cila bëhet fantazmë në kohë të keqe me bubullima dhe fle në një degë peme. Fantazmat, këto forma shpirti njeriu të pakryer në kushte kohore dhe hapsinore, i kanë dhënë romanit një linjë të dridhshme, magjike dhe tragjike.
Kam mbresën se “arsyeja” e ëndrrës është më bindëse se “arsyeja” e realitetit në roman. Realiteti i krijuar s’e spjegon dot plotësisht vetveten me mjetet e tij ndërsa ëndrra e spjegon atë me vetveten.
Ju keni një fjali “çelës” e cila lidh ëndrrën me realitetin: Të gjitha këto kishin ndodhur apo do të ndodhnin?
Duke përdorur mënjanimin e nënkuptuar të ngjarjeve, fabula ka mbetur e përkorë. Me shënime të Shahos ngadalson ritmin dhe kohën për ta futur në hulli më të thella filozofike mendimin. Pastaj përdor paradokset, farsat për të zbutur njëtrajtshmërinë e të treguarit. Kësaj proze në brendësi i farfurit poezia përsiatse, i fjalëzon animizmi, i përvijohet simbolika e, mbi të gjitha, i dëgjohet ritmi. Nganjëherë ndihet e folura “fshaçe” që u jep rreptësi karakteri disa personazheve, por jo vetëm aq, se ka edhe tepërimthe.
Një cilësi e përkryer e romanit është mungesa e fundit e cila s’e kornizon lëvizshmërinë. Gjithnjë ka një rastësi që e përfundon veprën dhe shkrimtari ia “dorëzon” lexuesit, jo se shteron ngjarja, po dorëzohet me ndërgjegje shkrimtari. Ju e keni lënë të nënkuptuar fundin me afërvdekjen e të Madhit Fare... që do të çojë edhe në ndryshimin e rrjedhave të jetës. Gjithsesi këto janë hamëndje, por një gjë është e sigurtë në romanin tuaj, më shumë ai zhvillohet lartë, në katet e sipërme të Botës, në ëndërr.

Patër 30.07.2002
(marrë nga gazeta e Athinës)

VASIL VASILI



SHTOJCË PËR SHKRIMIN “PËR ARSYE SHTETRORE KUKULLAT E PYLLIT”

Në fillim të viteve ’70-të lexova tri libra të ndaluara: “Gomari i Babatasit” të Gj. Fishtës, “Letër Kordilianos” të një dinjitari të lartë katolik të pushkatuar pas çlirimit dhe librin e tretë..., s’e mbaj mend titullin dhe autorin, megjithse qe libri më tronditës që kisha lexuar për racën shqiptare deri atëherë, ishte botim i fillimshekullit XX.
Shkenca gjermane festonte përvjetorin e një moshe të shtyrë të antropologut më në zë të saj. Pyetjes kush është raca më inteligjente e Europës ai nguroi t’i përgjigjej menjëherë. Ishte shekulli XIX i nacionalizmave dhe raca më inteligjente për oboret gjermane ishte raca e tyre teutone.
Profesori e kishte filluar karierën shkencore në ish-perandorinë turke.
Në Stamboll, konsulli i vendit të tij, mik i babajt, i bëri të papriturën e parë tronditëse. I vuri në pjatancë një pako dhe i tha antropologut të ri:- merre. Ai e çmbështolli dhe mbeti i befasuar. Ishte një kafkë njeriu. Nuk fliste se ishte nën mbresat e forta të mrekullisë që kishte përpara. “Ç’kafkë e përsosur, ç’përmasa mahnitëse, ç’mundësi inteligjence ka mbartur”! As në një ilustrim shkencor s’kish parë një kafkë të tillë, këto përsiatte. Më në fund doli nga zona e mahnitjes dhe bëri pyetjen joprofesionale: “Nga ç’popull vjen kjo kafkë”? Miku i babajt i tha se ta solla që të ma zbulosh pikërisht ti këtë popull. Antropologu i ri qe dorëzuar se kish përmendur gati gjithë popujt e perandorisë: grekë, sllavë, arabë etj, por s’mundi të thotë asgjë të përpiktë. Atëherë të vërtetën ia zbuloi konsulli. “Është kafka e një ushtari shqiptar”. Ishte koha kur Shqipëria quhej “shprehje gjeografike”. Pyeti ku banonte ky popull, sa banorë kishte, ç’gjuhë fliste. Pastaj bëri ca matje profesionale dhe në fund tha: “Sa keq! Ç’fatkeqësi! Ç’humbje! Një gjeni lind në një milion, edhe një të vetëm që ka patur brezi i këtij... s’e ka ditur... e ka lënë të vritet për Perandorinë. Që atëherë antropologu e zgjoi kërshërinë për këtë racë. Dhe dy herë të tjera konsulli i kishte vënë në pjatancë kafka shqiptarësh. Dhe antropologu tha: “Ç’është ky popull që i ka të gjithë pjestarët e vet gjeni të mundshëm”? Natyrisht në kushte ekonomiko-shoqërore të begata.
Thellë në shpirt gjithnjë më ka përkëdhelur vlerësimi i antropologut gjerman, qoftë sikur të kishte pak të vërtetë shkencore, por... (ah kjo por... e rëndë si dyer shekujsh më del përpara) dhe brezit që çliroi vendin, dhe brezit tim nuk po i krijohet mundësia për t’u krenuar me racën e vet. Fajin e kemi shtyrë gjer te të tjerët dhe shpirtin tonë e kemi lënë të pastër sikur të ishte shpirti i një fëmije. Kemi harruar që faji është kolektiv.
Ngashënjimet e atyre çasteve kur e lexoja atë libërth, mi risolli Hiqmet me roman “Kukullat e pyllit”


(marrë nga gazeta e Athinës)

[Askusho]

TREGIM NGA HIQMET MEÇAJ



VJEDHËSI I RRUGËVE

Atë ditë Nameti kishte vendosur të shkonte së pari te Jaja Poli. Melin për pëllumbat e egër mezi e gjeti aty ku e kishte fshehur, pas pasqyrës së vogël, që ta zmadhonte hundën e ta nxirrte si ajo kodra e shëmtuar plot gunga të kuqërremta, vendosur si me shejtanllëk përtej shumëbanesës së tyre të plasaritur nga pleqëria. E dinte që plaka do të gëzohej, do ta linte t’i merrte në dorë pëllumbat e, po të donte, mund ta lejonte t’ua puthte pak sqepin, por ama, vetëm aq.
Pastaj do t’i duhej t’i bënte një vizitë të shkurtër Kapedan Janit, të flisnin për anijen e tij të përbindshme, pa le më për gratë, që zoti i ka krijuar për të na e pjerdhur mëndjen, siç përsërit gjithnjë ai, duke na e shkundur atë veglën poshtë, gjë që nuk ia vlen fare.
Kurse për të tjerat, dihej. Do t’u gëzohej rrugëve, që askush nuk e vret mëndjen se përse kanë të gjitha emra zanash, shtojzavallesh e qëniesh të krijuara nga tru të hallakatur e që bashkia ka menduar t’i shkruajë kaq ngjitur, në tabelat e ngulura nëpër hunj prej alumini.
Bri shumëbanesës derdhet poshtë Sirinoni, që është rruga e sirenave dhe kryqëzohet lart me Parthenonin e poshtë me Najadhonin, që s’duhet të jenë veçse virgjëreshat dhe najadat. Paralel me Sirinonin, ngarkuar me pallate të bukur e dyqane luksozë, parakalon Niridhoni, si një nerajdë e hijshme e kështu me radhë, Kalipsoja, Afrodhiti...
Nameti e ka bërë zakon, i bie një herë rrotull Sirinonit deri te Parthenoni, jo se kërkon të takojë aty ndonjë virgjëreshë apo sirenë, megjithëse të tilla, me gjokset deri te gryka, qarkullojnë e shkunden përditë, por se nuk ka ç’bën, nëpër kafenera s’hyn dot, sepse, një filxhan që serviret në to, vlen sa gjithë ushqimet që i duhet të blejë për dy ditë bashkë. Ecën ngadalë e më nge, dredh cigaren nga kutia Rapid, vështron jargavanët, i bën “pës” ndonjë maceje, nuk përshëndetet fare se nuk njihet me njeri. Kuptohet që, veç Jaja Polit dhe Kapedan Janit, gjërat më me vlerë për të janë gjithë këto rrugë.
Prandaj dhe atë ditë, pasi rufiti frapenë me pesë cigare radhazi, i futi dy-tri pompa nga kolonja e lirë e rusëve, u sigurua për çelësin në se e kishte në xhep dhe nisi të zbresë më nge shkallët, ngaqë shumëbanesa e tyre nuk ka ulngritës.
Sa hapi derën e rëndë që të nxirrte jashtë, pamja qe vërtetë tronditëse. Mungonte lulishtja dhe gardhi rrethues, katër shkallët ngjitëse që të nxirrnin në rrugën Terpsihoris, mungonte edhe vetë rruga Terpsihoris. Supermarketi Andonopulos, që duhej të ishte përballë, gati sa nuk e përplaste fytyrën me pallatin e tyre. Tashmë rruga Terpsihoris, ku parkoheshin në të dyja anët makina luksoze e prap kishte vënd për të kaluar të tjerat, qe bërë një pëllëmbë e gjerë. As macet nuk mund të lëviznin lirisht aty.
Mund të kthehej përsëri brenda, nuk e prisnin punë të ngutshme, mirëpo qe mësuar të shikonte Sirinonin, t’i binte rrotull Parthenonit, t’u hidhte një sy shitoreve të mbushura dinga të Niridhonit e pastaj të nisej drejt udhëgjerës Poseidhon, ku do t’u puthte sqepat pëllumbave të egër, po të ishte në të mira Jaja Poli. Vuri dorën në xhep, u sigurua që meli ishte aty. Pastaj do të nisej më këmbë buzë detit për të arritur te Kapedan Jani, të cilit i kishte dhënë fjalën dhe ai e priste. Të gjitha këto, mendoi ai, duhej të mos i bënte? Të mos i bënte sepse iu tek rrugës Terpsihoris të lëvizte nga vendi, të shtypej e të hollohej sa një pëllëmbë, duke e ngjitur supermarketin Andonopulos mu tek muri i shumëbanesës 53 g.?
Mirëpo nuk qe kështu. Gabim e mendoi që këto proçka i paska bërë rruga Terpsihoris me tekat e saj të papritura, sepse në fillim nuk i kuptoi zërat prej nga vinin, por më vonë i dëgjoi fare shkoqur tek gumëzhinin nga maja e terracës. S’kishte si të mos hutohej kur u dëgjua dikush të thotë: “Nuk mungoka vetëm Terpsihoris, por edhe Artemidhos, Najadhoni me Niridhonin, Afrodhiti e Alqioni. Dikush na i paska vjedhur të gjitha rrugët”!
Kur u ngjit edhe vetë në terracë, nuk u besoi syve. Banorët e lagjes kishin hipur majë shumëbanesave, që tani dukeshin të ishin ngjitur e ngjeshur me njera-tjetrën dhe aty, ku duhej të ishin rrugët, kishin mbetur disa ngushtësira të mjera hollaqe, që ngjanin më tepër me vija shtrembanuke. Edhe për të qeshur, edhe për të qarë!
Lagja e bukur, e mbledhur sa një grusht, po përjetonte tani çaste që as i kishte menduar më parë.
-Poseidhoni u hap,- briti papritur dikush, që vëshgonte me një tejqyrë të gjatë si ato të piratëve.- U mbyll prapë,- rënkoi ai,- u lejuan të kalonin vetëm një shpurë makinash.
-Vure re cilët kaluan?
-Presidenti,- u shfry ai.
-Paketa President, ajo me 25 cigare?- u mundua të bënte shaka dikush.
-Jo, jo, i vërteti,- u përgjigj njeriu me tejqyrë.
Tani u kuptua nga të gjithë se gjendja ishte vërtetë e rëndë. Duhej të ishe kreu i shtetit që rruga të lejohej, mirëpo edhe kjo nuk përbënte zgjidhje, sepse president mund të bëhej vetëm një njeri, kurse ata ishin shumë. Por a mund të bëhej presidente, për shembull zonja Aleksandra, dyqind kile, e trashë aq sa nuk e nxinte as dera dhe e shtynin me karrocë? Për zotin Aslanis, as që bëhej fjalë, se i kishte ngrënë në tru dy cerebrale dhe ngatërronte qenin me kokrrën e portokalles...
Më pas pëshpëritjet u shtuan. Dikush tha se u hap për pak Najadhoni, më pas e njëjta gjë u fol për Alqionin, por këtu habia u bë e madhe sa kodra e rrjepur përballë: qe lejuar të kalonte Antigoni, që të gjithë e dinin prej kohësh të vdekur e të kallur. Por ja që Antigoni qenkej ende gjallë, i marrka akoma në qafë burrat, komandoka edhe vjedhësit më të mëdhenj, sidomos ata të rrugëve!
Nameti kishte dëgjuar për fantazmën e Antigonit, që i thëthinte meshkujt nga njëqind metra larg, i fuste te vrima e epshit të vet, aq sa ata nuk flinin më dot me gratë e tyre as pas disa muajve, kur mezi dilnin që andej, të fishkur, të latërzhyer e të perënduar. Antigoni qe bërë tmerri i grave, në gjallje dhe në vdekje, por më tmerr u bë tani, pikërisht sot, kur të gjitha rrugët ishin vjedhur, kurse për të po hapeshin.
Pastaj tejqyra kaloi dorë më dorë e sy më sy. Brenda tubit të saj një bebelino e madhe filloi të shtynte muret që lëviznin, sikur të kishin rrota nën vete, e të zbulohej pak nga pak, në fillim ndonjë gardh, pastaj pak gjelbërim, ngjyra gri e asfaltit, njollat e maceve dhe të qenve. Dikush filloi të rendë me një vrap të çmendur.
-Vjedhësi, vjedhësi po ia mbath,- u dëgjuan zëra nëpër të gjitha terracat.- Bebelinua e hapi rrugën Terpsihoris.


(Botuar në “Gazeta e Athinës”, dhjetor 2004)