Visar Zhiti

[macia_blu]

Per hater te lumit,
dhe per poezine e Visarit( qe nuk kam si te mos e dua)!!

ATJE NE KOSOVE.

Atje, cudi,
je dhe pa qene. S'eshte larg
fare.Dhe s'te duhet te udhetosh
gjithe jeten. S'eshte ishull.
Vazhdimi yt eshte, neper gjak
dhe s'di te arrish atje
si ne enderren e nje planeti
tjeter.Bota

ndjek me ankth beteja qe perseriten
pa meshire.Si te ishin hije gladiatoresh
dhe tigrash te padukshem. Cahet mishi i
popullit, Shqyhen gojet e pushtimit
breda teje
dhe mbi peisazhin e hershem,
te permbysur.

Meridianet te gurte-
shkallet te amfiteatrit.
Zeri im ze syte me duar
per te mos pare vrasjet.
Une bie mbi veten,
Te tjera vetvete bien mbi mua.
Kufomat e mija te pafundme
behen muri rrethues i vdekur
i nates se asgjese.


(zgjedhur nga vellimi poetik, "Si shkohet ne Kosove"

[shigjeta]

Grise nje cope gazette
Vure pak duhan
Te mbledhur nga gishtat e flakur
Dhe drodhe nje cigare

Lajmet
T’u futen ne mushkri
Si tym I hidhur

Dhe atdheu kollitet I semure

[Fiori]

SI SHK-OH-ET NË KOSOVË

-baladë-


- Ti, kalë i bardhë, Pegasi im,
si shkohet në Kosovë, tregomë!
Malli më ka marrë pa qënë kurrë.


- Përtej varrit të atit tënd
varret e tjerë u rritën dhe u bënë male.
Pas maleve ka varre prapë si retë
nëpër luginë.
Shtegtojnë varret në qiejt e ulët
dhe ta ngatërrojnë udhën.
Avionët kthehen pas të hutuar
nëpër mjegull nate.
Karvanët e veturave janë kthyer në shkëmbenj
si kuajt e krushqëve në mallkimin e lashtë.
O Zot! Dardhat dimërore dhe mëllenjat
janë bërë fushë me ofshama
të gjuhës time!


- Ti, yll blu i fatit mbi ballë të Atdheut,
si shkohet në Kosovë, tregomë!
- Kur të kesh një plagë tjetër të re në trup,
ndiq udhën e rrëkesë së gjakut,


që gjithmonë arrin para meje
dhe më pret atje - gurgullimë jete.


Marr dy pishtarë të shuar dardanë,
i ngjyej në gjakun tim
dhe ndriçoj udhën. Ndizen krahët,
flakët bëhen flatra,
unë bëhem shqiponjë prej dheu
dhe ndiej ciklonet e stepave
si duan të ma brejnë emrin prej guri.


NË NJË TAKIM NDËRKOMBËTAR POEZIE

A.

Të bukura janë poezitë e botës,
gjithë mister si sy dashurie.
Por kur lexon poeti i Kosovës
loti rrjedh e përndriten hijet.


Të çuditshme janë poezitë e botës,
si ashensorë të çojnë nëpër yje.
Por kur lexon poeti i Kosovës
ferri tronditet, portat Skee thyhen.


Paradokse janë poezitë e botës,
kollona ajri tempujsh t’vërtetë.
Por kur lexon poeti i Kosovës,
ujvara Agimesh derdhen mbi jetë.


Alvito, 28...




* * *

Me kalë,
me tren?
Si shkohet atje?
A janë të lartë muret rrethues? Në postblloqe
sa cerberë na presin?


Trenat,
kur futen në tunele, nuk dalin më.
Shinat humbin si rrëke të zeza dhe bien në ferr.
Kuajt nuk kthehen
me kalorësin e vrarë, por na i vjedhin bashkë me legjendat
në kufi.


Po si të shkoj?
Është amanet
i gjithë të vdekurve të mi. Dhe ata janë
më shumë se të gjallët. Avionët atje s’ulen.
Si në kohë të keqe gjithmonë. Semaforët janë të verbër
si syri i përgjakur i qikllopit.


Të hipi mbi kurrize zhgabash,
mes flatrave të tyre të mbahem? Të bëhemi bashkë
me dy kokë si në flamur.
Por në malet e mia s’kam parë më zhgaba
dhe mua s’më lënë të largohem nga puna... si i lidhur
në direkun e një anijeje. Veshët i kam të zënë si me dyllë
me dy kufje të zeza. Dëgjoj lajme dhe muzikë.


Ç’t’i them erës, psherëtimave të mia,
reve të dëshirave humbur qiejve,
ylberit delikat të guximit?


Një letër si ta nis për atje, të vogël fare sa puthja.
(Pëllumbat korrierë
ngrohin vezët në foletë e plagëve...)


Ç’më këshillon udhërrëfyes i përrallave shqiptare?
Ah,
muza
do të më çonte dot
në vendet e munguara...?


Në ëndrra
mos shkohet vallë veç me ëndrra?


25. 07. 2000




* * *


Darda-
-nia...
Prapa
mnia.


Shqipë-
-ria...
Gjithë
(I)liria.


Kos-
-ovar...
Mos
var(r)!




* * *



Më njohu
qeni i gërmadhave,
edhe pse s’më kishte parë kurrë.
M’u hodh te këmbët,
lëpiu me gjuhë
mallëngjimin tim dhe lehu i ngazëllyer.


Qetësohu, qetësohu,
ngushëllim i errët imi,
lozonjar i tëri.


Sa kohë u bënë
që ledhatoj hijen time,
përpara prin
dhe më pret si qen shtëpie
në qoshe tragjedish?


Unë i hedh
maska të lumtura.
Luaj me to,
rrokullisi me putrat e pista
sarkazmave të truallit.



PEMËT VAJTOJSA


Pemët
më të trishtuara në botë
janë në Prishtinë.


Vajtojnë rrugëve,
janë vetë vajtimet.


Në trup u dhembin
si fasho plagësh
lajmërimet e bardha të vdekjeve.
O Zot! Do të varrosin
përsëri ata që i vranë
dhe i hodhën në gropat e përbashkëta
të luftës!


Nga vdekja
të heqësh vdekjen.


Varroset shpesh këtu e njëjta pafajsi,
ma thonë pemët, Hekubat e vajtimeve.


Dhe unë ngrij si ato rrugëve të Prishtinës.



VARRIMET PËR SË DYTI...



Asnjëherë të mos vdesësh,
të varrosesh dy herë.


I masakruar
të endesh hije
nëpër harrimet e përgjakura.


Të të hedhin dheun e mirë
mbi fytyrë
e krimi të mos mbulohet.


Fusha e Kosovës
ka qindra vjet që mbillet me të vrarë
dhe ajo rrit veç grurin e jetës.


Unë mbledh si kallinjtë amanetet,
i bëj tufë dhe qaj.


Të vrarët nuk vdesin!



SHIU I PRISHTINËS


Le të më lagë shiu i Prishtinës,
ecjen ma bën të perëndishme.
Perlat e tij si emocion shndritës
ranë mbi supet e ardhjes time.


Mos më futni në klube, çadër nuk dua,
le të më lagë shiu i Prishtinës.
Dhimbja ime kaq shumë u gëzua
ashtu si shpirti i vetëtimës.


Vështroj statujat, i tëri goditës,
u heq shpatat, të hekurtat këmisha.
Le të më lagë shiu i Prishtinës,
i shenjtë, i shenjtë si përtëritja.


Humba mes resh, anonim i gjithë,
si vjeshta u bëra, më mahnitës.
Që fatin tim të njoh, të bukurisë,
le të më lagë shiu i Prishtinës.



KUAJT E MITROVICËS


Kuajt në Mitrovicë,
më të hijshëm se ideja e Kuajve të Triumfit,
të shëndetshëm dhe të urtë,
me xhufkat e verdhëllemta mbi ballë
si një tufë rrezesh hyjnore.


Kuajt në Mitrovicë,
më të edukuar se ushtarët e huaj tek ura
që s’lënë shqiptarët
të venë në shtëpitë e tyre
në lagjen me sërbë. Urat


gjithmonë i kam krahasuar me kuajt shekullorë.
Kali të çon në bregun tjetër të një legjende,
të fut nëpër qytet, sado modern qoftë.
Dua të rend pas kuajve të Mitrovicës,
të tërheq bashkë me ta ngjarjet
drejt ngjarjeve të tjera më të mira.


Kuaj fisnikë të Mitrovicës,
adhurimi ndaj jush
do të më bëjë sonte kentaur:
gjysma zell shtegtimesh me patkonj floriri,
gjysma tjetër dhëmbje
e madhe njerëzore.



Mitrovicë, 20. 11. 1999




FËMIJË TË LINDUR NGA PËRDHUNIMET


Fëmijë
të lindur nga përdhunimet,
si iu shkëlqejnë sytë!?
Ta krahasoj me të këlyshëve të ujqërve,
më vjen keq, shumë keq,
jeni fëmijë...
Po as te ujqërit nuk ndodh kështu?


Etërit tuaj - tërbimi i krimit
e nënat - pafajwsia e kapur robinjë.

Qe çmendur Perëndia e Luftës, Aresi!


E si mund ta besonim
se s’do të ishit më fruta të shenjtë
të dashurisë?
Që edhe shtrigat mund të lindnin,
por urrejtja e madhe të bënte fëmijë? E pamu...
...ndur, o Zeus i zi!... pranë kufomave e shtëpive
që digjen,
ai zjarr ju lindi, i betejave
dhe ftohtësia e vdekjes bashkë.
Në ç’shtëpi fëmije do të rriteni,
ëngjëj të së keqes?
Vërtet, kur të rriteni,
adritë të padëshërueshëm,
kë do të kërkoni të vrisni,
etërit apo nënat?
Foshnja të paligjshme,
dhe lufta përligjet. As në tragjeditë e lashta
nuk ndodh kështu,
orestër të vegjël, klitemnestra, edipër,
prapë është pakë dhe më keq.
Ç’do të bëjë Medea me ju, medet!?
Po unë si t’ja u tregoj përrallën
e Kësulkuqes? Mos u trembni, s’janë hapa
ushtarësh, po vjen kali
që sjell Konstandinin me Doruntinën!
Po ju ç’vëlla e motër kini?
Thikat, armët?
Me fishekë do të luani?


1 fishek + 1 vdekje + një kukull e therur.
2 fishekë = 2 vdekje x dy çerdhe të helmuara.
3 fishekë + 3 vdekje = tre shkolla të vrara,
pastaj një popull i masakruar
dhe mbetet një bajonetë
në barkun e një gruaje shtatzënë.


Lindja ka dhëmbje,
po jo kështu!
Lindja ka gjak dhe ulërima,
po jo kështu!
Si mundën dhe i shndërruan
në makina të dhunës dhe shkatërrimit?
Bomba hodhën mbi mitrën e Afërditës?
Kufoma e dashurisë
shkelet me çizmet e luftës.


Që pastaj të urrejmë dhe fëmijët...
Oh, e pamundur!


Kur do të lindim
edhe njëherë mirë? Kur(rë)?



* * *


Çdo njeri
ka Itakën e vet, thonë poetët.
Por dhe një Kosovë ka brenda vetes
çdo njeri. Që


të arrish në Itakë
duhet të ravgosh gjithë jetën nëpër dete vuajtjesh
e ishuj të papritur magjish.


Pritja
thur ditën dhe shthur natën qilimin e vet prej kohe,
endur me tejzat e nervave dhe arteriet e gjakut.
Me fijet e fatit.
Kurse në Kosovë je
e Kosova s’është. Ta kanë marrë
pa e marrë dot. Është vazhdimi yt e
ti si në ngërç nuk vazhdon dot. Ç’udhëtim
të çon në Kosovën tënde, ku duhet të shkelësh,
o njeri? Mbi kufomat e vetvetes?
I përzunë njerëzit e Kosovës. Bosh donin ta linin. As
varrezat nuk janë aq bosh. Katakombe
të harrimit gjakatar. Gërmadhë
donin ta bënin si Trojën. U mblodhën ushtritë e lashta
dhe Troja u shëmb. Me turmat ikte dardani Enea
përmes flakëve me të atin mbi shpinë,
dilte matanë detit
dhe themeloi Romën, thonë legjendat. Iknin
kosovarët me etërit pleq në kurriz dhe
fëmijët në krahë, (rëndonte e shkuara
dhe e ardhmja me-Zi mbahej), çanin
përmes baltrave
dhe barbarisë së huaj. Por


u mblodhën ushtritë e botës,
nisën një luftë tjetër
dhe Kosova shpëtoi.


Fëmijët
këputin copa dërrasash
nga Kali i përçudnuar i Trojës
dhe lozin si me shpata. Shkërbejnë luftën.


Gjallë është
ajo Kosovë brenda njeriut.



FUNDI SI FILLIM


E kuptove
ç’është...? Ti e dite truall,
por më shumë qënka shpirt.
U përsërit Beteja e Madhe, e dikurshmja,
qëllimet ishin ndryshe aq sa dhe armët,
veç betejat e përditshme janë njëlloj
dhe fryma, fryma, e jotja dhe e gjithçkaje të gjallë,
por dhe e sendeve. Vdekje s’ka.


S’është simboli këtu,
por vetë thelbi me qytetet
si shfletim i historisë,
e cila ka mallkimin të jetë përherë e tashme.
Është emblemë, do të thuash ti, jo, ideal,
akt. Provë e botës. Jo dhe jo! Janë rrugët
më shumë, janë njerëzit shumë më shumë,
ku urrejtja shkrin e bardhë
si bora dhe bari i dashurisë mugëllon kudo
livadheve dhe parqeve
deri dhe te flokët.
Mos e krahasoni hënën me kosën e vdekjes.
Nuk kam frikë nga vdekja,
nga jeta kam më frikë. E ardhmja vjen
prapa shpine. E kuptove?


Është njeriu përgjysmë
në kërkim të gjysmës tjetër, përtej miteve,
qofshin dhe modernë. Po na shikon,
e njohe? Je ti, unë. Është çdo vetvete
krejt e veçantë
në njerëzimin e njëjtë. Që
meriton gjithë qiejt, Perënditë
e së Mirës, (brenda nesh janë, zgjohini!),
ujrat e jetës, shkumba e valëve gjithmone krijon
çudira dashurish,
duam parajsën në tokë, që është gjendja jonë normale,
praruar me diej
dhe drejtësinë duam, të thjeshtë si natyra apo si epitafi
dhe bukuritë që gjithmonë janë hyjnore


deri në Fundin pa Fund.



Nje bore e cutishme qe bie se prapthi

Ka rene bore,
ka rene bore,
cuditerisht eshte e bardhe sikur ne
te ishim te lire,
ka mbuluar pemet qe s'kane bere asnje krim
dhe supet e te burgosurve
qe mbajne krimet e te tjereve.
C'bore e bukur! Dhe telat me gjemba befas i zbuti,
i shkelqeu, sikur te ishin ornamente.
Jashte qytetet qeshin.
Qytetet lozin
dhe statujat do kene zbritur nga piedestalet
dhe qellojne me topa bore. Statujat,
ne qofte se s'kane vrare te tjeret
per t'u ngritur lart.
C'mrekulli! Cdo gje eshte bere me e bute, me njerezore,
vetem njerezit kane ashpersine e shtetit
qe bora s'ka c't'i beje. Po dhe shteti
s'e ndalon dot kete frymezim bardhesie, fluid
qe vjen nga qiejt
e keshtu do te jete gjithmone.
Pavaresisht se tek une ka rene bore e zeze
se prapthi, ka dale nga toka
si muzg i derrmuar,
funebër...

[Henri]

sesi me kalon neper gishta
pa ma vene unazen e saj
dhe une mbetem vec i dashuruar

(riprodhim )

[Kiki]

Sa here qe sjell nder mend Visar Zhitin as vete nuk e di pse me kujtohet ky varg i pari :
PO pate brire t'i shkulin
po s'pate ,ti vene briret....

[AsgjëSikurDielli]

Eshte fare i trishtueshem e aq mahnites fakti se si e pershkron mallin per Kosoven , nje njeri qe kurre s'ka qene atje...

Dicka per te vajtuar me ze, sepse vetem vuajtja e madhe te ben ta besh nje gje te tille, te kesh mall per nje vend qe kurre s'ia ke pare fytyren...

edhe une kam mall per Shqiperine (qe kurre se kam pare)

SI SHK-OH-ET NE SHQIPERI


Star...

[Dita]

Shkeputur nga libri i Visar Zhitit: Rruget e ferrit (Burgologji)


- Hyrja nga autori, f. 5-6

- pjesa ku pershkruan marrjen ne pyetje qe iu be nga hetuesi mbi shkrimtarin Ismail Kadare (qendrim mbi romanin "Dimri i madh",
"Dimri i vetmise se madhe" f. 68-70

- si dhe dokumenti i pergatitur qe do te shfyrtezohej per te ngritur akuzen, per te bere arrestimin dhe burgosjen e tij f. 80-89







f.5-6


Në burg, për çudi, kishim dhe libra, të vërtetë, por dhe të pazakonshëm, që së bashku bënim një (anti)jetë prej letrash e të dënuarish, një përzjerje e dobësisë me dhunën. Të dënohesh për shkrime e shkrimet ta vuajnë këtë shkak, dënimi të jetë hedhur mbi letër e letra të tjera të mbartin prangat e njeriut, pastaj të shkëmbesh vëndet dhe shpirtrat me heronjtë, të lexosh, më i zbehtë se fletët, ti fantazmë dhe libri fantazmë e me gishtat që drishen, të lësh njolla të errëta mbi fjalët e shtypura, ngaqë ne, kur dalim nga nëntoka, (turmë e leckosur vdekagjallësh), asgjë nuk na lan dot. Asnjëherë. Se dheu i burgut ka përfshirë gjithë trupin e jetës, që nga vijat e fatit e deri te idealet dhe, ashtu si me minjtë e sëmurë apo me urdhërat e shtetit, përhapet nëpërkudo mjerimi i tij memec. Por unë do të doja të rrëfeja për librat këtu, për hir të një të vërtete, edhe pse e lemerishme. Si i ndëshkojnë, si marrin shenjtërinë e ikonave të fshehura, ribërjen e librave, hapjen e tyre ndryshe, ja ashtu si qelitë, dyshemetë e të cilave i mbushin me ujrat e ferrit e përsipër pluskojnë gjethe dhe degë të kalbura të rënkimeve tona. Eshtë e pamundur të mos shtangësh para martirizimit të njerëzve të letrave, të atyre, që krijojnë dhe atyre që lexojnë, të dënueshëm njëkohësisht, që ngarkohen me atë peshë si me gurët e Sizifit minierave të burgut, ndërsa djajtë vazhdojnë t’i përndjekin shkrimet, i gjykojnë, i gjymtojnë, u hapin plagë të mëdha, shpesh pa lindur ende. Duan t’i zhbëjnë. Betejat, por edhe humbjet, nuk mun të shmangen. Dhe unë jam spërkatur me gjak librash të vrarë. Dëshmia që po shkruaj si ai skllavi i mbërthyer para një kompjuteri të ëndërrt, (me ekranin të zbrazët plot verbëri homerike dhe gjithçka më shfaqet e gërryer mbi rrasa të lashta, nëpër pergamenë epokash, po, po mbi lëkurën time të shqyer), ky rrëfim pra, nëse do të bëhej njëri nga ata lumenj, sipas bestytnisë, do të dëshëroja të kundërtën e çdo shkrimtari: qoftë Lumi Lete, dua të them, të harrohet, harrojeni sa më parë! I dëgjoi krrokamat e hekurta të portave pambarim të burgut, të cilat gjitmonë i hapim ne me vetet tona të tjera e na shtyjnë brenda të tjerë, që jemi po vetë ne? Unë ika. I çmendur. Nga pas nuk dua asnjë vdekatar.




f. 68-70


Ç’hall i madh dhe i vjetër qënkësh të shkruarit. Një masakër për jetë a vdekje. Që vdekja të vdesë në jetë e jeta të jetojë në vdekje.
Ishte e pesta herë që hetuesi më merrte në pyetje gjatë kësaj nate. Më kthenin në qeli, më linin pak, aq sa mendohej se do më kishte zënë gjumi, dhe një çizme te koka më godiste lehtë. Ishin minjtë që më çukisnin. Pastaj vërtet maja e çizmes së policit. Çohu! Trupi më mbetej këtej në gjumë e kokën ma merrnin dhe ja çonin hetuesit. Një herë thashë të çoj trupiin dhe të mbaj kokën të shplodhet, jo, jo, duam kokën, thanë ata, të dyja, të dyja, e vendosi hetuesi herën e pestë, afër mëngjezit.
-Meqënëse ti je armik dhe e kupton më mirë se ne – vazhdoi ai, seriozisht i pagjumë, - duam të na komentosh se ç’do të thotë Ismail Kadare në romanin e tij „Dimri i madh“ me atë skenën kur ai malësori zbret nga Bjeshkët e Nemura e do që të takojë Enver Hoxhën në Tiranë dhe roja me automatik e ndal ashpër, ndërsa binte shi?
Shkrofëtiva për t’u bërë esëll. Pa u menduar do të doja të përgjigjesha se ju, zoti hetues, vetë po thoni, ashtu siç porosit Partia, se ka armiq, të jashtëm dhe të brendshëm, dhe udhëheqësi i popullit mbrohet nga vetë populli i tij, që në roman përfaqësohet nga vetë ushtari. Ushtarët janë bij të popullit tonë trim dhe liridashës. Ajo arma në duar e tij simbolizon, jo, jo nuk simbolizon, s’jemi në simbolizëm këtu, e di që është e ndaluar, por tipizon, është tipikja, vetë vigjilenca revolucionare, diktatura e proletariatit, që nuk tërhiqet as në shi e furtunë. Unë kurrë s'do t’ju them se edhe ne variantin e dytë të romanit „Dimri i vetmise së madhe“ që ju e kritikuat, Enver Hoxha më duket si ata dikatorët e amerikës Latine, i rrethuar me gardë të armatosur deri në dhëmbë, i veçuar dhe jo „gju më gju me popullin“ siç thotë ai vetë dhe ju i mbani ison, etj. etj. Dhe ajo mbledhja e 81 partive në Moskë ku Enveri juaj shkëlqen, Kadare e ka përshkruar si një masakër komuniste, unë kështu e shoh, jo sepse jam armik, por kështu mundem, kështu më del. Edhe iluzionistin më të ndershëm e bën të mendohet dhe të vuajë nga ai llahtar absurd të komunistëve në atë internacionale dinozaurish. Përse Besniku, përkthyesi i Enver Hoxhës, protagonisti i romanit, bëhet i heshtur kur kthehet nga Moska? Pëson zhgënjimin më të madh, sa harron dhe të fejuarën dhe ndahen. Shkak është ajo mbledhje e 81 përbindshave gjithë kthetra, dhëmbë e citate të llahtarshëm. E ne tash e mbrapa do të bënim jetë ushtarësh të varfër si në rrethim. Atdheu do të bëhej kazermë, çmendinë a burg. Parandjehet. Ç’shtet jeni ju kur detyroni një mësues fshati, të arrestuar, t’i japë Policisë Politike Sekrete opinione për Shkrimtarin më të madh të vendit. S’di shteti të mendojë? „Dimrin e vetmisë së madhe“ epati ndër duar e gjithë Shqipëria, kudo nëpër shtëpira, biblioteka, shkolla, në tren. Dhe sa më komunist ortodoks të ishe, aq më shumë nuk e pëlqeje atë roman. Nuk e kam librin këtu, po egjej në ç’faqe është, shih ç’shkruan pak a shumë: në socializëm zhvillohet një luftë e egër dhe e papajtueshme mes të aftëve dhe të paaftëve. (Pra jo lufta e klasave). Dhe ata që lodhen të parët janë të aftët. Ja sistemi juaj, ja u ka thënë fare qartë, ç’doni nga mua? Kjo është ulëritëse. Të paaftët bëjnë përpjetë, atje ku është Partia dhe Enver Hoxha. Ai, diktatori, vërtet përshkruhet monumentalisht në roman, por unë e sho me frikë, se ai është vërtet si statujat, bosh nga brënda, pa argument. Ç’absurditet dhe sa tragjike të vuajë një popull i tërë nga që Enver Hoxha kundërshton Hrushovin, sepse do të rrijë në krye patjetër, me çdo çmim. Dhe gjoja grinden për doktrinën e Stalinit. Pas kësaj vendi shkon më keq, sakatoset, u vranë bijtë më të mirë. Prej tyre jam arrestuar edhe unë. Ç’duan të bëjnë me Kadarenë? Mirë Atij nuk i besokan, por ata s’i besojnë as vetes, por u përgjërohen dhunërisht një të pranguari të uritur dhe të trembur, që pret me ankth gjyqin për ta dënuar? Dhe prandaj e kanë rrëmbyer, e mbajnë mbyllur dhe e torturojnë vetëm e vetëm për ta hedhur në humnerat e nërgjegjes kolektive, në subkoshiencë e delir, që të zbulojnë pjesët e ajzbergut nën oqeanin e dhunës dhe të gjakut?
- Por kur funerali i plakës Nurihan, përfaqësuese e klasave të përmbysura te ne – po mbante shenime djallëzisht inkuizitori im, ë ndesh me veturat e Ambasadës sovjetike që po largohen përgjithmonë nga vendi ynë pas prishjes...arkivol i zi, veturë e zezë...? E?...Si, si? Vdekja pret në të ardhmen për të qortuar...kë? Të sotmen. S’të kuptova. Dhe tij je ndikuar nga Kadareja, por nga gabimet e tij si shkrimtar që Partia i ka kritikuar vazhdimisht.
Në qeli mendova se do të qetësohesha disi, por u bëra më keq. S’më linin të shplodhesha, të shtrihesha drejt e mbi dërrasa, sepse bataniet m’i kishte hequr hetuesi si ndëshkim. Përse më kannë arrestuar, për fajet e mia apo të të tjerëve, mërmërita. Rrobat më qenë shqyer edhe më, ndoshta dhe mishi, duhej të më dukeshin brinjët. Aq pis dhe me pluhur isha bërë sa po më dukej se po i rikthehesha baltës, prej së cilës qemë bërë. Jeta jote tani po fillon nga kjo karrige hetuesie tani, më kishte thënë hetuesi. Jo nga djepi? pyeta unë. Jo, tha ai i sigurtë. E di, thashë. Këta prishin gjithçka te njeriu, të ardhmen s’e lënë të vijë, të kaluarën e masakrojnë. Mu nëpërmend, megjithëse s’doja të kujtoja më, në djall të gjitha, që „Dimrin e Vetmisë së Madhe“ e kisha lexuar vetëm natën si një kob të mrekullueshëm. E dinin këtë gjë? Duhej ta dinte hetuesi? Pa dalë ende librarive, një studnet në dhomë me mua, që kishte kultin e shokut dhe të librit, Kujtim Dashi, s’di si e mori, nëpërmjet një të njohure në kryeqytet, andej nga stabilimenti i shtypshkronjave dhe nga padurimi, ndërsa ai e lexonte ditën, unë e merrja natën, gjithë natën. Pastaj dremisja në auditor, gjatë leksioneve të mërzitshëm për realizmin socialist. Kur erdhi një Sekretar i Parë e desh të takonte studentët e rrethit të tij, s’di të ç’rrethi, por që mungon në Ferrin e Dantes, shefi ja paraqiste një e nga një duke dhënë dhe ndonjë karakteristikë, ky student është kështu, ky student është ashtu, i mirë, por...ka një të keqe, pëlqen Kadarenë. O Zot, shpëtomë nga këto marrëzira! Dhe këtu më duhet t’i kujtoj. Të paktën tani jo më! Qe bërë Pleniumi IV dhe „Dimri...“ ishte ndaluar. Do ta njohësh tjetrin, thoshim në mes nesh, shih ç’qëndrim mban ndaj veprës së Kadaresë. Ai na mësoi të lexojmë, kisha thënë në një debat me studentë të Tiranës. Ç’bën ai tani? Ç’po shkruan në studion e tij të mesnatës, tani, në këtë orë, ndërsa larg, shumë larg, pas malesh e malesh, në një qytet të vogël verior, që s’paskësh qenë dhe aq shaka, kur e quanim njëri tjetrin „Kuksburg“, nënëdhè, një ia rrestuar rreket, me shpirt ndër dhëmbë, se si ta mbrojë, sado pak. Kurrë s’i kisha përfytyruar lidhjet e mia me të kështu. Endërroja takime. Ah, mjaft! Po luaj mëndsh. Kupto ku je? Më mirë e kundërta. So ta shihni Kadarenë ku do të përfundojë, thërriste ndonjë pedagog-shkrimtar korridoreve...të birucave.




f.80-89


I dërrmuar, vendosa të mos bëj asgjë. Po rrija më këmbë në mes të qelisë. Nga trupi im vareshin poshtë vena të shkulura dhe pastaj të këputura keq, inde, nerva, fije lidhëse të shqyera me dhëmbë, damarë të përgjakur nga rridhnin ndjenja dhe mendime dhe tërë siguria e ruajtur deri më tani. Ndjehesha fajtor. Pse s’ndejta urtë mes urtësisë prej vdekjeje. Pse guxova të jem normal herë herë mes çmendurisë së përgjithshme? Dhe po ndëshkohesha me të drejtë. S’kisha pse të kërkoja falje apo mëshirë. Me shpejtësi trallisëse po vazhdonte hemoragjia prej vetvetes. Po boshatisesha mrekullisht. Çengela e ganxha e kavo të tjera të padukshme që më lidhnin dikur me botën dhe nuk më dukeshin gjë, tani qenë këputur dhe unë mes tyre, me këmbët ngatërruar nëpër to si në një kuth kaotik, kisha shtangur. Nuk ndjeja më gjë. Kishin vdekur dhe valët në ajër. Në një cep të vuajtjes, që kaq shpejt u bë e dikurshme, gjeta përçartjen e një poezie për gjyqin tim. Më priste kjo ditë e ferrit që në gjallje. Nesër do të dalësh në gjyq, më tha polici i shërbimit. Më buçitën tëmthat. Përse? Këtë e kishin vendosur (sh)krimtarët. Sa kohë i prita? I provova të gjitha stinët në birucë. Shkova dhe në lashtësi të provoj jetën e fillimit të librit, përpëlitjet e tij, mosbërjen. M’i tregonte hija emblematike e frengjisë që binte mbi dysheme. Kur ajo fërgëllonte me hekurat e trashë si trungje hardhi, ishte vjeshtë, sa po u arrestova unë. Dhe u zbeh, u bë e shkurtër, veç në rrrëzë të birucës binte e tromaksur, se pllakosi dimri me hetuesin dhe borë. Ç’dimër, para ose pas Krishtit? Në pranverë lulëzoi hija e frëngjisë, e mbushur me cicërima lëkundej mbi ballin tim, kurse në verë dergjej si shtrati i një të plagosuri në të gjithë dyshemenë e së ardhmes. Nesër do të shkoja në gjyq. I hapur apo i mbyllur? Me sa akte do të ishte? Bir, dëgjova klithmën e nënës time. Si erdhi ajo deri këtu? Dhe u vërsula për nga dera se mos e gjej pas saj. Por u rrëzova më parë. I rënë përmbys, edhe pse nuk lejohej, po qaja, për herë të parë, me dënesë.



INTERMEXO

(Dosja 12102
ARKIVI I MINISTRISE TE PUNEVE
TE BRENDSHME)

AKT-EKSPERTIMI
MBI KRIJIMTARINE POETIKE TE VISAR ZHITIT



Ne, (për të mos parë sërish emrat, i zura të dy me gishtin e madh, të enjturin. I mbulova si dy vemje. Po t’i shtypja, e dija se do të plaste prej tyre më shumë vrer. Dhe s’doja të villja në birucë), anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve dhe redaktorë në redaksinë e poezisë pranë Shtëpisë Botuese „Naim Frashëri“ sipas kërkesës së organeve të Punëve të Brendshme Tiranë, ekspertuam krijimtarinë poetike të autorit Visar Zhitit.
Ka shtatë vjet, duke filluar nga viti 1972, që Visar zhiti sjell për botim librin e tij. Ky ka qenë një problem serioz për redaksinë e poezisë në shtëpinë Botuese „Naim Frashëri“. Edhe pas Pleniumit të 4-të të K.Q. (1973) ky letrar ka vazhduar me ndërgjegje të ecë në gjurmët e një poezie të huaj për shoqërinë tonë dhe të mbushur me die të gabuara politke, me koncepte dekadente, ose „të majta“ (...!?...u habita. Gjithmonë kam patur frikë nga e majta, qoftë dhe nga bërtitjet e saj dhe në art...) dhe me një ndikim të hapur të poezisë moderniste reaksionare. Në të gjitha variantet e sjella në redaksi ai ka po ato poezi, po atë koncept për poezinë, gjë që dëshmon se ai me bindje ka vazhduar të ecë në një rrugë të gabuar politike dhe artistike.
Fantazia e sëmurë, paqartësia dhe hermetizmi, ekuivoket e rrezikshme me nëntekst politik, koceptimi modernist kannë qenë disa nga tiparet kryesore të poezisë së tij.
Duke analizuar për së afërmi dhe tërësisht poezinë e këtij letrari, arrijmë në përfundimin se gabimet janë të rënda dhe bien ndesh me gjithë zhvillimin e poezisë sonë të realizmit socialist.
Gabimet e tij që reflektohen nëpër poezi mund t’i ndajmë në tre grupe.
Së pari: Në shumë poezi ka pikpamje të gabuara politke në vështrimin e realitetit tonë. Ta konkretizojmë këtë me shembuj nga krijimet e tij. Në poezinë e vitit 1972 gjejmë vargje të tilla: „Dëgjo, miku im, ca fjalë që dridhen,/ diell të dytë do të krijojmë me gjakun që derdhet“. Në poezinë tonë dielli është simbol i Partisë, i marksizëm-leninizmit, komunizmit, në përgjithësi i idealeve tona të shenjta. Kurse ky autor thotë: „Diell të dytë do të krijojmë me gjakun që derdhet“. Tek ne nuk derdhet gjak dhe kjo mbetet shpifje për realitetitn tonë dhe dielli i dytë është kundërrevolucioni për këtë autor. Këtë die ai e shpreh më hapur me poezinë „Eci“ ku thotë: „E di që do të dal një ditë në një arë me diell“, pra është konseguent në mendimet e veta armiqësore. Dhe këtë „diell“ ai e parashikon të vijë nëpërmjet shkatërrimit të diktaturës së proletariatit. Për këtë flet hapur në poezinë „Homeri: Iliada ime lexohet kudo, tha ai (Homeri), Iliada juaj s’ka mbaruar akoma dhe iku...“ Poema „Iliada“ e Homerit përshkruan shkatërrimin e Trojës së Lashtë nga grekët, një Iliadë e tillë, pra, shkatërrimin tonë pret dhe autori i këtyre vargjeve.
Në poezinë „Fytyrat“ (f.48) motivi është i papërcaktuar në kohë dhe hapësirë, kjo bën të mendosh që ato që thuhen i atribuohen jerëzve tanë. Tek njerëzit tanë, tek punëtorët dhe fshatarët tanë autori sheh ambicje në sytë e tyre, sharje që varen buzëve si jargë, etj. Duke shtrembëruar kështu pastërtine e figurës së njeriut tonë të ri. Ai nuk ka afeksion për këta njerëz, por për vajzat e spiunëve siç thotç në poezinë „Gruas sovjetike“ me vargjet: „Vajza jote – statujë tragjike e miqësisë,/ unë vajzën tënde e dua sinqerisht.“
Këto vijnë e trashen dhe në librin e sjellë në redaksi në vitin 1974. Në pezinë „Pakënaqësia ime“ gjejmë vargjet: „pakënaqësia ime s’kënaqet nga gjoksi, / brinjët i thyej copë-copë si frengji/ deri në pamundësi.“ Kjo është esenca e gjithë këtyre shfaqjeve armiqësore. Autori nk është i kënaqur me realitetin tonë dhe është gati të thyejë edhe brinjët e tij, vetëm të dalë nga ky realitet, të cilin ai e quan frengji.
Vazhdojnë këto dhe në librin 1976. Në poezinë „Natyrisht, nuk jemi gjithmonë fëmijë“ lexojmë: „Unë nuk çava përpara në art, sepse paskam dashur gërmadha, /por nuk më deshën (dhe s’më ndihmuan), sepse unë duke u bërë burrë / do të isha talent / i tmerrshëm... dhe nëpër dosje e lanë zemrën time si një mi/ që bren veten e vet.“ Ai e ndjen veten të persekutuar padrejtësisht dhe e parandjen se fundi i tij do të ishte i turpshëm. Akuza që ai bën kundër shoqërisë tonë që e shtyp këtë „talent të tmerrshëm“ siç e quan ai veten, (kuptohet i tmerrshëm për shoqërinë tonë) është shpifje, sepse ky pushtet i ka shënë të gjitha mundësitë që të ecë në jetë si njeri i ndershëm, duke u bërë edukator i brezitë të ri.
Më tej vjen poezia „Dritaret“ me këto tri vargje: Dritaret/ janë britma ime që të braktiset me forcë / dhoma e errët e vetmisë“. Ja si e karakterizon ky elemnt armik vendin tonë „një dhomë e errët vetmie“ dhe për këtë ai kërkon „braktisje me forcë“ duke aluduar kështu në një veprim kundërrevolucionar. Për këtë ka dhe një farë sinqeriteti. Si element armik ai e ndjen veten të vetmuar dhe të braktisur në ambjentin tonë revolucioanr.
Problem të kësaj natyre gjejmë dhe në poezitë „Fusha e betejës“, „Lagjja ime e vogël“, „Dreri“, „Macja dhe macja e pasqyrës“, „Tromba dhe burokratët“, „Studentët e Shkodrës“ (strofa e tretë), „Fëmijët e detit“ (trofa e katërt dhe e pestë), „Mermeri i ditëve dhe i statujave“, „Revolucioni“, „Balladë moderne për një skllave“, „Vrull i mençur“. Më i ahpur shprehet ky element armik në poezitë „Mikut tim që punon“, „Fëmija me këpucë të mëdha“, „Djali i Rozafës“, „Xhulisë“, ku pozicioni i tij armiqësor është i pëcaktuar mirë. Kjo për faktin se shpreh „shqetësimin“ e tij për një fëmijë malësor që zbret së pari në qytet dhe, nga që s’ka ç’të veshë, ka mbathur këpucët e mëdha të të atit (në poezinë „Fëmija me këpucë të mëdha“), kurse në poezinë „Xhulisë“, një malëspre shkon në universitet e veshur me xhaketën e vjetër ushtarake që i dhanë të vëllait kur ai mbaroi shërbimin ushtarak. Këtu duket qartë qëllimi i tij, në këto vargje kërkon të njollosë jetën tonë dhe shpif për mirëqënien ekonomike që u ka sjellë socializmi, ashtu si të gjithë popullit, edhe malësorëve tanë.
Në librin e vitit 1977 gjejmë poezinë „do të dal kundër robërisë“, megjithäse i është thënë gjithmonë që është me nëntekst, por ai mjaftohet vetëm me ndërrimin e titullit.
Edhe në librin e vitit 1978 gjen të tilla gjëra. Në poezinë „Bisedë me një punëtor për Partinë“ autori ka një koncept „të vetin“ për Partinë në strofën 1 (faqja 100); kurse poezia “Sfinksi” me karakterin e saj të papërcaktuar dhe në lidhje me mjaft poezi të tjera të gabuara, fsheh një mendim të poshtër. Paralele të fshehura ka dhe në poezinë “Në amfiteatrin e madh”, ku lexojmë vargjet: “ndoshta një djalë të guximshëm,/ (ai paska fytyrën time) /, e burgosën në sallën me tigra/ se desh të bënte kryengritje.” E pa adresuar është dhe poezia “Poetëve që mbyllen në kullën e fildishtë”, që mund të interpretohet dhe si reagim kundër poezisë tonë sidomos me vargjet: “vallë ç’duhet bërë për të shpëtuar poezinë nga mati i drunjtë i dobësive?!”
Në librin e vitit 1979 është poezia “Ne 20 vjeçarët që shkuam në fshatin e ri socialist”. Poshtë titullit të saj është vënë një citat i shokut Enver. Por fundi i poezisë nuk përkon me të, bile e kundërshton. “Valle burrash , me Mic Sokolin në krye” nuk ka asnjë detaj nga koha e Mic Sokolit, kështu dhe kjo fsheh mendimin e autorit. “Njerëzit e punës” – fillimi dhe fundi i kësaj poezie janë shprehje e një anarkie të thënë troç.
Së dyti: në mjaft poezi ky pseudoletrar shpreh hapur botëkuptimin ideologjik të huaj për shoqërinë tonë, sidomos lidhur me rolin e artit. Kjo del në poezinë “Wagnerit”. Vagneri është një kompozitor i njohur gjerman me të mirat dhe dobësitë e tij. Ai shpreh në veprën e vet protestën kundër shoqërisë borgjeze të asaj kohe, por protesta e tij është individuale dhe e mbyllur në vetvete. Ka dhe një gjuhë të vështirë muzikore për t’u kuptuar. Pikërsiht për këtë zgjedh si “idhull”, ai mësues të vet ky element armik. Veç kësaj kuptohet që këtu ai s’i drejtohet Wagnerit, por simbolit të tij, pra artistit që është kudnër rendit ekzistues dhe i bën thirrje atij “të flakë jorganet e heshtjes, të thyejë llampën e zbehtë të gjumit, të nënshtrojë qentë, t’i bjerë ballit të ftohtë të mosmirënjohjes,” etj. Pra ai bën thirrje për një art që të ngrihet kundër socializmit.
Në poemën “Kockat që kalben” (1972) gjejmë një influencë të hapur nga poezia e sotme revizioniste. Plot nëntekste të kësaj natyre janë dhe poezitë “Gurët e një lumi”, “Natë dimri”, “Mos lyeni këpucët”, etj.
Konfuzion ideologjik vëmë re edhe në librin e vitit 1978. Në poezinë “Pjekuria” autori huton një vjazë 16 vjeçare me “filozofinë” e tij, kurse në poezinë “Lirikë me zogj dhe burokratë”, burokratizmin e sheh si fatalitet, kur thotë: “Lart e më lart, veç kujdes, kujdes/ se lart janë dhe zogjtë naïvë” dhe në fund predikon: “të ecim në rrugët e vërteta, njerëzore”.
Problem është dhe poezia “Tregimet e dimrit” (1979) ku spikat tendenca drejt një poezie me prirje borgjezo-revizioniste, që shorehet me shkrirjen e çdo kufiri të prozës me poezinë. Poezi mbart idenë e dashurisë “pannjerëzore” në dy strofat e para. Një udhëtar në një natë dimri troket në një shtëpi malësore. Derën ja hap një grua e re, e cila, thotë autori “s’e ngriti fenerin të shihte kush isha. Mjafton që fytyra ime ishte e njeriut.” Pra malësori ynë, sipas këtij pseudopoeti, i hap derën kujtdo, mikut dhe armikut, mjafton që ai t’i vejë në shtëpi. Kurse realiteti ka treguar se malësori ynë s’e ka pranuar armikun në shtëpi. Mendaj e sëmurë e bën këtë element armik që të sajojë edhe fenerë në Malësi, kur dihet që drita elektrike ka shkuar kudo në vendin tonë, edhe në skajet më të largëta të Atdheut. Nëntekst kanë edhe këngët që vihen në fund në gojën e plakut dhe të mbesës.
Në poezinë “Ç’do t’i thosha Migjenit në vitin 1937” gjen jehonë një mendim i disa studiuesve kosovarë për “subkoshiencën” në veprën e Migjenit. (“Ti (Migjeni) brënda teje ndjen një ulërimë ujku përzjerë me yje”) “Kravata s’do të kishte kuptim, nëqoftëse s’do të bëhej litari i varjes”. Si ka mundësi t’i thuhet kjo gjë Migjenit?
Së treti: nga pikëpamja e konceptimit dhe e mjeteve të shprehjes ky pseudoletrar është në pozita moderniste dhe formaliste. “Dëshirat e mia”, “E bukura” (1972). Flagrante për këtë janë poezitë e vëllimit të vitit 1976, tre vjet pas Pleniumit të 4-t të KQ, ku krijuesit dhe opinioni ynë kishin dënuar me forcë shfaqje të huaja të këtij karakteri. Këtu përmendim pozietë “Përralla e vërtetë e radios”, “Lahuta”, “Këngë me kitarë për F.G. Lorkën” (shtrembëron thelbin e poezisë së këtij autori të madh), “Mund të flasim dhe ashpër për të kuptuar bukurinë” etj. Kurse poema “Roman partizan” është një krijim i mirëfilltë simbolist dhe i çoroditur. Këto krijime janë shkruar sipas modeleve të shëmtuara të poezisë që kultivohet sot në vendet borgjezo-revizioniste dhe lexuesi e ka të vështirë të kuptojë se ç’thonë vargjet, cili është mendimi i autorit. Këto janë një kundërvënie e hapur ndaj mësimeve të Partisë për artin dhe ndaj letërsisë së Realizmit Socialist, qëllimi i së cilës është edukimi komunist i masave punonjëse.
Duhet thënë se këto qëndrime armiqësore të këtij elementi armik, që theksuam si në aspektin politik, ideologjik ashtu dhe në atë të konceptimit e mjeteve të shprehjes (të cilat spikatin fund e krye në krijimtarinë e tij) nuk janë të ndara me thikë, përkundrazi ato thuren me njëri tjetrin dhe i shërbejnë njëri tjetrit në qëllimin e këtij pseudopoeti.
Pas kësaj analize arrijmë në disa përfundime. Ky element armik është i bindur në mendimet e tij të gabuara dhe armiqësore. Vërejtjeve të redaksisë, këshillave që edhe ai ta vërë talentin në shërbim të popullit, V. Zhiti s’ua ka vënë veshin fare, përkundrazi për vite me radhë ka vazhduar të ngulë këmbë që këto krijime armiqësore të botohen. Me këto krijime ai ka dashur të çorodisë lexuesit, të derdhë helm në mendjet dhe ndjenjat e tyre. Siç u vu re më sipër, në mjaft poezi ai shpreh hapur apo në mënyrë të tërthortë pikpamje të gabuara politike në pasqyrimin e shtembëruar të realitetit tonë socialist duke ju kundërvënë kështu gjithë letërsisë dhe arteve tona që militojnë në ndihmë të Partisë për edukimin e popullit.
I ndikuar rëndë nga ideologjia borgjezo-revizioniste, ai ka rënë në prehrin e një poezie të huaj dhe armiqësore për ne, që dëmton vijën e Partisë.
Nëpërmjet një gjuhe të errët dhe plot nëntekste ai ka synuar të mbjellë idetë e tij kundërrevolucionare. Në raste të tjera ai është krejt i mbyllur dhe përdor figura që nuk zbërthehen dot. Këto poezi hermetike e të pakuptueshme janë në kundështim me orientimet e Partisë për një letërsi të qartë dhe të kuptueshme.
Ky pseudopoet me imitimet e shëmtuara të artit reaksionar është përpjekur të mbjellë barëra helmuese në kopështin tonë të pastër letrar dhe të prishë kështu atmosferën tonë letrare.

Emri, mbiemri Emri, mbiemri
(firma) (firma)


Tiranë, më 24.10... pra para se të më arrestonin...ah!...isha denoncuar zyrtarisht nga shkrimtarë dhe policët më hodhën hekurat menjëherë...Mu fanitën dy ndërtesa të mëdha, kështjellore, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Ministria e Brendëshme dhe m’u shkrine në nj...M’u bënë si ngrehinë burgu. Jeta ime qe komplltuar atje...




***


Ndala prapë te emrat si në dy të cara toke nga ku shihej humnera e ferrit. Dy njerëz të letrave, e pabesueshme! Dhe aspak të rëndësishëm. Po ku e gjejnë tërë atë fuqi të rrokullisin një fat, të vrasin një jetë? Po të ktheja fletën pas, mund të gjeja të shënuar sa e kishin caktuar dënimin tim, sa burg duhej të bëja dhe ku a fare pushkatim. Si ishte e mundur të shkruanin kështu, pa mëshirë, dhe para se të më arrestonin, me kaq ashk dhe me ç’të drejtë, e them prapë, e vendosnin ata që unë isha patjetër armik? Po gjyqi ç’do të bënte? Ç’është kjo aktë-ekspertizë kështu, kjo qenka shkaku, denoncimi im, përndjekja, arrestimi? Po më merrej fryma dhe mu errën sytë. Ndjeva firmat e tyre si merimanga helmatitëse në qepalla dhe menjëherë m’u mufatën e po më digjnin. Do më ishin skuqur. Firmën e të parit e njihja, e kisha parë në përgjigjet që më vinin prej tij gjithmonë e më të këqia. Sa të qajë nëna ime, më kishte thënë për herë të fundit, kur i vajta për të biseduar në Shtëpinë Botuese, le të qajë nëna jote. Shtanga. Po përse, a nuk mjaftojnë lotët e poetëve? Kurse të të dytit nuk po e njihja dhe po më grryente keqas. Pse e shtoi emrin e vet këtu? Kur unë i thosha hetuesit se nuk shihja ndonjë gjë tragjike nëpër këto fletë, ngulja këmbë se kështu mendonte një dikush, e për letërsinë kjo s’do të thotë gjë fare, ai, mbas ca kohësh, ma solli ekspertizën me ca shtesa dhe me një emër tjetër të shtuar. Mos do të thuash tani se kështu mendojnë dy vetë, më tha, por janë specialistë të afirmuar, të njohur. Ç’mëkat! Si ishte e mundur, pse nuk e shmangën? Të kenë qënë në një rrezik dhe me anë të rrezikut tim, shpëtonin të tyren? Në qoftë se s’do të pranonin të bënin këtë akt-ekspertizë, ç’do të ndodhte me ta e a do të shkruhej po kështu me dy të tjerë, të tjerë e të tjerë? Mos ishin emra që duheshin djegur si dy ura zjarri? Me poezitë e mia paskësham qënë i aftë të godisja ku duhej, por i pazoti për ta fshehur goditjen. S’mund të vazhdoja të mendoja dot më. Po sikur ata të mendonin ashtu vërtet dhe atë akuzë ta kenë shkruar me dëshirë? Kështu duket. Nëse do të takoheshim ndonjëherë, kush nuk do ta kishte kuraojn ta shohë tjetrin në sy? Ç’do t’i themi njëri-tjetrit? Mos do të jem prapë unë i fajshmi, sepse me mua do t’u kujtohet faji?
Hetuesi s’ma la gjatë dosjen. E mbante ai në duar si një arkivol të vogël ku kishte brenda hi nga bëmat e mia. Ti e di, është ajo që kemi punuar bashkë. Ti dhe unë. Po dridhesha i tëri. Dosja qe lidhur mirë. Ishte e plotë dhe më e rëndë se hetuesia. Kapa një tjetër emër. Isa Halili, hetues në Ministrinë e ..., Tiranë, i cili vendosi fillimin e çështjes penale ndaj...c’ishte ky kukudh u kuq, ç’kish patur me mua? Dhe stafetën e së keqes si një granatë e kishte marrë në Kukës Nexhat Selimi, shef i hetuesisë...
Tragjedia përsëri kishte ardhur nga shkrimet, kishte dalë nga librat. Ne...anëtarë të Lidhjes së (Sh)krimtarëve ...që lidh shkrimtarët...ç’emra të tjerë mund të nguleshin aty si gozhë? Emri i par, i dyt e të tjerë të mbuluar me gjak. Çekani rrihte apo zemra ime?
Më mbështolli një tym i zi e po përpëlitesha mes tij. S’kish turrë drush poshtë meje, por po digjeshin eshtrat e mia.

[Dita]

f. 133

S-PAÇ (MOS PAÇ!)
DHE LIBRA TE BURGOSUR


Prangat u bënë male. Tani isha rrethuar me male nga të gjitha anët, aq të zhveshur dhe të pjerrët sa vetë rreziku, ngjyrë hiri të errët, metal me gërryerje humnerore, ku një diell i pazakontë, dielli i dytë, ngrihet si një shpend i egër me flatra zjarri të ftohtë, kapton qiellin, për pak orë, i cili pastaj mbetet bosh e i pashpresë, i pakët, dhe retë e veta nuk i nxe dot.
Kurrë nuk i kisha ndjerë malet kaq kundër njeriut, edhe pse nëpër librat tanë shkollorë vërehen si aleatë të historisë së kombit ashtu si dimri rus për rusët. Male përpara, pas, anash, në anën tjetër, lart. Dhe pas maleve, male të tjerë, dallgë të gurta pafund.
Edhe pse burgu dergjej në fund të maleve, prapë kishte fund tjetër, të anuar keqas, shkumbëzi: përroi që mblidhte rrëkerat e grykave të galerive të minierës së Spaçit si jargë të zeza nga gojët e kuçedrës shumëkokëshe. Kurrë s’mund të gjenden ujra kaq kobëndjellës e të xhindosur, që gjarpëronin shkëmbinjve vazhdimisht duke tradhtuar. Pak më sipër, si përqeshjet e tyre, dredhonte rruga, e tëra armiqësore, nga ku veç iknin kamionët me mineral e vazhdimisht vinte autoburgu i madh e shkarkonte të burgosur. Tej se si m’u dukën turmat e mëkatarëve politikë, ashtu të veshur njëlloj si me lëkura të rrjepura mali, ngjyrë dheu apo të ndara me vija si vraga të zeza të rrahjeve të shkopit të gomës, ku herë hijëzohej përroi infernal e herë rruga diktatoriale. Gjithë ai pikëllim i shpërndarë njëlloj nëpër ato qenie prej resh, padurueshmërisht prej resh. Po unë, kur të më flakin mes tyre, a do t’i njoh ndonjëherë nga pas këta njerëz që veç treten, treten te njëri-tjetri në këtë oborr absurd, ku s’ka asnjë fije bari, as një gur, por shkretim të shkelur nga këmbët e njësimit me absolut.
A do ta gjej dot ndonjëherë ç’emra kanë këta kurrize me gunga enigmash, do të aftësohem vallë të dalloj shpinën e njërit nga shpina e muzgut, atë të fatalitetit nga ajo e zhgënjimit të përhershëm, të çmendurisë nga e mizorisë, shpinën e frikës nga ajo e hallit, shpinën e mikut nga ajo e hijes time? Turma është e frikshme, është dhe s’është më njeriu brenda saj.
O Zot! Të mërmërisësh dhe atje ku Zoti është i ndaluar. Tërë këta të burgosur, tmerrësisht të vërtetë, prej vitesh e vitesh, prej shekujsh dëshpërimisht të vërtetë e të tharë, a qeshin ndonjëherë?





f. 142


Ra një çangë. U ndërpre gjithçka sikur t’u kishte rënë përsipër shkopi çudibërës i përrallave, i krahasueshëm veç me shkopin e diktaturave. Më erdhi keq për ata që po losnin shah, të përqendruar mbi lojën e më të dëgjuar çangën, s’guxuan të bëjnë as dhe një lëvizje më tepër (një minator i moshuar, që s’dihej pse kishte aq ftohtë nga duart dhe i mbante të futura në çorape, dukej sikur loste shah me putra). Te berberania ndodhi komedia: ra çanga, berberët flakën brisqet dhe ata që i zuri duke u rruar, dolën gjysmë të parruar e me shkumë. Ku? Ku shkohet kështu mbas pune, në ç’punë?
-Në lexim – më tha Bajo.
-Ashtu?!
-Papunësia këtej nga menca! – u dëgjua një thirrje. (Janë gjithë të paaftët për në minierë, të moshuarit dhe ata që s’kanë moshën e duhur më tha Bajo) – të tjerët te sheshi lart!
Brigadat e burgosura të punës mbushën vendin, u dha komanda dhe u ulën përdhe, gjuri i njërit rëndonte te kurrizi i tjetrit, hoqën kapelet, të pista dhe të rrjepura, në shumicë të bëra me copa çarçafësh. Fushëtirë kokash të qethura dhe gjymtyrë të mbledhura si rrënjë. Një i burgosur doli në krye, te vendi më i ngritur dhe hapi një vepër të kuqe të Enver Hoxhës, pikërisht atje ku e kishte lënë një ditë më parë dhe me zë monoton, serioz, nisi të lexonte sharjet prej hetuesi që diktatori shqiptar u bënte imperializmit amerikan dhe revizionizmit sovjetik si dhe shërbëtorëve të tyre Francës, Gjermanisë, Italisë, Polonisë, etj. Sharja kërkonte kontinente të tjerë, shkoi në Izrael, në Kinë e deri në Australi (gjithë marrëdhënia a lidhja me botën e diplomacisë së Shqipërisë së re kjo ishte, sharja) dhe pastaj u kthye te të vetët, shau e shau tradhtarë e agjentë, i shkuli nga historia e Byroja e tij politike, ashtu siç ishin, të masakruar, me kafkat plot me vrima plumbash. Ndëkohë 3-4 kujdestarë të burgosur endeshin vigjilentë për të parë se mos dikush mes nesh, robërve, guxonte dhe dremiste. Sa do i lodhur të ishe, sytë, gjithsesi, nuk duhej t’i mbyllje kur lexohej Enver Hoxha. Qetësi e keqe që prishej nga kolla e të burgosurve dhe nga britmat e përtej telave me gjemba: “Ndal!...Kush kalon?”, aq sa mua, të porsa ardhurit e hutuar dhe të tromaksur, më dukej sikur thërriste vetë Enveri nga brënda librit të tij. Dikë e shkundën fort nga supet pranë meje:
-Ej, dëgjo leximin! Apo s’ke nevojë të riedukohesh ti? – shpotitën.
-Kam nevojë për gjumë.
Ra çanga e mbarimit e çuditërisht ai që lexonte nuk e mbaroi fjalinë, por mbylli librin si automat dhe gjithë të ulurit më këmbë duke u çmpirë dhe shkundur, duke kollitur e pështyrë, vazhduan bisedat ku i kishin ndërprerë dhe me zhurmë nisi shpërndarja. Vura re prapë se një pjesë ishin me rrobat klasike të të burgosurit, vija-vija si turmë zebrash dhe të tjerë me rrobat kafe sikur të kishin dalë nga poshtë dheut.
-Pse ky ndryshim në veshje? – pyeta Bajon.
-Ato me vija na i jep komanda këtu, kafet i jep miniera. Jemi të lirë të veshim kë të duam nga dy kostumet tona. Edhe në vdekje. Ngjarje tjetër s’ka.






f. 157


-Pagëzova vendet me emra. Sheshin e madh e quajta “Uitman”, çezmat poshtë “Shatërvanët e Eseninit”, depoja e ushqimeve “Balzak”, shkallët e mëdha “Kadare”, magazinën e veshjeve “Xhek London”, plepi “Naim Frashëri”, infermierja “Frojd”, zyra teknike “Franc Kafka”, kuzhinën private “Zjarret e Prometeut të burgosur”, taraca e apelit “Internacional”,
-Haajdee, AaappppeEeeliiiliiiii! – u dëgjua e fortë dhe e valëzuar britma e minotaurit tellall. Jo, e minoritarit...Eh, mitologji greke, si jemi katandisur!...Dhe unë, me 1000 vetvetet e mia, u drejtuam për te...
-Sheshi “Internacional” – bëri shaka Bajo – sapo e pagëzuam. Po rreshtoheshim, njëri pas tjetrit. Para gjeje përsëri veten tënde, edhe pas, anash, vetja jote kudo dhe asgjëkundi, do ta numëronin përsëri, prapë, sërish, 1000 herë dhe, nëse njëri nga policët do të gabonte, mua më dolën 999 copë të burogsur, do të thosh, ç’u bë njëri, do të rreshtoheshim për të përsëritur apelin. Sa të dolën ty? Tamam, po ty? Një tepër, 1001, mos ke numëruar dhe veten, do të pyeste oficeri i rojes dhe do të urdhëronte “apel”. Të ketë hyrë ndonjë fshehurazi? Edhe një orë tjetër rrjesht, unë pas vetes time, para vetes, mes vetveteve, kështu që në vitin e parë të Krishtit e deri kur nuk do të kishte më luftë klasash, në fund të kohës, në komunizëm, që vononte e vononte përjetësisht. Si çdo gjë e pamundur.





f.158


Kryetari i zyrës teknike, i vetmi që lejohej të qethej “***é”, i shëndetshëm si shoku Enver në fotografinë e tij gjatë luftës, më këmbë, riprodhuar bezdisshëm në të gjithë librat shkollorë, po lexonte me zë të ngopur organikën e re të punës. Përballë shkretëtirës tonë, hipur në ballkonin e katit të parë të ngrehinës së parë, i shoqëruar me civilë dhe ushtarakë të jerë, thërriste emra dhe emra, emra të tjerë e të tjerë, pa mbarim. Emra toksorë, qiellorë, lirikë, fetarë, emra peme, emra ëndërr, emra shpendë, paganë, ilirë, turq, emra malesh, lumenjsh, lufteje, paqeje, emra grekë, latinë, fatndjellës, emra sllavë, arabë, francezë, englezë, mitologjikë, heronjsh, perëndish, yjesh, emra të rinj shqiptarë, edhe politikë, kinezë jo.
Zona I, thërriste zëri. Në çdo tre emra bëhej një pauzë. Pastaj shpallej një treshe tjetër emrash. Grupi i punës përbëhej prej tre të burgosurish, ku i pari ishte minatori dhe dy të tjerët punëtorët. Përcaktoheshin dhe vendet ku do të punonin, si do të shpërndaheshin nëpër labirinthin e barkut të malit. Mbiemra familjesh të mëdha, të praruar si emblemat dhe kurora mbretërore. Vrioni. Zogu. Merlika.
Zona II. Ferri i ferrit. Më larg nga zonat e tjera dhe më e tmerrshmja. E nxehtë si torturat. Këtu caktoheshin më të pabindurit, të papërkrahurit. Ishte një dënim brenda dënimit. Në shumicë zgjidheshin më të rinjtë. Prandaj tani në ajër po përpusheshin emra modernë, kumbues, të shkurtër. Mbiemra shkrimtarësh klasikë. Frashäri. Fishta. Haxheademi.
Zona III. Kapa mbiemra politikanësh të njohur dikur, lëkundeshin si tollombacë të kuqe, festive, mbi shkretëtirën e kokave tona.
Zona IV. Më e qeta. Me klasikë të ndryshëm dhe të sëmurët që s’kishin përfituar dot prej papunësisë. Emra të tjerë artistësh të njohur. Gjergo. Laze. Velo. Vullkani. Rafaeli. Më vezulluan ngjyra dhe muzikë e ndërprerë.m
Zona V. Armatorët. Mekanikët. Prapavija. Etj. Emrat e përkëdhelur nga komanda.
Zëri qafëtrashë prej enverhoxhe, pasi ndërroi fletën, të cilat i shtrëngonte për të mos ja marrë era, lexoi me thirrma emrat e atyreve që do të shtynin vagonat, emrat e lumtur të magazinierve, kuzhinierve, pastruesve të mencave, një emër përkthyesi të tragjedive antike greke, emrat shumë të besuar të brigadierëve aq të ngjashëm me emrat e dëgjuar të oficerëve të lartë të Ministrisë së Brendshme. Mbaroi shiu i emrave. Ç’mbetej ishin papunësia ose emrat e urisë. Sipas rregullores së brendëshme nuk lejohej të ndihmoje tjetrin, pra të ndajë copën e bukës apo gotën e qumështit, e cila jepej (e ngrohtë si një bekim) për ata që hynin nëntokë, nëpër gazet e helmëta të minierës. Papunësia le të vdiste urie! Po të donin le ta ndihmonin komandën me ndonjë spiunllëk e ajo do të mendonte, do ta gjente mënyrën për ndonjë kore bukë shtesë, para se t’ja hidhte derrave të stallës së burgosur, nga ku vinin, të kokolepsura, prej afërsisë me ndërtesën e komandës, hungërima të përbaltura e urdhëra të kuq.
Vahdoja të çuditesha me atë flatëri të shqetësuar emrash mbi kokat tona në ajër, me frushullima të befta, duke pikuar pika drite si pika gjaku, konstelacione fatesh mes malesh, anash lumenjve të zinj, që jepnin shpirt si plagosje. Dhe secili emër kërkonte trupin e vet ku të futej, pa u ngatërruar, të bëhej prej mishi, i vërtetë, i dikundshëm. Po emri im? Ku isha caktuar, në ç’zonë? Asgjë s’kuptova.
-Mos u mërzit. Në zonën II, e dëgjova unë. Po do bëjmë ndonjë gjë më vonë. Kemi shokë, do të të ndihmojnë dhe atje. Sa të mësohesh, unë s’i dija gjërat.
Më tmerronte të mësuarit, të mos bërit përshtypje. Unë nuk doja të mësohesha dhe doja gjithmonë të më bënte përshtypje, të rezistoja, të mos isha ai që gjithmon donte Partia, shteti, mundësisht ferri të mos hynte brenda meje edhe duke qenë në ferr.

[Dita]

f. 174


Mbas ngrënies kisha më shumë uri se para saj. Siç duket u ngacmuan gjendrat e oreksit, ju hoq shtresa e pluhurit, mpirja, duke u ngacmuar nga një copëz bukë dhe një lloj lëngu, të cilit po t’i hidhje përsipër pak vaj ulliri apo thërrime djathi (me to në dorë po më priste miku im, Bajo), bëhej i ngrënëshëm. Por ah, mbaroi shpejt. Copa e bukës mbajti 5-6 kafshata e gjella ja – 10 lugë. 2-3 minuta zgjati e tërë dreka e vonë. Por më shumë se një gjysmë ore kalonte me rrjeshtin para depos për të marrë sahanin dhe lugën, që për fat, m’i kishte nxjerrë më parë miku im, Bajo, para se të futeshim në kamp. Treçerek ore para mencës, apo një orë, një javë a shekull, ndërsa brigadat me rend ngjisnin shkallët, ndalnin te sporteli tjetër nga vinin kumbimet e turbullta të kazanit të gjellës.
U ulëm nëpër stolat e gjatë - një copë dërrasë e ashpër, po kështu dhe tryeza, veçse shkëlqente dhe qe bërë e rrëshqitëshme prej lyrës së mbetur nga dikur, gjithmonë nga dikur. 5-6 veta në njërën anë të tavolinës dhe 5-6 veta që përsërisnin këta 5-6 veta përballë dhe përtypeshin. Të egër dhe të mërzitur. 300-400 të burgosur hanin njëkohësisht nën gumëzhimën e varfër të bisedave ashtu si muret, dikur të bardhë, nën tavanin e gungëzuar dhe me njolla lagështie të patharë kurrë, atje ku gjerbte. Një pllangë e tillë po binte dhe mbi sahanin tim, apo ishte ngjashmëria e alumintë në tavan. Sidoqoftë, kur të binte shi, gjella ime do të shtohej prej rrëkesë nga lart. Nga lart vinin të gjitha. Me urdhër nga lart. Me porosi nga lart. E dinë ata lart. Ata lart e ndaluan Festivalin XI të këngës në radio-televizion. Ata lart janë zemëruar me teatrin, ndërsa janë të kënaqur me tufëzimin e bagëtive në kooperativën e... Ç’të duhet ty, merren ata lart me këtë punë, e di partia. Ne nuk pranojmë asgjë mbi kokë, shumë-shumë mund të pranojmë kapelet tona. Ç’janë këto vargje armiqësore, më bërtiste hetuesi. Anarshist! Dhe t’i botuan? S’e do Partinë ti mbi kokë? E? Po partia është në kokë, mbrohesha unë. Në zemër, në zemër, ulërinte hetuesi. Qindrat e lugëve trokëllinin mbi sahanët e tyre si një protestë dhe trembnin mizërinë e mizave. Sahanët pothuaj nuk i kanim më, i fshinim me kafshatën e fundit të bukës, e cila dhe ajo haej, edhe pse kishte shije të hidhët alumini. Sepse dhe një tjetër radhë ishte një tjetër mundim i gjatë. Tubi i ujit, i shpuar me vrima radhazi, (bën ta krahasoj me fyellin e një përbindshi?), rridhte ca çurga të mekura dhe larja e sahanit përfitë ishte një siklet i tepërt.
Ndërkohë aty vëzhgonte dhe priste i burgosuri Ferit Lopa. Pakëz ta lije sahanin mbi parvazin e çezmave, sa për të larë duart a për të pirë ujë, ai, hop, ta merrte. E hume, thosh dhe ta shiste po ty sahatin tënd mbas ca orësh a ditësh. Se s’haej gjithnjë me sahanin e tjetrit. Lirë kushtonte, një paketë cigaresh “Partizani”. Ah, partizanët! A ka qenë partizan Ferit Lopa? Ai thotë “po”. Mbiemri i vërtetë i tij s’është Lopa, por kur vodhi një lopë të kooperativës dhe i veshi çizme fëmijësh që të mos i kuptoheshin gjurmët, ndërsa ikte ta shiste në një pazar larg, dhe thonë se, për ta ngrënë kashtën, i vuri lopës gjyslykët e veta të diellit, jeshile, për ta mashtruar, t’i dukej bar i njom, etj. Etj., ka aventura ai, e kështu i mbeti nofka “Lopa”. Dhe i ngjan shumë asaj tani, ashtu i varen faqet, si lopë të shikon dhe kur flet, bulërin. Po më merreshin mendtë. Diktatura e urisë...

[Dita]

f. 185


V. e kishte mbushur kapotën me xhepa pafund jashtë dhe brënda saj. Çudi si i mbante, aq e vjetër, ashtu të qepur keq me spango, si thasë, pa pikën e kujdesjes për ngjyrat e copave që të ishin të përafërta me atë të kapotës. Ngjante si një arlekin i burgosur, i rënduar ashtu me libra në çdo xhep. S’i ndante as në gjumë, me frikën se ja merrnin, shumica fjalorë, të kopjuar nga ai vetë, të cilët, sipas porosive, edhe i shiste, me atë valutën e këtushme, me “Partizani”-n, ja, ja ku u katandis lufta çlirimtare, metamorfoza e heoizmit, cigare, cigare në burg.
Në njërin xhep gjendej “Mozheja 1”, “2-shi” më sipër, “Heronjtë e mendimit” në tjetrin, skedat e një guide gjermanisht anash, “Metoda e gjuhës italiane pa mësues” brenda, si më e shtrenjtë, një roman pa titull, më poshtë “Dhëmbi i bardhë” i Xhek Londonit (Libri më i mirë në botë! Ashtu? Po a ke lexuar tjetër? Jo, se s’dua të më pëlqejë libër tjetër më shumë se ai), “Isenshëlli”, të treja pjesët në një xhep të madh, (E 4-ta s’gjendej në asnjë librari në Shqipëri, sepse lavdërohen qytetet në Perëndim, veç te blloku i udhëheqësve mund ta gjesh, për fëmijët e tyre. Enver Hoxha di anglisht? Jo. Mehmet Shehu po. E po kryeministri duhet të dijë më shumë.), kurse “Plaku dhe deti” i Heminguejt, në origjinal, qe kopjuar bukur, shumë i dashur në burg, ndoshta se lexohej lehtë, s’ishte voluminoz. Jo, jo, për mesazhin e madh që mbart, të përjetshëm, deti është burgu, a themi ne se burgu është si deti, i nxjerr ç’ka brenda, plaku jemi ne, aq të vjetër sa humbjet brenda së cilës fitojmë krenarë, e i binte xhepit të vet me mburrje, pikërisht atje ku e kishte vënë. Eshtë gjigand Hemingueji, thoshte me tonin sikur t’i përkiste vetëm atij. E ka shkruar, më duket, pas vdekjes këtë libër, për të cilin ju dha çmimi “Nobel”. Pas vdekjes?! Ç’thua, i dashur? Mos do të thoshe se i është botuar pas vdekjes?. Pyeta unë. Mos i ngatërro gjërat. Jo, jo, e ka shkruar pas vdekjes. Ai është amerikan. Si i tillë bën dhe të pabesueshmen për ty dhe për mua. Seriozisht e kishte?





f.194


Ndërsa në kuzhinën private suedezi po tregonte me qetësi nordike, por me zërin pakëz të ngjirur, se kur po shiteshin në Stokholm për herë të parë citatet e Mao Ce Dunit, njerëzit, kuriozë, me t’i marrë, i hapnin në rrugë, lexonin diçka e, çudi, shumica e hishte librin në koshin më të parë të mbeturinave në rrugë. Kurse në Shqipëri më shumë e blenë fshatarët. Mbështjellësja e kuqe plastike e tyre bënte për portofol. Edhe sot i kanë, me reliefin e profilit të Maos, si vulë e thatë.
Dy të burgosur, po e dëgjonin suedezin e nuk qeshnin dot nga një inat i papërballueshëm. Njëri nga ata qe dënuar, sepse e kishte sharë Mao Ce Dunin. Tjetri qe dënuar po aq, sepse e kishte lavdëruar. Njëri nga të dy duhet të lirohet dhe Partia duhet të kërkojë falje, skërmiteshin të nxehur. Sharësi i Maos, qe dënuar kur miqësia shqiptaro-kineze ishte në kulm, plot me tollombace verdhane dhe të kuqerremta, që arrinin ylberët, të cilët bashkonin me një të kaptuar lumenjtë tanë, Drinin dhe Jan Ce-në. Dhe ky ylber i lëbyrshëm, shkruanin poetët nëpër libra, janë duart e bashkuara të Enverit me të Maos. Kurse tjetri qe dënuar, sepse e kishte lavdëruar Maon, kur Kina tradhtoi e hapi dyert Presidentit amerikan, Niksonit, imperializmit, ndërsa Enveri ynë shkruante librin, trashmërisht të pabesë “Shënime për Kinës”. Si zakonisht me sharje dhe kritika për Kinën, kur populli ndërsehej të brohoriste për të. Po Enveri pse të mos dënohet për njërin nga dy rastet? A të dy? Si shumë është vonuar pa u sjellë në burg një agjent kinez, sepse agjentë jugosllavë kemi, rusë, rumunë, bullgarë, agjentë amerikanë, anglezë, gjermanë, francezë, italianë, grekë, biles dhe të shteteve që nuk ekzistojnë. Armiq, sa shumë armiq, një botë e tërë. Nëse ata na kishin në grykë të pushkës, ne i kemi ata në grykë të topit, ka thënë shoku Enver. Cilët ata? Armiqtë dhe dentistët. Dentistë? Pse? Na e tha komisari në mbledhjen e fundit. Burgu do të plotesohet me një dentist. Kur ne u ankuam për dhëmbët, na dhëmbin, na janë prishur, na janë thyer në hetuesi, në punë, na i ka nxirë karbiti, po ju kemi thënë: mos i ndizni cigaret në flakën e kandilëve, por na lagen shkrepset në galeri e s’ndezin, etj. Etj., komisari na dha lajmin, se pas shumë kërkesash në Ministrinë e Punëve të Brendshme që në kamp, krahas kaq e kaq marteleve, vagonave, kazmave, barominave, koka barominash, uniforma me vija për të burgosurit, vepra më të fundit të shokut Enver, karroca dore, çizmë, etj.etj. duhet dhe një dentist, kemi mbetur pa të, kur dihet se s’është vështirë të gjendet, në çdo qytet të paktën një dentist, i cili mund të dënohet për agjitacion dhe propagandë kundër Partisë dhe shtetit (shumë të burgosur nuk e dinin ç’ndryshim kishte shteti nga Partia), sepse dentisti hap gojët e të tjerëve, por me siguri do ta ketë hapur dhe gojën e vet njëherë për të folur kundra, pra Ministria na e aprovoi kërkesën, ju betohem “për ideal”, i siguroi të burgosurit komisari. Së shpejti do të kemi dentist, është në proçes, ai do të vijë. Operativët kudo do kenë dorzuar denoncimet e provokatorve për dentistët. Ata do kenë shkuar nëpër klinika, janë shtirur se u dhëmb një dhëmballë dhe, ndërkohë do kenë pyetur se ç’mendon ai, mjeku, për grupin e fundit të armiqve sabotatorë në shëndetësi a në arsim-kulturë. Mund të jetë pyetur kolegu në takimin e fshehtë me operativin për kolegun me bluzë të bardhë. Dosjet janë çuar në Ministri, atje bëhet zgjedhja, catohet zona, personi, kryetari i Degës së Punëve të Brendshme merr urdhërin sekret, ai shkon dhe njfton Sekretarin e Parë të Partisë, i merr firmën atij. Në mbledhjen e rradhës caktohet si do të bëhet arrestimi, natën në shtëpi, me ato të trokiturat e frikshme në derë, apo në mes të ditës, në klinikë, kur atij, me bluzë të bardhë, as që i shkon ndër mend se jashtë te shkallët frenoi “Gazi i Degës”, me aq shpejtësi si i shkalluar eerdhi për të dhe ata dy civilë në çantë kanë pranga për duart e tia e të gjitha kthesat e rrugëve kanë spiunë, që operacioni të mabrojë me sukses të plotë.
Me autoburgun më të fundit (ata vijnë shumë shpesh 2-3 herë në muaj si një urban i rregullt fshati), do të shkarkohet dhe një dentist i hutuar. Po shkrimtar a solli? Mirë do ishte ndonjë i shquar se rrëfejnë bukur. Të tjerët e ardhur nga ajo farë lirie s’janë më intersantë. S’ka ç’të reja të na sjellin, veç delire dhe frikën e tyre. Më thashetheme kanë të burgosurit që i kalojnë nga njëri kamp në tjetrin. Po ike nga Ballshi, i shpëton urisë së tmerrshme, nga Spaçi, punës e vdekjeve, sidomos në galeri. Ata të shfarosjes në Burrel çoku sjellin ndonjë libër që s’gjendet, fjalor, ah, sikur ndonjë enciklopedi të vogël! Sepse vetëm andej, gjithmonë andej gjenden mundësira për t’i shpëtuar. Librat janë më të mirëpritur nga njerëzit e tyre, më me padurim, desha të thosha. Ah!