Margaret Hezllak, Etnografia, qe "desantoi spiunet" ne Shqiperi

[Xhuxhumaku]

Margaret Hezllak, Etnografia, qe "desantoi spiunet" ne Shqiperi
E Merkure, 02 Shkurt 2005
"Dadoja" etnografe, qe pergatiti ardhjen e misionareve britanike ne Luften e Dyte



Quhej Margaret Hezllak (Hasluck) dhe fale saj kemi nje nga punet me te mira per sa i perket Kanunit shqiptar. E pervec kesaj, "The unwritten law in Albania" (Ligji i pashkruar ne Shqiperi-ne origjinal), do te jete shpejt ne duart e publikut shqiptar. Autorja e studimit, Hezllak ka nje jete te ndare ne dy pjese, ashtu si edhe struktura kryesore e vepres se saj: ku njera i kushtohet Shqiperise dhe studimit te saj etnografik dhe tjetra pergatitjes se misionareve britanike, qe do te vinin ne Shqiperi. David Smiley, britaniku, qe qendroi aq afer Enver Hoxhes dhe Shtabit te Pergjithshem, na ka dhene kujtimet e pjeses tjeter te saj, kur ajo u rrefente pa fund per Shqiperine. Vdiq pa mundur qe te perfundoje vepren e saj, e cila u redaktua dhe u botua pastaj nga autoritetet e njohura britanike te etnografise

Ben Andoni

Ka disa gjera, per te cilat nuk gabohet ne "Kujtimet" e tij Enver Hoxha. Nje nga keto eshte percaktimi si spiune i Margaret Hezllakut. Ne fakt, britanikja e paqme me sy bojeqielli dhe e moshuar ne udhetimet e gjata ne kreshtat shqiptare- e meritonte disi nje epitet te tille. Ajo pergatiti disa nga misionaret kryesore britanike, qe desantuan per ne Shqiperi ne Luften e Dyte Boterore. Kuptohet jo per luftime trup me trup, apo si te shpetonin ne rast rrethimi, por thjesht duke i njohur me zakonet shqiptare dhe me gjuhen e tyre, qe per ta ishte po aq e panjohur sa edhe e nje fisi ne Afrike. Duhet ta kete folur shume mire shqipen, Hezllak, sepse sic kujton Hamond, nje emisar po aq sa i zoti si ajo: "E takova per here te pare ne Manastirin e Shen Gjonit prane Elbasanit ne Shqiperine Qendrore...Gjithe jeten e saj ia perkushtoi shqiptareve, jetonte neper fshatra dhe kishte lidhur miqesi me grate e vendit". Ne kete kohe, ajo ishte thjesht anglezja dhe madje thone se ne Elbasan, te vjetrit mbajne mend ende nje rruge, qe e identifikonin si rruga e anglezes. Per 13 vjet me rradhe, ajo capitej atje perditazi (kuptohet se kur nuk ishte ne udhetimet e gjata), duke u marre me vendasit dhe duke mbledhur kodet e tyre te ngaterruara te zakoneve, qe asaj i perngjisnin me ato te Islandes apo dhe Zelandes se Re . Eshte pak e veshtire, qe te zbulosh kete fiksim pas Shqiperise, pasi kane kaluar kaq shume kohe dhe kur nuk kemi ndonje biograf te mirefillte te saj dhe te Miss Durham, qe pak vite para saj, i kishte rene po si ajo, kryq e terthor maleve shqiptare. Por, nje gje dihet mire se "Two Ladies" u fashinuan me gjithshka "Made in Shqiperia".

Dashuria per shqiptaret

Ka nje element, per te cilen te besohet se pse ishin te dashuruara te dy grate me vendet e ashpra, dhe qe fati i njejte "i hodhi" ne viset ballkanike. Ishte nje teori e kohes ne Boten Perendimore, sipas te cilave, njerezit e apasionuar pas etnografise (perpos pasionit, kur ishin shendetlige mund te kuroheshin duket qene sa me shume ne terren). Pas Edith Durhamit (ishte e semure), qe mori kete keshille se pari; ishte Hezllak, qe zbriti pak vite me vone ne Shqiperi. Kjo e fundit, fale dhe rrethanave te kohes, qe nuk mund te perjashtohen. Pasi ishte laureuar shkelqyeshem, sipas vleresimeve te kohes ne Keimbrixh, ajo u emerua ne Shkollen Britanike te Athines, ku bashkeshorti i ardhshem i saj, Z. F.W Hezllak, ishte Ndihmes Drejtor. Ketu u martuan dhe kjo lidhje do t'i rezistonte dhe semundjes te Z.Hezllak, kur ata u zhvendosen ne Zvicer. Ishin vitet e tmerrshme te Luftes se Pare Boterore dhe ne Ballkan, ku punonin ata, kjo lufte ndihej me shume se ne te gjitha vendet e tjera. Kater vjet me vone, bashkeshorti i saj, nje nga studiuesit me te njohur britanike, do te jepte shpirt. I binte barra Znj.Hezllak, qe te merrej me botimin e librit te tij "Manastiret e Malit Athos". Kujtimi moral me te shoqin e saj e detyroi qe te mbaronte librin dhe nderkohe asaj i ishte ravijezuar ne mendje, se me cfare duhej te merrej qe ketej e tutje. Nga ketu filloi rruga e saj per t'iu kushtuar folklorit ballkanik dhe fale nje burse prej "Qendres Wilson" ajo do te shfaqet fillimisht ne Lindjen e Mesme, ku me sa duket filloi dhe clirimi i saj i plote profesional. Pak kohe me vone, ajo vendosi te vendosej perfundimisht ne Shqiperi.

Veprimtaria e saj shkencore

Nuk dihej aq shume per Shqiperine ne kohen kur Hezllak erdhi ne vend. Por, para saj, viset shqiptare i kishte rrahur George von Han, konsulli njohur austriak ne Janine, qe me vone botoi "Albanesische Studien" ne Jene me 1854 dhe "Griechische und albanesische Märchen", botuar ne Laipcig dhjete vjet me vone. Po t'i shtosh dhe Letrat e Hobhauz, mikut te Lord Byron dhe udhetareve te tjere para dhe pas tij, atehere kuadri behet me i plote. Gjithsesi per Britanine, deri me atehere, dritaren me me drite e kishte prezantuar Miss Durham me "High Albania" (1909-Shqiperia e Eperme), dhe pas saj edhe me "Some Tribal Origins, Laws, and Customs of the Balcans" (1928). E po ti shtoje dhe Strabonin, mijera vjet me pare, atehere do te perftohej nje kuader disi me i plote per shqiptaret. Ky ishte momenti ne historine e studimeve kur futet gruaja, qe tashme ishte e veja e njerit prej studiuesve me te njohur te kohes F.W.Hezllak. "The unwritten law in Albania" (Ligji i pashkruar ne Shqiperi) eshte kryevepra e saj dhe fryt i hulumtimeve te gjata dhe te kujdesshme ne Shqiperi. Packa, se ne te, vendin kryesor e ze e drejta zakonore e Malesise, ajo eshte nje veshtrim interesant per te gjithe Shqiperine. Znj.Hezllak e shihte kete te drejte, si mjet per te kuptuar bazat themelore logjike te ketij kodi, por edhe zbatimin ne praktike te tij. Fale shikimit te mprehte te saj, kemi menyren sesi jetonin shqiptaret dhe shume here elemente mbi ceshtje specifike, qe tregojne pasqyrimin dhe funksionimin e se drejtes se pashkruar te banoreve te saj. Keshtu kemi nje panorame te struktures familjare te shqiptareve, menyren e jeteses, si edhe strukturen e pergjithshme te fshatit dhe te jetes fisnore, por ne te njejten kohe dhe natyren dhe funksionimin e kuvendeve fisnore, sipas J.H. HUTTON. Po sipas tij,-"tregohen metodat e trajtimit te krimit kunder prones apo personit, normat qe rregullojne, per shembull, cenimin e prones, udhetimin, ushqimin e kopeve, ose ruajtjen e shtepive nga qente roje. Jepen te dhena te hollesishme mbi trajtimin e beses, menyren e vendosjes se denimeve; dhe se fundi normat qe rregullojne gjakmarrjen. Keshtu, gjakmarrja, ka nisur qe kur s'mbahet mend, dhe padyshim ze ende nje vend shume te rendesishem ne jeten e shqiptarit".

Po ne kete studim shpjegohen dhe elemente te tjere, ku nje i tille interesant eshte ai i kokegjuajtesve. Ky element eshte i lidhur me xhufken klasike te flokeve, qe shqiptaret mbanin ne koke dhe qe etnografet e lidhnin dhe me nje zakon te tille dhe ne vende qe nuk lokalizohen madje fare ne kontinentin tone. "Xhufka sherben per bartjen e kokes se prere", ka sqaruar ne studimin e saj Hezllak. "Ligji i pashkruar shqiptar, ne pikat e tjera, eshte shume i ngjashem me ate te Azise Juglindore dhe te Oqeanise", sqaron ajo.

Kodet e pashkruara, qe na referon ajo- u ruajten kohe pas kohe ne gojen e pleqve dhe u transformuan nga koha, kuptohet fale miratimit te njezeshem te kuvendeve te fisit, organizmit suprem te pjeses me te madhe te komunitetit shqiptar. Madje, edhe Skenderbeu por edhe Leke Dukagjini, nuk munden te kodifikonin kete te drejte te pashkruar, sepse ne shekuj mbeti shume e veshtire, qe te merreshin vesh me njeri-tjetrin dhe nder fiset e ndryshme shqiptare. "Studimi i Znj. Hezllak mbi zakonet shqiptare eshte i rendesishem, jo vetem per etnologet dhe antropologet sociale, por edhe per studiuesit e historise se lashte te jurisprudences", vazhdon studjuesi Hutton, qe ka nje kontribut te madh per pergatitjen dhe botimin e vepres se saj. Nuk eshte e veshtire qe te llogarisesh se me cfare mundi, por me sa shume deshire eshte bere kjo pune, e cila i dha nje dokument te tille shqiptareve dhe studiuesve me te vonshem te saj. Per te bere kete pune, britanikes i duhej qe te zinte rrenje ne Shqiperi, ku miqte e saj shtriheshin nga sferat me te uleta te shoqerise deri ne ato me te larta.

Veprimtaria si spiune

Pa dashur qe te hamendesojme, Lufta e Dyte Boterore, referuar burimeve te ndryshme, e zuri ne Shqiperi gruan. Ajo ishte 54 vjece dhe patjeter si te gjithe njerezit e moshes se saj, ne ate kohe, me shume gjera te lena pas vetes dhe me ankthin e nje lufte te re te perbotshme, qe tashme po kaplonte Kontinentin. Gjithsesi, italianet e larguan nga vendi me 1939 duke ditur peshen e saj te vecante. Vendmberritja e pare e saj ishte Athina, ku punoi per disa kohe ne Ambasaden Britanike dhe pas bombardimit te rende te qytetit, kaloi ne Aleksandri dhe qe ketej ne Kajro. Ketu eshte koha, kur ajo rekrutohet nga "Inteligence Service" dhe momenti, qe asaj mund t'i atribuohet me gjithe mend percaktimi "spiune". Ne fakt, nuk mund te bente me shume praktikisht. Ne moshen e saj, me nje barre gjerash per te treguar, ky do te ishte vendimi me i mire para atyre rrethanave. Por, nuk mund te mohosh dhe sensin patriotik, te futjes se saj ne kete aktivitet, qe ishte pak si aventurier, po te mendosh shendetin dhe ca me shume moshen e saj. Kol. David Smiley, nje figure shume e njohur e Luftes se Dyte Boterore ne Shqiperi, mund te sherbeje shume mire per te percaktuar kete periudhe te re te saj. "Seksioni per Shqiperine (i SOE-se "Ekzekutivi i Operacioneve Speciale", MO 4) drejtohej nga nje njeri, Zonja Margaret Hezllak, e veja e nje arkeologu te famshem, nje grua e moshuar me faqe roze dhe sy ngjyre qielli... Nuk i mungonte as energjia as entuziazmi. Ajo i donte shume shqiptaret, pasi kishte banuar per 20 vjet ne Elbasan, ku studioi antropologjine dhe folklorin shqiptar, per te cilin mund te konsiderohej si nje autoritet. Miku i saj me i ngushte ishte patrioti i shquar Lef Nosi... "Pak me poshte, ne kujtimet e tij, po ai tregon: "Kur ajo shkoi ne Turqi, u rekrutua nga "Intelixhens Servisi". Per dy vjet punoi per te mbledhur informata ne lidhje me Shqiperine dhe mbajti kontakte me shqiptare brenda dhe jashte vendit. Me ne fund perfundoi ne Kajro per te organizuar seksionin per Shqiperine, prane komandes se SOE-se... Zonja Hezllak na mesonte sa mundete ne lidhje me vendin dhe zakonet, si dhe per gjuhen me prejardhje nga gjuha ilire, por ne te cilen ishin futur huazime gjate pushtimit romak dhe turk. Shqipja eshte gjuhe e veshtire, me nje gramatike te nderlikuar por shkruhet me alfabetin latin. Me ne fund arrita te zoteroj disa fjale dhe shprehje. Zonja Hezllak ishte e bindur se shqiptaret do te benin gjithshka per te debuar italianet. Ajo kishte marre njoftim per grupe guerrile, qe vepronin ne male dhe per nje organizate qe i kordinonte, por nuk dinte nese kjo ekzistonte me te vertete dhe kush e mbeshteste dhe kontrollonte. Emrat e kryetareve per te cilet kishte dijeni ishin: Abaz Kupi, Baba Faja, Myslym Peza dhe Muharrem Bajraktari".

Ky ishte informacioni, qe kishte me vete Bill Maklini dhe David Smiley, kur erdhen ne Shqiperi. "Ne kishim dokumenta te firmosura nga Znj. Hezllak dhe Gjeneral Persi, qe na kerkonin qe ketyre shqiptareve qe drejtonin guerrilet t'u jepej mundesia qe t'i ndihmonin...Ajo qe do ndodhte me vone dihej. Smiley dhe McLean kane lene kujtime dhe per luften tone, por tashme te fokusuar nga nje kendveshtrim krejt tjeter. Ku Mehmet Shehu eshte nje "mburravec dhe shpirtlig" dhe ata e nxjerrin genjeshtar pas nxjerrjes se disa fleteve; apo dhe nje shikim krejt interesant per Enver Hoxhen dhe marredheniet e tij...

Fundi...

"Ne Kajro, fatkeqesisht, ajo u semur rende, ku u mesua se vuante nga leucemia. Duke shpresuar se do te permiresohej, shkoi te jetoje ne Qipro, por, e ndergjegjeshme se nuk i kishte mbetur shume kohe per te jetuar, kthehet ne Angli e vendosur qe ta perfundoje librin "The unwritten law", qe e kishte planifikuar prej shume vitesh dhe per te cilin kishte mbledhur material te bollshem. Pasi nuk po vendoste dot per te gjetur nje vend te pershtatshem per banim, shkoi ne Dublin, ku per aq kohe sa i kishte mbetur punoi per librin me kurajo dhe kembengulje te madhe. Ajo vdiq me 1948 pa i dhene vepres doren e fundit, kujton bashkepunetorja e saj Alderson, qe e botoi, pas nje kembimi opinionesh dhe nje ndihme te madhe qe i dhane nga Shoqeria Gjeografike Mbreterore dhe deri ne misionaret, qe Znj.Hezllak vete pergatiti per ne Shqiperi. Ishte nje pune titanike dhe botimi do te konsakronte dashurine e saj per shqiptaret...Flitej per nje vend, ku ajo kishte gati cerekun e jetes se saj dhe qe pothuaj i kishte kushtuar energjite aktive te gjysmes se jetes. Fatkeqesisht, ne Shqiperi, ajo do te etiketohej, vetem me atributet e pjeses se fundit te Luftes...agjente, duke i mohuar pjesen e saj me te bukur: studimin...Tashme, ishte vone, agjentja..e kishte mbaruar misionin e saj tokesor, ndersa "The Unwritten law in Albania" me 1954 pa driten e botimit, plot gjashte vjet pas vdekjes se saj...Ata qe e botuan kishin pasur ne dispozicion vetem materialin e saj bruto dhe konceptimin e librit qe kishte bere ajo vete me kapitujt. 50 vjet me vone... per fat, ne shqip "spiunja" e Enver Hoxhes, do te vije ...me botimin e titulluar "Kanuni shqiptar", qe eshte edhe pjesa e pare e librit...



Si eshte botuar ne shqip

"The unwritten law in Albania" i Margaret Hasluck do te botohet me emrin "Kanuni shqiptar. Origjinali eshte i perbere nga dy pjese 1. "Costumary law-Albania". (Ligji zakonor) 2."Albania-Social conditions" (Shqiperia-kushtet sociale). E perkthyer sefundi ne shqip nga Leka Ndoja, ajo perben edhe nje nga sprovat per te sjelle nje nga autoritetet me te njohura, qe lidhet me etnografine dhe madje edhe shume autoritative. Libri u botua pas vdekjes se saj, nga nje bashkepuntore e saj, pasi u konsultua me shume e shume specialiste. Nder te cilet, ishte edhe Brigadieri Davis, nje nga misionaret e derguar ne Shqiperi dhe qe ishte pergatitur po nga ajo. Libri u botua ne vitin 1954 nga "Cambridge University Press" me 1954, ndersa ne Tirane me shkurt 2005.


© Copyright 2001-2004 Korrieri.

[Xhuxhumaku]

Kush ishte Hezllak
E Merkure, 02 Shkurt 2005
Margaret Hezllak (Margaret Hasluck) ishte vajza e fermerit skocez John Hardie. Ajo lindi ne vitin 1885 dhe i kaloi vitet e pare te jetes ne Morayshire. Nga Akademia e Elgin-it, ajo shkoi per te studiuar ne Universitetin e Aberdinit, ku perfundoi studimet shkelqyeshem me graden "Honours in Clasics". Me tej, ajo vijoi studimet klasike ne Kembrixh, ku mbrojti shkelqyeshem te dy seksionet e Tripos-it. Pas perfundimit te studimeve u emerua ne Shkollen Britanike te Athines, ku bashkeshorti i ardhshem i saj, Z. F.W Hezllak, ishte Ndihmes Drejtor. Ata u martuan ne vitin 1912 dhe vijuan te punonin ne Athine derisa gjendja shendetesore e Z. Hezllak i detyroi ne vitin 1916, te shkojne ne Zvicer. Z. Hezllak vdiq me 1920, dhe gruaja e tij u kthye ne Angli per te pergatitur librin e tij mbi "Manastiret e Malit Athos". Pasi udhetoi shume, vendosi qe te qendroje ne Shqiperi. Ajo banoi ne Shqiperi per trembedhjete vjet me radhe, ngriti nje shtepi ne qytetin e Elbasanit, duke udhetuar vazhdimisht, vecanerisht ne zonen malore te veriut, ku jetoi me vendasit dhe u lidh ngushte me ta. Me 1939, per shkak te rrezikut te pushtimit italian te Shqiperise, largohet nga vendi per ne Athine, ku punoi per disa kohe ne Ambasaden Britanike. Pas bombardimit te rende te qytetit, kaloi ne Aleksandri dhe qe ketej ne Kajro. Ne Kajro, iu besua detyra e instruktimit te atyre qe do te depertonin ne Shqiperi nepermjet ajrit dhe detit, mbi zakonet dhe menyren e jeteses se popullit shqiptar. Ne Kajro, fatkeqesisht, ajo u semur rende, ku u mesua se vuante nga leucemia. Duke shpresuar se do te permiresohej, shkoi te jetoje ne Qipro, por, e ndergjegjeshme se nuk i kishte mbetur shume kohe per te jetuar, kthehet ne Angli e vendosur qe ta perfundoje librin qe e kishte planifikuar prej shume vitesh dhe per te cilin kishte mbledhur material te bollshem. Pasi nuk po vendoste dot per te gjetur nje vend te pershtatshem per banim, shkoi ne Dublin, ku per aq kohe sa i kishte mbetur punoi per librin me kurajo dhe kembengulje te madhe. Ajo vdiq me 1948 pa i dhene vepres doren e fundit. Per fat,

Znj. Hezllak e kishte conceptuar paraprakisht librin duke renditur titujt e kapitujve, dhe ai do te botohej vite pas vdekjes se saj.



(Referuar kujtimeve te pergatiteses se studimit te saj)

Dy sprova te saj
E Merkure, 02 Shkurt 2005
Ligji i qenit

Kanuni njeh kater lloje qensh: (a) qente e lidhur, (b) qente e stanit, (c) qente e gjahut dhe (d) qente shtepiake. Ka rregulla te vecante per cdo lloj qeni.

Qente e lidhur quhen keshtu sepse gjate gjithe dites mbahen te lidhur dhe leshohen vetem naten. Qente e tjere me disa perjashtime lihen te lire dite e nate.

Qente e lidhur jane, qen shtepie qe sherbejne per te ruajtur shtepine e te zotit prej hajduteve dhe armiqve. Te varferit mbajne vetem nje te tille, pasi e konsideronin si pasuri te pacmueshme. Nje i pasur mban aq qen sa t'i teket. Cen Elezi nga Sllova e Dibres mbante rreth tridhjete qen. Gjate dites i shtrengonin te rrinin ne nje grope te madhe ndane shtepise se tij, ndersa naten leshoheshin nga kujdestari i qenve. Ushqimin ua jepte kujdestari pasi vetem ai mund t'u afrohej pa u rrezikuar. Nese vete Ceni, apo djemte e tij, kuturisnin jashte pasi binte nata, keto shtaze te egra do t'i coptonin.

Egersia natyrale e qenve te lidhur ushtrohej nepermjet stervitjes se tyre. Qe kur ishin kelyshe, ata nuk perkedheleshin kurre nga i zoti dhe femijet e tij, madje as thirreshin me te bute. Perkundrazi, shpesh i ngacmonin me paramendim me qellim qe t'ua dobesonin nervat. Nuk i qasnin kurre ne kuzhine apo ne mjediset e tjera te shtepise, por mbaheshin ne leme, ku ne nje qoshe kishin koliben e tyre. Kolibja sajohej pergjithesisht me nje gardh dosido te ngjeshur me balte, duke mos i krijuar qenit nje strehe te rehateshme. Kolibja vendosej sa me larg trines se jashteme per te ruajtur largesine e duhur midis qenit dhe vizitorit qe hynte.

Pasi hajdutet dhe armiqte sulmonin vetem naten, qeni i shtepise duhej leshuar gjate nates per te permbushur detyren e tij. Meqe njerezit e ndershem dhe miqte udhetonin diten, qeni i shtepise duhej lidhur qe te mos u punonte atyre ndonje prapesi. Keshtu qente e shtepise "piqeshin ne diell". Ata duheshin lidhur nje ore perpara lindjes se diellit dhe leshoheshin thuajse nje ore para perendimit.

Ky ligj ishte i rrepte, dhe lejonte vetem dy ndryshime. Nese nje qen ishte jashtezakonisht i eger, mund ta lidhnin heret dhe ta zgjidhnin me vone. Nese zona ishte e rrezikshme, ose i zoti i qenit ishte ne gjak me dike, qeni leshohej sapo te perendonte dhe lihej i lire deri ne agim. Ne rastin e dyte, per shkak te kesaj mase, jabanxhiu qe futej ne fshat qysh me te gdhire, duhej qe te pyeste per siguri, nese bujtesi i tij ishte ne gjak me ndokend apo jo. Nese ishte keshtu, ai merrte masat duke e thirrur mikpritesin qe nga larg - qeni i eger, po s'e trazove, nuk leviz pertej rrethinave te lemit te vet. Pastaj shkembejne disa pyetje dhe pergjigje konvencionale, per ta bindur mikpritesin se jabanxhiu vjen si mik dhe jo si armik. Pasi bindet, bujtesi e urdheron jabanxhiun te qendroje ne vend dhe te mos flase - sepse qeni sulet nga t'i vije zeri. Mandej ai e lidh qenin, nderkaq ndonjera prej grave shkon per ta kontrolluar jabanxhiun, dhe nese i mbushet mendja se eshte i pademshem, e sjell ne shtepi.

Sulmi qenit te shtepise ndaj te huajve, parashikohet ne ligj sipas tri shkalleve: (a) kur qeni vetem i kercenohet per ta kafshuar, (b) kur qeni arrin qe ta kafshoje dhe (c) kur qeni vritet. Ne te trija shkallet, behet nje dallim midis sulmit gjate dites ose nates.

Nese gjate dites qeni i shtepise perpiqet ta kafshoje te huajin, ky i fundit mund ta vrase qenin pa pesuar ndonje ndeshkim. Dita eshte e udhetarit jo e qenit, keshtu qe te drejten e ka ai, jo qeni. Per ta sulmuar te huajin, qenit i duhet te kepuse zinxhirin ose te shkule hurin ne te cilin eshte lidhur. Edhe i zoti ka faj, sepse s'eshte kujdesur qe zinxhiri dhe huri te jene te sigurte. Eshte per t'u shenuar se ne Martanesh, i huaji demshperblehej me 100 grosh.

Gjithashtu nese gjate dites qeni roje arrin ta kafshoje te huajin, i zoti duhet ta demshperbleje ate, pavaresisht nese vritet apo jo qeni. Ne Diber, i zoti i shmanget demshperblimit te gjakut kur qeni i tij plagos udhetarin. Nga veriu me piktoresk, te zotit i duhet qe ta mbaje te lenduarin ne shtepi derisa te sherohet pa i dhene ndonje demshperblim, pervec keseaj duhet te paguaje mjeket deri ne sherimin e plote te tij, ndersa te lenduarit i shlyen fitimin qe do te nxirrte ky, po te ishte shendoshe e mire. Pasi verioret ishin teper te varfer, shpenzime te tilla beheshin nje barre e tepert. Prandaj, here pas here, i kontrollonin zinxhiret dhe hunjte dhe i conin grate per ta shoqeruar te huajin deri ne fund te shtepise; burrat s'e kryenin vete kete detyre, sepse s'ishin te paprekshem si grate ndaj pritave te hasmit. I varferi, kur shikonte se qeni i tij po i versulej dikujt, nga deshperimi mund ta vriste qenin, duke menduar te keqen me te vogel. Qellonte qe burri te perpiqej per t'i ikur pergjegjesise, duke bertitur se ai nuk qe jevgjit qe punonte zinxhire por vetem bleres, pasi s'e kish bere enkas zinxhirin me difekt. Udhetari mund t'ia kthente, se ai nuk ishte mish per qenin. Atehere, nxirrnin pistoletat dhe fillonte gjakmarrja. Pergjithesisht, i zoti i qenit, helm e pike, e ftonte te lenduarin qe te pranonte mikpritjen sipas ligjit.

Kur qeni roje mbyste te huajin diten, pergjithesisht merrej sikur ta kishte vrare i zoti, keshtu shperthente gjakmarrja midis dy familjeve. Megjithate, ne Diber, familja e cenuar mbetej e kenaqur nese demshperblehej me te holla per gjakderdhjen...

****

Rruget

Per ndertimin dhe mirembajtjen e rrugeve, "damaret e tokes" sic i quajne anetaret e fiseve, jane hartuar rregulla te rrepta.

Njihen dy tipe kryesore rrugesh: rruga publike, "rruga e madhe", ose "rruga e pergjithshme" dhe shtegu. E para shtrihej pertej fshatit ose nga njeri fshat ne tjetrin, dhe per rrjedhim shpesh quhej "rruga e fshatit". Kishte dhe nje emer tjeter "rruga e lagjes" se fshatit qe ndante dy lagje. Shtegu ne shumicen e rasteve shtrihej permes fushave, por duket se vetem ne Zerqan quhej "shtegu i fushes", "rruge e hapur aq sa per te ecur", ose "rruge" fushore.

Ligji thoshte se rruga publike duhet te nje jete udhe kuajsh, qe te lejoje kalimin e nje kali ngarkese ose te nje cifti qeshe megjithe plug, pa u penguar ne ndonje gardh, mur ose peme qe mund t'i batoje. Gjeresia minimale e pranueshme per pasoje ishte tete pellembe, ose 5 1/3 kembe, ose 1.62 metra. Kur kishte me shume hapesire, sikunder ne malesine e shkrete te Martaneshit ose ne ultesirat e thata te Perlatit, shpesh rruga ishte me e gjere. Keshtu ne Cermenike rruga e madhe ishte tete deri ne dymbedhjete pellembe e gjere, ne Martanesh dhe ne Godolesh nga dhjete deri ne dymbedhjete, ne Zerqan gjashtembedhjete dhe ne Perlat njezet e kater pellembe. Ne Krasniqen e hapet, rruget e qeve ishin nje grime me te gjera se udhet e kuajve, por nuk kishte ndonje rregull te rrepte dhe te percaktuar per gjeresine e seciles prej tyre; kriteri i vetem ishte nevoja e qarkullimit.

Shtegu kishte gjeresine e duhur, nese mund te kalohej me gjithe lopate ne krah; per shtigjet nuk zbatoheshin rregulla kaq te rrepte sa per rruget kryesore. Si rrjedhim, disa rruge ishin vetem nje pellembe, ndersa ne Mirdite, vetem dy pellembe te gjera. Megjithate, ne vende te tjere, shtigjet ishin nga tre deri ne gjashte pellembe te gjera. Ne pergjithesi, shtegu qe kalon neper nje toke te vaditur dhe te punueshme, priret qe te jete i ngushte e nje kalimesh, nder kullotat e gjera dhe te bollshme.

Te tille rregulla zbatoheshin per rruget malore, ku zakonisht kishte me shume gure se dhé, ndersa trualli nen kembet mbetej i forte ne cdo stine. Rruga e madhe qe pershkonte fushen, vecanerisht prane bregdetit, ku terreni eshte lymishte dhe pa gure, duhet te ishte tridhjete e dy pellembe e gjere (7 jard ose 6.48 metra) me qellim qe te kishte vend per kuajt me ngarkese qe t'u shmangeshin ne dimer gropave me balte, kur rruga behej mocalishte. Nje shembull i shkelqyer per kete lloj rruge eshte ajo qe pershkon mocalin gjysem te drenazhuar te Ngurezes ne gryken e lumit Mat.

Rruget malore te gjera tete pellembe, te shpien nder fshatrat "ku nuk kane kaluar kurre qerret". Keto rruge pershkojne rrafshinat e brendeshme si rrenza e lugines se Shkrelit, ose rrafshina e Nanges ne Lume; ne Shkrel rruget jane dumbedhjete pellembe te gjera (8 kembe ose 2.43 metra), ndersa ne Lume jane aq te gjera sa per te kaluar qerrja. Nje detaj piktoresk nga Mirdita eshte "rruga e flamurit", qe domethene, nje rruge ne te cilen mbahet nje flamur, gjate procesioneve fisnore, te dasmes etj.. Kjo rruge duhet te jete e gjere sa gjatesia e shtizes se flamurit.

Gjithmone, rruget shkojne sipas kufijve; rregulli i pergjithshem eshte se kur nje rruge kalon neper dy lagje ose dy fqinjse, ndahet pergjysem ne menyre te barabarte duke kaluar ne te dy territoret. Me fjale te tjera, kufiri i tyre duhet te bjere tamam midis rruges. Eshte per t'u theksuar se ky ligj ka pesuar disa permiresime. Kur arat shtrihen ne nje shpat, rruga ndermjet tyre hapej ne aren siper. Kur vendosen keshtu, pleqte arsyetuan se rruga gradualisht do te shkiste poshte kodres dhe keshtu do te zmadhonte aren e siperme dhe do te zvogelonte te poshtemen. Kur prane rruges kishte edhe nje kanal vadites, rregullat ndryshonin. Ne Theth, nje fqinj kishte lene tre pellembe toke per kanalin, po kaq kishte lene dhe tjetri per shtegun ngjitur. Marreveshja e tyre mund te ishte gojore, dhe garante ishin vetem deshmitaret, perndryshe mund te hidhej ne leter nga prifti, si shkrues i vendit, dhe te futej ne arkivat e kishes. Te gjithe fqinjet kishin te drejta te plota mbi shtegun dhe vijen e ujit. Nga ana tjeter, ne Lume, ne te dy anet e kanalit vadites lihej nga nje shteg. Keto udhe nuk sherbenin vetem per kalimtaret por edhe per mirembajtjen e aneve te kanalit, apo ruajtjen nivelit te nevojshem. Secili prej fqinjeve, duke patur shtegun e tij, e kishte me te pamundur per t'u grindur me tjetrin...

© Copyright 2001-2004 Korrieri. Te gjitha te drejtat e rezervuara