GJAKLIDHJA

1: Kualiteti ose gjendja e te qenit lidhur e gjak ose me prejardhje prej te njejtesh paraardhes ose origjine:
Gjaklidhje -- e shquar prej gjakafrive dhe zakonisht e shprehur ne graden e gjaklidhjes < duke akorduar me skemen qe nje person ka ~
ne graden e dyte me gjyshin e tij, nipin, ungjin, nipin e vellait ose motres, kusheririn, ose me, duke koopergjigjur nderlidhje femerore >
2: Afri e ngushte ose lidhje: gjakafri < ~ ne te gjitha besimet fetare ekzistuese>

IV
4[ster-ster-ati] V 4[ster-ster ungji]

III
3[ster-ster-ati] IV 3[ster-ungji] V 3[biri i ster-ungjit] 3[kusheriri i dyte]

II
2[gjyshi] III 2[ungji] IV2[kusheriri i pare] V 3[biri i kusheririt te pare]

I 1[ati] II [vellai] III 2[nipi] IV 3[nipi i motres ose vellait]

[person qe ska lene testament ose sugjerim]

I 1[biri]

II 2[nipi]

III 3[ster-nipi]

Diagrami tregon gradet e gjaklidhjes ndermjet nje personi (qe ska lene testament) dhe nderlidhje
ne linje dhe degefamilje duke akorduar me ligjin e zakonshem dhe ligjin e kanunit, llogaritje me (numrat arab) dhe me ligjin civil,
llogaritje me (numrat roman), nderlidhje ne linje te qena te paraqitura me nderlidhje vertikale, nderlidhje dege-familjare me ate-ato-ata anash.

Gjaklidhja, eshte afria familjare e karakterizuar me, dhe duke patur paraardhes te njejte
Farefisi perbehet prej dy llojesh baze: Ai me lidhje gjaku (duke patur paraardhes te njejte)
dhe lidhja e gjakut-- (te afermit e nuses se nje personi).
Ne disa prej shoqerive disa pale te tjera individesh gjithashtu e trajtojne njeri tjetrin si te aferm- per shembull, grate e dy burrave, te aferm te adoptuar, dhe persona sic jane nuni dhe nuna te cilet kane mardhenie dhe afre speciale, (afri fiktive).
Gjaklidhja familjare eshte tip universal; perfshin ata-ato me prejardhe te njejte dhe perjashton individet te cileve u mungojne prejardhesit ne pergjithesi.

Ne sensin modern, gjaklidhja eshte nje koncept gjenetik. Nga pika biologjike e shikimit termi ne vetvete eshte i papershtatshem (sic jane termat gjak i perzier dhe gjak i mire) pershkak se kontributet gjenetike te te pareve nuk rrjedhin te pasardhesit si gjak, por nepermjet gjenesh te permbajtura ne kromozonet ne qelizat berthame. Kromozonet perbehen nga berthamat acide (DNA) dhe proteinat. DNA eshte pjesa e kromozonit qe mbart gjenet dhe eshte e koduar ne menyra specifike per te prodhuar dhe kontrolluar sintezat e proteinave;
Pjese-mesazhe te koduara te secilit prind qe i jane transmetuar te lindurit. Pervec determinuesve gjenetik te mbartur ne DNA, aty ka influenca te tjera biologjike te prinderve te te lindurit, sic eshte ambienti ne mitren e nenes; ne te vertete, aty ka poashtu trashegimi kulturore nepermjet te mesuarit, qe i cili ne kthim influencon te ushquerit dhe zakone te tjera dhe simetej ndikon rritjen dhe zhvillimin.
Ne gjenetike, gjaklidhja ndikon ngjasat e gjenotipeve specifik-- dhe kombinimet e karakteristikave gjenetike. Gjaklidhja rezulton ne trashegimine, prej prejardhesish te njejte te te dy prinderve, nga kapacitetet e transmetueshme per te sintezuar dhe kontrolluar berthamat acide dhe proteinat, lenda esenciale e gjithe organizmave.
Te afermit e gjaklidhur thuhet qe jane ne grada te ndryshme, duke akorduar me ngjasat e tyre duke ndare potencialet gjenetike prej prejardhesve te njejte. Kesisoj, palet e vellezerve dhe motrave (vella-e-moter) kane te gjithe te njejtet prejardhes, ndonese palet e kusherinjve te pare te cilet nuk jane ndryshimisht te nderlidhur ndajne vetem gjysmen e prejardhesve te tyre.
Nje femije trashegon vetem perafersisht gjysmen e informacionit te koduar prej secilit prind; simetej nje pale vellezerish ose motrash kane perafersisht gjysmen e performimit kromozon te tyre te njejte (dyshimi rreth thyeses se sakte eshte ne perkatje te elementit shans ne transimision te materialit gjate meiosimit, ndarja e qelizes qe prodhon sperm dhe veze, secila duke poseduar nje numer haploid kromozonesh).

Gjenetikisht, grada e gjaklidhjes e moter-e-vellait eshte simetej e njejte me ate ndermjet prindit dhe femijes, dhe te dy mund te quhen te gjaklidhur ne grade te pare. Emta ose ungji ndajne me mbesen ose nipin (e vellait ose te motres) rreth gjysmen e shansit te trashegimise se njejte te nje pale (vella-e-moter), dhe emtat e ungjit mund te quhen te gjaklidhur te aferm te "grades se dyte". Kusherinjte e pare mund te quhen te gjaklidhur te "grades se trete".

Sisteme ligjore per te shenuar gradet e gjaklidhjeve farefisnore ekzistojne ne Ligjin e Romes, ne Ligjin e Zakonshem, dhe Ligjin e Kanunit. Asnje prej ketyre sistemeve nuk varet ne fakte gjenetike, sidoqofte, ata nuk kane vend ne klasifikimin e nderlidhjeve biologjike ndermjet individeve.

Nje ster-ster-prind dhe nje ster-ster-femije jane te lidhr gjenetikisht ne te njejten grade si nje pale kusherinjsh te pare. Gjyshi ose gjyshja eshte afri ne linje, sidoqofte, ndonese kusheriri eshte indirekt. Ne gjenetike, grada e gjaklidhjes eshte faktori i vetem i rendekuptuar, por ne mardheniet sociale te shoqerive te ndryshme konsiderime te rendesishme te mardhenieve anesore kundra tipeve-linje po ashtu dhe mosha, radha e lindjes, dhe faktore te tjere mund te percaktojne sjelljen sociale. Ne fakt, gjaklidhja e afert e shkalleve te ndryshme dhe poashtu ata qe sjane te lidhur ngushte mund te quhen me te njejtin emer dhe te trajtohen njesojshem prej zakonit ose ligjit (termi ungj, per shembull, mund te aplikohet ndaj nje ster-ungji ose ndaj burrit te emtes).

Nje prej dy aplikimeve kryesore te te dhenave te gjaklidhjes eshte me respekt te ngjases qe dy individe te nje grade te njohur gjaklidhjeje me nje individ tjeter do te ndajne trajtat e atij personi. Kjo ngjase varet mbi moden e trashegimise dhe ne graden e depertimit ose ne shprejen e faktoreve gjenetik. Menyra e trashegimise mundet, per shembull, te jete dominuese ose nderprerje. Nje cift gjenesh ne te njejtin pozicion relativ ne nje set dy-kromozonesh ne qelizen berthamore (ose allelomorfe) jane per dy trajta alternative, sic jane gjelbersia dhe verdhesia te bizelet; te dya allelomorfet mund te jene per nje nga trajtat, ose ato mund te ndryshojne, keshtu qe nje allelomorf eshte per njeren trajte dhe tjetra per tjetren. Trajta qe shfaqet-eshte "e shprehur" ne nje individ, kur cifti i allelomorfeve ndryshon, eshte trajta dominuese dhe trashegimia eshte dominante; Nese njera trajte nuk shfaqet ne mos te dya allelomorfet jane per ate trajte, kjo eshte recesive.
Nje menyre tjeter trashegimie eshte trashegimia me seks-lidhje. Gjenet per hemofiline, per shembull, jane pjeseqenese te te dya palet, meshkujt dhe femrat, por semundja tendon te ndikoje vetem meshkujt. Grada e nderhyrjes eshte frekuenca me te cilen cfaredo trajte ose efekt tregohet ne nje grup ose popullsi qe ka gjenin qe korrespondon me ate trajte. Shprehesia eshte grada e cila trajtat tregohen ne nje individ.

Nje aplikim tjeter te dhenash per gjaklidhjen eshte matja e njegjakesise me graden e gjaklidhjes ndermjet dy prinderish. Koeficenti i njegjakesise (F) eshte perdorur. Kjo eshte ngjasa qe dy allelomorfe do te jene identike dhe te perftuara prej te njejtit parambartes. Aplikimi i ketij principi demostrohet me thjeshte me shembull. Nese vellai dhe motra martohen, i ose e lindura mund te kene nje shans ne kater per te trasheguar nje pale allelomorfesh identike prej ster-prindit. Me secilen grade te metejshme te gjaklidhjes ngjasa eshte pergjysmuar, keshtu qe ngjasa te femija ne nje ciftezim ndermjet emtes dhe nipit (nga ana e motres ose vellait) mund te jete 1 ne 8'te, dhe ne nje femije kusherinjsh te pare 1 ne 16'te.

Ne ndertimin e gjeneologjise, nese linja horizontale perdoren per te bashkuar simbolet e (vella-e-moter) dhe (burr-e-grua) dhe linja vertikale per te bashkuar prinderit me te lindurit e tyre, gjithe te lindurit jane prezantuar me nje ose me shume nyje (figura mungon), secila e te ciles perndikon gjaklidhje. Koeficenti i te lindurve per individin eshte shuma e asaj te llogaritur per te gjitha nyjet qe permbajne prinderit e individit. Koeficenti i te lindurve i popullsise eshte mesatarja (F) e anetareve.
Vlerat me te larta te (F)'se gjenden ne popullsi te vogla, anetaret e te ciles martohen me njeri tjetrin gjate shume brezash. Grupe te tilla quhen te izoluara. Kesisoj, Samaritanet, te cilet rimbeten nje grup i vogel por i dalluar qe nga koha perpara Krishtit, jane te konsideruar si te martuar brenda fisit. Ne Shtetet e Bashkuara disa gurpe fetare jetojne gjithashtu ne koloni agrikulturore si te izoluar (si pershembull, Amishet dhe Huteritet).

Ne gjenetike, nje allelomorf qe eshte mbartur ne te njejtin pozicion ne te dyja te nje pale kromozonesh quhet (homozygos). Nje allelomorf mund te jete i rralle ne popullsine ne pergjithesi, por, nese prinderit e permbajne, transmetohen nga prindi te femija ne te njejten ngjase si nje allelomorf i zakonshem. Atypari shansi per te nderpatur nje allelomorf te rralle ne kromozonet te perftuara prej te dyve, nenes dhe atit -- kjo eshte, shanci per te qene homozygos per ate allelomorf -- eshte mi i madh ne te lindurit e ciftezimeve me gjaklidhje. Ne teori, meqenese mutacionet e perseritura jane te rralla, homozygoiteti i allelomorfeve te zakonshme mund te behet shkaktar n gjaklidhjet distante.

Eksperimente klasike te Mendelit, me bizele, dhe me shume pune vijuese, tregojne qe, kur nje allelomorf eshte i pranishem ne doze dopjo (homozygos), efekti mund te jete shume i ndryshem prej atyre qe jane te trasheguara vetem prej nje prindi (heterozygos). Ne gjenetiken mjekesore aty ka shume proteina, vecanerisht enizma, qe jane te prodhuara ne masa te mjaftueshme nese cilido kromozon mbart allelomorfin e pershtatshem. Mungesa e gjenit ne te dya palet e allelomorfeve prodhon mangesi ne proteinat qe determinon. Semundjet e rralla dhe anomalite e ketij lloji jane relativisht me pak te rralla ne te lindurit e gjaklidhjeve te bashkuara. Ne fakt, ne vitin 1902, brenda dy vitesh mbas rizbulimit te ligjeve te Mendelit, frekuenca e larte e gjaklidhjes te prinderit e individeve me tre gabime metabolizmi te patura qe nga lindja e perdor si evidence e nderprere e trashegimise se Mendelit per njeriun. Nje nga difektet e shenuara qe albinizmi, kondicion ne te cilin lekura eshte roze dhe floku i bardhe, syve u mungon pigmenti, dhe subjektet jane te parehatuara ne driten e ndritshme te diellit dhe zakonisht te picerruar. Efekte gjenetike kundershtuese te tilla ne te lindurit ne bashkimet me gjaklidhje eshte i dukshem vetem ne semundjet e rralla te trasheguara; sa me rralle qofte ky fenomen ne vazhdim, me frekuent ndodh qe prinderit te jene te gjaklidhur. Ne proporcione te medha te te lindurve me ciftezim te gjaklidhur i ose e linura vdes ne shkalle te pare ose ka difekte serioze ne moshen gjashtemuajshe. Ne te lindurit e martesave te kusherinjve te pare dhe ne raste te tjera te njejta ose me me pak gjaklidhje, vetem disa efekte demtues jane vezhguar. Meseshumti, sepse te qenit rralle eshte faktor ndaj ketij efekti, mbigjithcka, influenca e njegjakesise ne popullsine e pergjithshme eshte shume e kufizuar. Ndryshimet modeste social-ekonomike ndermjet llojeve te njerezve qe ciftezohen me te gjaklidhur te afert dhe ata-ato qe nuk mund te llogariten per paksa rritje ne semundjet, dhe vdekjet qe jane bere shkaktare ndaj gjaklidhjes.

Nga pika sociale e shikimit, ne pozicion te kundert me te individit, njegjakesia e ngushte nuk e rrit numrin e vdekjeve prej semundjeve nderprerese; ajo vetem sa funderron paksa te ashtuquajturat vdekje gjenetike ne brezat e me-hershem. Ne formen heterozygote, me jo influence te kundert ne individin qe i mbart ato, allelomorfe te tilla permbajne mundesine per vdekje ne te arthmen prej semundjeve nderprerese; dhe vdekja per foshnjet e lindura nga prinder me gjaklidhje e zvogelin ate mundesi per brezin tjeter.
Principi i njegjakesise se paramenduar eshte vene ne perdorim te kafshet shtepiake per te eliminuar maskim te tille allelomorfesh te nderprera prej tufes. Megjithate, aty vihen re probleme shendetesore prej linjave shume te medha "puro" te atyre te nje gjaku, dhe heterozygotia ne disa allelomorfe duket se eshte ne avantazh. Shume specie, duke perfshire dhe njeriun, jane stabilimentuar prej episodesh izolimi dhe njegjakesie te larmuara me jashtelidhje; ato harlisen me qartesi ne kete drejtim.

Te gjitha shoqerite njerezore kane paksa inceste tabu. Keto jane rregullat qe ndalojne martesen ose mardheniet seksuale, ose per te dyja palet, ndermjet afrishe te percaktuara. Llojet e afrive gjithmone permbajne klasa te gjaklidhura, dhe nje teori e stabilimentit te ligjeve te incestit eshte dije fisnore per efekte njegjakesie te padeshirueshme ne te lindurit ne bashkime te tilla. Tabute e incesteve nuk jane kufizime njeformeshe te nje grade pjeseqenese, sidofqofte, dhe zakonisht ato zgjaten ne mardhenie te shgjaklidhura. Si rrjedhim, ne shoqerine tradicionale kineze nje burre mund te martohet me vajzen e vellait te nenes, per rastin, por ai nuk mund te martohet me nje person qe ka mbiemrin e tij. Teori te tjera te origjines se incesteve, atypari, permbajne analizat e efekteve ne stabilitetin e familjes si nje njesi edukative dhe ekonomike dhe qe shkaktojne percaktimin e incesteve ne shoqeri te ndryshme ndaj motiveve sociale dhe psikologjike.


Materiali u shkeput nga Enciklopedia Britanike
Perktheu dhe pergatiti E.B.