Cili eshte ndryshimi midis dialektit geg dhe tosk?

[Labeati]

(vijim)
* * *
Sot gegnishten e dënon diktati dhe mendësia barbare e atyne që vetëm me dhunë kanë mujtë me e fundos. E pra dhuna nuk âsht shenj i nji intelekti të zhvilluem e ndjesish të pastra qytetare!
Sot aty-këtu shihen edhe tentativa të dështueme me kthye në standard shprehje e frazeologjí gege e deri edhe vargje të ndonji poeti si Fishta, por këto janë patologjina kalimtare që bâjnë me qeshë edhe pulat e Gegnís e të Tosknís.
Duhet thanë se «Hylli i Dritës» (nova series) i rilindun për pak kohë falë përkushtimit të At Zef Pllumit, edhe pse revistë tradicionalisht gege mirëpriti artikuj e shkrime tosknisht. Të njejten vijë po mundohen me ndjekë sot «Bota Shqiptare» në Romë, «Java» në Prishtinë, «Milosaoja» dhe «Arsi» në Tiranë etj.
Kur e pyeta «dreqtorin» e nji gazete të mirënjohtun shqiptare pse nuk pranonte shkrime gegnisht, m’u përgjegj se ai vetë s’merrte vesht kurrgja n’at punë, por kështu kishin vendos redaktorat e tij, të cilët ishin shkollue ndër mejtepet e Partisë.
M’erdhi me i thanë: - Ti mor zotní, n’mos dijsh me vozitë pse mban sule, pse s’ka çka të duhet. Por ai, menjiherë më sqaroi se po të binte ndryshe lodra kishte me kcye ndryshe edhe ai vetë.
Qe pra, na dolën prapë redaktorat, këto qenje të shpërlame që deri dje ishin rrëcokët(1) e atij tiranosaurit që i thojshin «Partia e Punës», kurse sot, si kontorsionista (nji rod pehlivanit) mundohen me na dhanë me pi ujin e budallës.
Mjerë na atëherë, kur ulen malet e çohen sukat, pse me mend kena mbetë aty ku kena qenë para 14 vjetësh.
Dikur Fan Noli botonte «dekllaratat» e veta tosknisht te gazeta «Ora e Maleve» e Shuk Gurakuqit, kurse Millosh Gjergj Nikolla botonte gegnisht te “Bota e re” e te “Illyria”. Kah ana tjetër Mehdi Frashëri, Gabriel Meksi, Eqrem Çabej, Spiro Konda e të tjerë botojshin tosknisht te “Hylli i Dritës”, ndërsa tanë vendi përdorte regjistra të administratës e formularë zyrtarë të shtypun në gegnishten e Elbasanit. Edhe vetë E. Hoxha desht me na nderue tue shtyp veprën e tij të parë (botimi i parë) gegnisht, por kur e pau se s’pat fort lexuesa e ndrroj «drugo kajde» per ato 100 veprat tjera që pasuene.
Kurse sot mendësija shqiptare, mjerisht e sëmundë prej nji sindrome moniste 50-vjeçare të eksportueme në pleqninë e vet deri edhe n’atdheun e demokracisë, pretendon me ushtrue diktatin gjeo-linguistik: «o shkruani si themi neve o ndryshe s’ka!».
Diktati âsht vorfnija mendore e shpirtnore që don me u imponue si rregull jetet, e kjo vorfní âsht njikohësisht nana dhe bija e marrisë, e cila si lija e keqe, po s’u kalue në fëminí rrezikon me e mbytë njeriun në moshë të pjekun.
Sapo kena dalë prej nji epoke ku ky «aut-aut» ishte familjar, por mos të harrojmë se letërsija shqipe s’pati ndonji përfitim të madh prej faktit që Zef Zorba, Primo Shllaku, Zef Pllumi, Anton Çefa, Andrea Skanjeti, Lec Shllaku, Nikoll Mazrreku, Sandër Gera,Tefë Krroqi, Ernest Perdoda e disa dhjeta të tjerë parapëlqyene mos me shkrue sesa me ju nënshtrue diktatit tjetërsues.
Mbasandej diktatet bijnë me vete gjithmonë nji letërsí të shkrueme në mënyren urdhnore, e cila dihet që âsht e vorfën në forma – aq sa i mungon edhe veta e parë. Kurse ne na pëlqen nji letërsí e lirë e shkrueme në gjuhën e dashunisë dhe jo në gjuhën e pronarëve të përkohshmeve të vjetra e të reja.
Për mendësinë e lbozun (tosk. me blozë) të diktatit gjeo-linguistik kishim me i këshillue të sëmundve me pi bar dyndës(2) pse kishte me ja çlirue rrëcokun prej shumë gjanash të nditshme e gurathepash që i mundojnë tash nji gjysmë shekulli.

Fund

[Kryeplaku]

Labeat e lexova shumicen e shkrimit te atij zoterise, pergjithesisht hedh disa problematika qe nuk mund te lihen pa u vezhguar por me thene te drejten nga nje gjuhetar prisja qe shkrimi te perqendrohej tek ana gjuhesore (per te cilen shkrimtari mund te jet me i afte) por gjuhetari kishte preferuar anen historike (si gjithe te tjeret te te njejtit stil). Ajo qe me beri me shume pershtypje ishte se gjuhetari kishte marre mundimin te shkruaj ne dialektin geg me reth 80% te fjaleve te jen nga letrarja (te cilat fjale/fraza mund t'u "zevendesonin" nga dialekti geg). Dhe do doja me te vertet te shikonim nese kjo dukuri eshte pasoje e mosnjohjes se dialektit geg nga shkrimtari, pasoje e deshires se shkrimtarit thjesht te lej nje pershtypje duke perdorur percaret disa menyra shprehese gege apo pasoje e mosmundjes se plotesimit te ambjentit kuptimor te artikullit ne trajten gege nga ana e shkrimtarit, dhe e cdokujt tjetri me gjendjen ne te cilen gjendet ky dialekt sot?

Megjithate dicka duket e sigurte, fenomene si rasti me shkrimin e mesiperm (ku nje perzierje shfaqet si "gegerisht") por edhe i shume autoreve te tjere do kishin si rezultat qe nese te hidhej poshte gjuha standarte qe kemi tani atehere do jet e pamundur te krijohet nje gjuhe standarte tjeter (keto lloj shkrimesh nuk bejne gjuhe standarte), pa hyrur ne zgjedhjen se dicka e tille do ishte e mire apo e keqe (ja u lej ne vendimin tuaj).