Historia e Kishës Orthodhokse Autoqefale Shqiptare

[Albo]

E VËRTETA HISTORIKE PËR ORTHODHOKSINË NUK DUHET TË SHTREMBËROHET

Gjatë dhjetëvjeçarit të fundit është shkruar dhe folur shumë në shtyp dhe në media, madje u përmend edhe në konferencën e kohëve të fundit për tolerancën fetare nga shkrimtari Ismail Kadare - që shqiptarët fillimisht ishin katolikë dhe më vonë janë kthyer në orthodhoksë. Kjo është një pavërtetësi për të mos thënë një fallsifikim i qëllimshëm i historisë që bëhet si pasojë e errësimit të arsyes nga një paragjykim dashakeqës i vjetër ndaj orthodhoksisë.

Por e vërteta historike duhet thënë siç është:

Kishat në krejt territorin e Ballkanit, i banuar, siç dihet, nga paraardhësit tanë arbër, nga grekët dhe më vonë nga sllavët, deri në vitin 732 janë varur prej Papatit të Romës dhe pas këtij viti perandori i Bizantit, Leoni III Izauri i kaloi në vartësi të Patriarkanës së Konstandinopolit. Me skizmën, ndarjen e Kishës më 1054, gjithë popujt e Ballkanit, mes tyre dhe shqiptarët, u gjendën krejtësisht kristianë-orthodhoksë.

Konvertimi në katolikë i shqiptarëve filloi pas vitit 1250, kur francezët anzhuinë pushtuan Durrësin në Shqipërinë e Mesme, themeluan qytezën Saint Jacques (Senzhak), Shijakun etj. Në këtë kohë pushtuesit anzhuinë konvertuan edhe shqiptarin e parë nga orthodhoks në katolik. Numri i pakët i katolikëve u rrit me ardhjen e mëvonshme të kolonëve venetikas, të cilët zaptuan Durrësin, Lezhën, Shkodrën etj., - por numri i tyre mbeti në shifra më të ulta krahasuar me popullatën orthodhokse (lexo: Histori e Bizantit nga Ostrogorski, Baylli; Meyers Lexikon 1890 etj.).

Për të mos vazhduar më tej, vlen të theksoj meqë alergjia ndaj orthodhoksisë është sa stupide aq edhe antikombëtare, sepse, ndër të tjera, edhe Heroi ynë Kombëtar Gjergj Kastrioti vjen si nga i jati, ashtu edhe nga nëna e tij prej familjeve të pastra orthodhokse. Pas rënies nën sundimin turk të popujve orthodhoksë ballkanikë serbë, grekë etj., sidomos pas rënies më 1453 të Konstandinopolit, Gjergj Kastriotit i mbeti si e vetme alternativë vazhdimi i aleancave me fuqitë katolike si Papa i Romës, mbreti i Napolit etj., dhe në këtë kohë katolicizmi u bë shpresa e fundit e popullit shqiptar për të shpëtuar prej turqve islamë (lexo: Histori e Skënderbeut F. Noli 1947; Histori e Shqipërisë 1959, etj.) Megjithatë shumica e të krishterëve shqiptarë mbeti orthodhokse, dhe këtë e dëshmojnë edhe arbëreshët e Italisë, - të cilët ndonëse jetojnë prej mbi 500 vjet brenda trojeve krejtësisht katolike italiane, - ata edhe sot e kësaj dite praktikojnë besimin kristian sipas traditës së hershme, në ritin orthodhoks, fenë e parë dhe më të vjetrën monoteiste të shqiptarëve.

Dr. Miltiadh Veveçka

[Albo]

Kur lindi Kisha Orthodhokse Autoqefale Shqiptare

Feja Ortodoksët shqiptarë, të udhëhequr nga kanoni kryesor "Kishë e lirë në shtet të lirë", kërkojnë që të gjitha ritualet fetare të bëhen në gjuhën shqipe, në gjuhën amtare.

Dëshira e ortodoksëve shqiptarë për të pasur një Kishë të pavarur është e hershme. Atë e morën me vete ata që mërguan jashtë atdheut, në Amerikë, Rumani, Bullgari, Egjipt, ku gjetën truall të përshtatshëm shenjat e gjallërimit. Me shpalljen e pavarësisë 1912 dhe me formimin dhe konsolidimin e shtetit të pavarur shqiptar më 1920 (Kongresi i Lushnjës), kjo dëshirë erdhi duke u gjallëruar, forcuar dhe mori trajta më konkrete. Ortodoksët shqiptarë, të udhëhequr nga kanoni kryesor "Kishë e lirë në shtet të lirë", kërkojnë që të gjitha ritualet fetare të bëhen në gjuhën shqipe, në gjuhën amtare. Organizimin shpirtëror në bazë të kanoneve të shenjta, zyrtarizimin dhe miratimin e tij është e nevojshme ta bëjë në radhë të parë shteti. Këtë nismë e mori Kostë Paftali, prefekti i Durrësit. Ai njoftoi telegrafisht prefekturat në vitin 1922 për domosdoshmërinë e organizimit të një tubimi për këtë qëllim të rëndësishëm. Çdo prefekturë do të zgjidhte nga dy delegatë, midis tyre kishte edhe klerikë shumë të njohur, si Arkimandrit Visarion Xhuvani, Arkimandrit Agathangjel Çamçja, Ikonom Vasil Marku, Papa Harallambi, Papa Josifi, etj.

Qeveria shqiptare u tregua mjaft e interesuar për çështjen shpirtërore dhe fetare të popullit të saj. Ajo i dërgoi një qarkore prefekturave dhe nënprefekturave për të mbështetur zgjedhjen e njerëzve atdhetarë, të cilët do të përkrahnin idenë e një kishe autoqefale shqiptare. Kundërshtarët e autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare përhapën gënjeshtra sikur organizatore e mbledhjes së Kongresit të Parë Kishtar të Beratit ishte qeveria. Ahmet Zogu, atëherë ministër i Brendshëm, i hodhi poshtë këto shpifje. Kongresi kishtar ortodoks e shpalli autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare duke u mbështetur në kanonet apostolike dhe të sinodeve të lidhura shpirtërisht, dogmatikisht dhe apostolikisht me Kishën e madhe të Krishtit, me Patriarkanën e Stambollit. Ky Kongres plotësoi aspiratat e ortodoksëve shqiptarë sepse vendosi përfundimisht të drejtën e ligjshme të shqiptarëve ortodoksë për përdorimin e gjuhës shqipe në kishë. Me vendimin Nr. 807 të datës 18-09-1922 Këshilli i Ministrave bëri njohjen zyrtare shtetërore të vendimeve të Kongresit të Beratit dhe i miratoi ato plotësisht sepse ishin mbështetur në parimin e pavarësisë së shtetit shqiptar( A.Q.Sh. fondi 251,dosja 1254, viti 1922).


STAMBOLLI NUK NJEH KISHËN SHQIPTARE

Këshilli i Naltë i zgjedhur në Kongres njoftoi të gjitha patriarkanat dhe kërkoi miratimin e Patriarkanës Ekumenike të Stambollit, e cila nuk e miratoi autoqefalinë e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Dy delegacione njëri pas tjetrit shkuan në Stamboll dhe u takuan me Patriarkun. Në delegacionin e dytë morën pjesë deputetë, klerikë të shquar, personalitete të njohura të vendit, si At Vasil Marko, Dhosi Havjari, Vasil Avrami, deputeti Thoma Orolloga, At Harallamb Torka, Dhimitër Kacimbra, Simon Shuteriqi e Kristo Kirka. Me gjithë kërkesën e argumentuar bindshëm, Patriarku nuk u tërhoq nga qëndrimi i tij i mëparshëm, duke vepruar me diplomaci për njohjen e pavarësisë së Kishës dhe jo për njohjen e autoqefalisë. Për njohjen e pavarësisë, pra theksojmë jo të autoqefalisë, Patriarku i Stambollit vuri këto kushte: (1) Peshkopët që do të zgjidhen prej popullit shqiptar duhet të jenë miratuar më parë prej tij; (2) Patriarkana ka të drejtën e vetos në miratimin e Kryepeshkopit; (3) Gjuha e vjetër e dëshirueshme e kishës, greqishtja, të zërë vendin e parë në Kishë.

Këto kërkesa të Patriarkanës së Stambollit hidhnin poshtë vendimet kryesore të Kongresit Kishtar të Beratit dhe opinioni atdhetar nuk u pajtua me këto kërkesa. Ndërkohë diskutimet u bënë të ashpra dhe kontradiktat ndërmjet atyre që ishin për autoqefalinë dhe atyre që i quanin të mjaftueshme propozimet e Patriarkut të Stambollit erdhën duke u thelluar. Zbatimi i vendimeve të Kongresit të Beratit u bë ngadalë sepse edhe dioqezat kryesore ishin pa titullarët e vet. Gjithashtu edhe gjendja financiare e kishave ishte shumë e dobët. Për të krijuar një gjendje më të favorshme Visarion Xhuvani më 1923, që atëherë ishte deputet dhe anëtar i Këshillit të Naltë, kërkoi nga Parlamenti ndihmë financiare prej 50000 franga ari. Ai iu drejtua Parlamentit me këto fjalë: " Kështu edhe nji herë ky Parlament t’i marri parasysh gjithë nevojat dhe gjendjen delikate të Kishës Autoqefale Kombëtare dhe të mos kursejë nje dhuratë të vogël që ka me prumun njisimin dhe shqiptarizimin e ortodoksëve, punë që ka aq vlerë për interesimin ma të naltë të shtetit në kohën e ardhme, sa nuk mund ta shpjegoj me kohën e pakët që kemi".( Bisedime të Këshillit Kombëtar, faqe 221, viti 1923***)

Mbas disa diskutimesh Ahmet Zogu tha: "Asht e ditun se këto ndihma do të jepen jashtë buxhetit dhe nji shumë prej 50000 frangash ari nuk asht gja e madhe. Qeveria pra, me gëzim e pranon dëshirën e komisionit të financave, që kjo shumë t'i dhurohet Këshillit të Naltë të Kishës Kombëtare". Në këtë rast Ahmet Zogu shprehu për herë të dytë vullnetin e mirë për të ndihmuar Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Ai mbajti po këtë qëndrim në përkrahje të Kishës Ortodokse Autoqefale shqiptare edhe në raste të tjera që do t'i shohim më poshtë. Ndihma e miratuar në Parlament i dha udhë zgjidhjes së problemeve të ngutshme të kishës sonë, por mungesa e Sinodit të Shenjtë me dhespotë kanonikë, të cilët do të drejtonin veprimtarinë kishtare për të vënë në jetë vendimet e Kongresit të Beratit, ishte pengesë e madhe. Mitropolitët kanë qenë: Jerotheu në Korçë, Kristofori në Berat dhe Noli në Durrës. Me veprimet e tyre këta titullarë u treguan të mefshtë dhe nuk plotësuan kërkesën e Kongresit të Beratit për të dorëzuar dy kandidaturat e mundshme, që atëherë ishin V. Xhuvani dhe A. Çamçja. Kaluan tre vjet nga Kongresi Kishtar i Beratit dhe zgjidhja po dukej disi e largët. Ndërkohë dioqeza e Durrësit mbeti pa Mitropolit.

Për të plotësuar këtë post të rëndësishëm kishtar dhe për të vënë në jetë vendimet e Kongresit të Beratit, Këshilli i Naltë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare ngarkoi Visarion Xhuvanin që të drejtonte Mitropolinë e Durrësit sipas dekretit Nr. 686 të datës 28.3.1925. Nga klerikët dhe bashkëpunëtorët e vet Visarioni kërkoi që të ruajnë dhe të zbatojnë në mënyrë të plotë kanonet e shenjta për nder të kishës dhe për të mirë të popullit. Plotësimi i kësaj detyre kërkonte që Mitropoliti i Durrësit të kishte gradë episkopale. Visarioni nuk mund të priste deri sa të zbutej zemërimi i Patriarkanës së Stambollit dhe nuk u pajtua me plogështinë, durimin dhe përunjësinë e ndonjë dhespoti tjetër. Ai ishte i bindur se Patriarkana dëshironte që kisha shqiptare të mbetej e varur përgjithmonë prej saj. Ishte koha për të vetëvepruar me guxim dhe me sakrifica. Atëherë pa mbështetjen e Këshillit të Naltë, Visarion Xhuvani shkoi në Mal të Zi dhe më 3 maj të vitit 1925 u dorëzua në gradën episkopale. Akti i dorëzimit të Visarionit pati jehonë të dyfishtë. Disa mendonin se punët do të shpejtoheshin për formimin e Sinodit, të tjerë e quajtën shkelje disiplinore. Midis tyre kishte dhe anëtarë të Këshillit të Naltë të cilët nuk e njihnin si Mitropolit dhe e ndalonin që të celebronte Meshë Episkopale. Madje ata arritën të kërkojnë që të merreshin masa disiplinore ndaj tij. Përplasjen e Episkopit të ri me Këshillin e Naltë e zgjidhi ministri i Punëve të Brendshme, A. Dibra, i cili, në përgjigje të letrës së dërguar nga Prefektura e Elbasanit më datën 24.2.1927, ka shkruar: " Meqenëse Sinodi i Shenjtë është në formim e sipër, të ruhet statuskuoja dhe problemi të zgjidhet prej Sinodit".( AQSh f. 152, dosja 20, viti 1927).

XHUVANI NUK MPOSHTET

Në vitin 1926 Patriarkana e Stambollit ndërmori një veprim tjetër diplomatik për të mposhtur qëndresën e atdhetarëve shqiptarë dhe për të bindur Qeverinë dhe Mbretin e shqiptarëve. Ajo dërgoi në Shqipëri Eksarkun Krisanthos, Mitropolit i Trapezundës dhe laikun P. Kotoko. Misionarët grekë ngulën këmbë përsëri për ruajtjen e privilegjeve të Patriarkanës së Stambollit. Ortodoksët shqiptarë atëherë u ndanë në dy grupe: në përkrahës të idesë së autoqefalisë dhe në përkrahës të kërkesave të Patriarkanës. Ndërkaq ortodoksët e Vlorës me Tol Arapin në krye i dërguan këtë telegram At Vasil Markos më 10 qershor të vitit 1926: "Krisanthi vjen në Korçë, kini kurajo patriotike dhe mos bini viktimë e dhelpërive fanariote. Kemi lindur shqiptarë, rrojmë dhe do të vdesim shqiptarë. Statuti i Beratit për të cilin jemi betuar nga ana jonë nuk cenohet". Visarioni doli në ballë të përpjekjeve që kundërshtonin ndalimin e gjuhës shqipe në liturgjinë fetare. Vënien e gjuhës greke nuk e quajti të logjikshme edhe për arësye filologjike, sepse pjesa më e madhe e librave liturgjikë ishin përkthyer e përshtatur në gjuhën shqipe nga njerëz me kompetencë profesionale.

Kundërshtitë midis intelektualëve për këtë çështje të rëndësishme të Kishës Ortodokse Shqiptare i zgjidhi Mbreti Zogu i Parë, i cili me vendosmëri ka deklaruar: " Aq më ban ç'mendon Patriarkana. Në Shqipni jam zot vetë dhe komandoj unë".(70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale, Tiranë 1993, faqe 71). Më 13 nëntor të vitit 1929 Kryeministri i Shtetit Shqiptar, Koço Kota, iu drejtua me dy shkresa Mitropolitëve Jerotheu dhe Kisi që ishin që të dy në Korçë, dhe shfaqi dëshirën që dy kandidatët për peshkopë (Çamçe dhe Ambrosi) të dorëzoheshin sa më parë dhe me këtë mënyrë të plotësoheshin kushtet për formimin e Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Katër muaj kaluan pa u bërë asgjë. Qeveria kërkoi zgjidhje të brendshme të sinodit, ndërsa ata që nuk e përkrahën këtë ide kërkuan zgjidhje tjetër. Kërkesat e tyre jo vetëm që nuk qenë kanonike, por qenë dhe të pamundshme për interesat kombëtare të ortodoksëve shqiptarë dhe për parimet shtetërore. Për formimin e Sinodit u interesua në mënyrë të veçantë Këshilli i Naltë i Kishës Ortodokse Autoqefale, i cili u mbështet në vendimet e Kongresit të Beratit, në kanonet e shenjta dhe te qeveria shqiptare e kohës.

Në shkurt të vitit 1929 Kryetari i Këshillit të Naltë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë njoftoi Visarion Xhuvanin. Detyra e re që iu ngarkua Visarionit u miratua menjëherë nga Qeveria Shqiptare. Çdo pritje e mëtejshme do ta dëmtonte rëndë autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare, prandaj në mbledhjen e jashtëzakonshme të Këshillit të Ministrave, të kryesuar nga Naltmadhnia e Tij, Mbreti Zog I, në të cilën morën pjesë Koço Kota, Pandeli Evangjeli, Hiqmet Delvina, ndërsa nga Këshilli i Naltë Kishtar At Vasil Marko dhe Imzot Visarioni. Ky i fundit u ngarkua që të zgjidhte dy episkopë kanonikë të huaj, të cilët do të dorëzonin kandidatët shqiptarë. Nga 11 shkurti deri më 17 shkurt të vitit 1929 u bënë hirotonisjet e episkopëve dhe më 18 shkurt do të formohej Sinodi. Këto qenë ditë festive për ortodoksët dhe për myslimanët shqiptarë. Meshat që u mbajtën atëherë ishin ngjarje të shënuara në historinë e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Mbretin në to e përfaqësoi Kolonel Zef Seregji, mori pjesë kryeministri Koço Kota, ministri i Drejtësisë Hiqmet Delvina, Xhafer Vila, Yzedin Beshiri, Abdurrahman Kroi, Dr. Basho, Tefik Mborja etj. Diskutimet e gjata shtatëvjeçare për zgjedhjen e Sinodit të Shenjtë morën fund. Gazeta e Re atëherë shkroi: "Më në fund ideja kombëtare ngadhënoi si gjithnji sepse ajo buron nga shpirti i kombit dhe asht besue në duer të forta patriotike".

KONGRESI I KORÇËS

Mbas formimit të Sinodit u shtua shumë zemërimi i Patriarkanës së Stambollit dhe i Patriarkanës greke. Të dyja bashkë dhe veç e veç ato e rritën trysninë dhe i shtuan sulmet ndaj Sinodit dhe veçanërisht ndaj Kryeepiskopit Visarion, ndaj mbretit Zog dhe Qeverisë shqiptare. Për të përballuar këto shpifje, të cilat mund të arrinin në formë ankese deri në Lidhjen e Kombeve, Këshilli i Ministrave me vendim Nr. 218 të datës 21.3.1929 vendosi të formojë një komision, të përbërë prej ministrit Fuqiplotë Mehdi Frashëri dhe Dhimitër Pogës, drejtor politik pranë kësaj Ministrie për të ndjekur veprimet e mundshme dhe për të mbrojtur interesat e shqiptarëve, për t’u bërë ballë situatave në rast se Qeveria greke do ta shtronte çështjen e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse në Lidhjen e Kombeve. (AQSh. fondi 251, dosja 850, viti 1929) Pa u tutur ndaj presioneve të brendshme dhe shpifjeve të jashtme, Sinodi, me Visarionin në krye, punoi në mënyrë intensive për të përgatitur Kongresin e dytë të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare në Korçë. Edhe për këtë veprimtari kujdesi i Qeverisë dhe i Naltmadhnisë së Tij, Mbretit Zogu I, ishte në lartësinë e duhur, duke përballuar edhe një pjesë të shpenzimeve financiare. Kongresi do të miratonte Statutin definitiv dhe rregulloren e brendshme të administrimit të kishës. Më 19 qershor të vitit 1929 të 46 delegatët përfaqësues të klerit dhe të popullit të Shqipërisë u mblodhën në Korçë për punimet e Kongresit të Dytë Panortodoks. Kongresi historik i Korçës miratoi njëzëri dokumentet bazë të Kishës dhe mjaft vendime të tjera, duke e vendosur Kishën Shqiptare krahas kishave të tjera ortodokse ballkanike, evropiane e botërore.

NJOHJA E AUTOQEFALISË SHQIPTARE

Në vitin 1935 Naltmadhnia e Tij, Mbreti Zog, kërkoi njohjen e autoqefalisë nga Patriarkana, duke dërguar Koço Kotën e Josif Kedhin në krye të një delegacioni pranë Patriarkut për t'i dhënë Tomusin Kishës Ortodokse Shqiptare. Kërkesave të Patriarkanës iu shtua edhe një kusht tjetër: largimi i Visarionit nga detyra e Kryeepiskopit. Visarioni, që dha kaq shumë për kishën tonë, vendosi të vetëflijohej dhe në Sinodin VII pranoi të jepte dorëheqjen. Mbas 27 majit të vitit 1936, dita kur dha dorëheqjen Visarioni, e deri më 12 prill të vitit 1937, pati veprimtari të dendur diplomatike për të bindur Patriarkun e Stambollit që të miratonte Tomusin. Ai nuk lëvizi nga kërkesat e veta, vetëm se i zbuti ato dhe ia përshtati diplomacisë së kohës, miratoi Tomusin dhe në krye të Kishës Shqiptare erdhi Imzot Kristofor Kisi. Edhe më vonë Naltmadhnia e Tij, Ahmet Zogu, tregoi vëmendje të veçantë për mbarëvajtjen e Kishës Ortodokse Shqiptare. Dhënia e Tomusit nga Patriarkana e Stambollit për Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare u bë më 12 prill të vitit 1937. Kjo erdhi pas punës këmbëngulëse që bënë klerikët shqiptarë me Kongresin e Beratit, të Korçës dhe pasi formuan Sinodin e tyre.

GREKËRIT BLLOKUAN UDHËTIMIN E KRYEPESHKOPIT SHQIPTAR

Mbreti Zog porositi avion në Itali për imzot Xhuvanin. Për realizimin e misionit fetaro-kombëtar Visarion Xhuvanin e mbështeti Naltmadhnia e Tij, Zogu I. Kur Visarioni u burgos nga regjimi komunist (nga viti 1948 deri më 1962) një nga bashkëvuajtësit e tij, Beqir Ajazi, për ndihmën e pakursyer që dha Naltmadhnia e Tij, Zogu I, në librin "Nga zhgaba me kurorë deri te drapri me çekan" shkruan: "Kishte vdekur Patriku i Bukureshtit dhe i gjithë Rumanisë. Siç e duan kanonet varrimi i tij do të zhvillohej me ceremoni madhështore ku do të ishin jo vetëm klerikët e lartë të vendit, por edhe përfaqësuesit zyrtarë nga kishat e vendeve të tjera, ndër të cilat bënte pjesë edhe Shqipëria, që dilte për herë të parë si autoqefale. Meqë vdekja e Patrikut kishte qenë e befasishme dhe kur përfaqësuesi i kishës shqiptare, Visarioni, duhej të ishte patjetër, Naltmadhnia e Tij, Zogu I, kishte porositur një takëm ceremonial për meshë, të thurur e të qëndisur krejt prej ari. Vetëm kamillafi i rëndë (mitra) dhe skeptri kishin kushtuar më se 400 napolona ar.

Linja ajrore për në Bukuresht atëherë kalonte Tiranë-Athinë-Sofje-Bukuresht. Kështu që veç vizës së tranzitit të Bullgarisë duhej edhe ajo e qeverisë greke. Kjo e fundit kishte refuzuar dhënien e vizës për Visarionin, sepse Imzot ishte "persona non grata" atje dhe i dënuar për shkak të veprimtarisë që kishte kryer me rastin e autoqefalisë. Dukej sheshit se autoritetet greke po bënin çmos për ta penguar kishën tonë që të paraqitej në një ceremoni botërore, siç qe ajo e varrimit të Patrikut të Rumanisë. Për t'ua hedhur në ajër planin e sabotimit të tyre, Naltmadhnia e Tij, Zogu I, kishte porositur aeroplan të posaçëm, duke e kaluar Visarionin në Itali dhe s’andejmi në Rumani. Sipas rregullave të protokollit i kish takuar Visarionit që të ishte i pari në krye të kësaj ceremonie. Pjesët e tjera, pamjen, veshjen dhe aftësitë kishtare i kishte vetë Visarioni, i cili kishte korrur atje një simpati të madhe për kishën tonë, për veten e vet dhe për Shqipërinë. Në lidhje me këtë veprimtari Gjergj Bubani më ka thënë se gjatë ceremonisë mijëra gra shqiptare të Bukureshtit ndërprenin herë pas here kortezhin për t’i dalë përpara Visarionit, duke brohoritur me devocion: "Jetë të gjatë o dhespoti ynë".

Nos Xhuvani, Pavli Haxhillazi
Gazeta Shqiptare 15-10-2004

[Albo]

[Archon]

Zoi Xoxa:Prapaskenat e themelimit të Kishës Ortodokse Shqiptare

Kryeminsitri Kostaq Kota dhe këmbëngulja e tij për të arritur legjitimimin e kishës ortodokdse shqiptare.

Viti 1929 ka qenë një vit historik për Kishën Ortodokse Autoqefale. Kjo, siç dihet, u themelua për herë të parë nga Fan Noli në Amerikë, ku ai më parë u bë prift dhe pastaj peshkop “vox populi”, sepse, pikërisht në çastin e fundit, peshkopët rusë Aleksandër dhe Platon, që kishin dhënë fjalën për dorëzimin e Fan Nolit, telegrafuan se nuk mund të vinin dot. U duk qartë se propaganda greke kishte bërë punën e saj. Por besnikët shqiptarë, të ardhur në Kishën e Shën Gjergjit, iu përgjigjën intrigave greke duke bërtitur: “Të duam Peshkop! Të duam Peshkop! Aksios! I denjë!” Dhe kështu Fan Noli u bë Peshkop vox populi.

Por kjo zgjedhje nuk është në rregull nga pikëpamja kanonike. Dhe kështu, për të qenë në rregull kanonikisht, Fan Noli më 1922, kur ishte deputet i “Vatrës”, u dorëzua Peshkop në kishën e Shën Gjergjit në Korçë nga peshkopët imz.Kristofori dhe imzot Jerotheu.

Në vitin 1922 u mbajt në Berat Kongresi I i Kishës Ortodokse Autoqefale, i cili zgjodhi për kryetar At Vasil Markon, një prift i thjeshtë, por patriot, që kishte qenë dorëzuar prift nga Fan Noli në Amerikë.
Kongresi i Beratit doli me një statut të përkohshëm, se nuk kishte as kler, as peshkopë sa duheshin. Në këtë gjendje qe zvarritur Kishte Ortodokse Autoqefale, gjer më 1921.

Por Kostaq Kota, i njohur si patriot dhe si “kaur” i mirë, tani që erdhi në fuqi si kryeministër, nuk desh ta linte më pezull këtë çështje. Ai i jepte Kishës Ortodokse Autoqefale më shumë rëndësi patriotike sesa fetare. Kjo ishte vërtet për ne “një çështje kombëtare”. Duke u shkëputur nga Patrikana e Stambollit, ne shkëputeshim nga intrigat greke dhe, sidomos, nga ajo mendësi e ndryshkur e “megali idesë” – plagë e madhe për vendin tonë – që i quante “grekë” të gjithë ortodoksët shqiptarë(!).

Kostaq Kota desh ta zgjidhte këtë problem të madh për kombësinë tonë në mënyrë kanonike. Zgjidhje kanonike donte të thoshte të merrej “tomi” ose “pëlqimi” i Patrikanës për formimin e kishës ortodokse shqiptare. Këtë zgjidhje e kërkonin shumë fanatikë ortodoksë shqiptarë, midis të cilëve edhe Imzot Kristofori. Ky ishte një teolog me cilësi shumë të larta. Ishte nga familja Kiri prej Berati dhe një pjesë të madhe të jetës së tij e kishte shkuar në Stamboll, ku arriti të bëhet “predikator” i Patrikanës.

Me formimin e Kishës Ortodokse Autoqefale më 1922, si shqiptar i mirë që ishte, iku nga Stambolli dhe erdhi në Shqipëri, ku u emërua Peshkop i Beratit. Kishte cilësi të rralla si teolog dhe si shkencëtar: me kulturë të lartë teologjike shkencore, studiues i palodhur, predikator i shkëlqyer, sa linte të habitur të gjithë ata që e dëgjonin. Njeri me moral të lartë.
Por nuk ishte tip “revolucionar”, ndaj nuk dëshironte edhe zgjidhjen “revolucionare” të Kishës Ortodokse Autoqefale.

Qeveria vendosi ta dërgojë në Stamboll, në krye të një delegacioni, që përbëhej nga Vasil Avrami dhe Dhimitër Kacimbra, për të bërë çmos që të merrnin "tomin"”nga Patrikana. Por ky delegacion ndenji një kohë të gjatë në Stamboll dhe nuk arriti në asnjë ujdi me Patrikanën: e pamundur. Ata të Patrikanës ishin klerikë grekë fanatikë dhe miopë: që të na jepnin “tomin”, kërkonin nga ne kushte mesjetare, si për shembull që klerikët shqiptarë, për çdo faj a krim, të gjykoheshin nga “gjykatat fetare” dhe jo nga gjykatat civile të shtetit; që lindjet, martesat, divorcet, vdekjet të bëheshin prej Mitropolisë dhe jo prej Shtetit.
Ta pret mendja që Shteti shqiptar nuk mund t’i pranonte këto kushte mesjetare.

Atëherë duhej zgjidhur çështja në mënyrë “revolucionare”, domethënë pa “tomin”, (pa lejen e Patrikanës së Stambollit, - red.), ashtu siç e kishin zgjidhur edhe shtetet e tjera të Ballkanit, si Bullgaria dhe Rumania.
Mirëpo imzot Kristofori nuk pranonte, me gjithë presionet që iu bënë. Po halli? Imzot Kristofori ishte i domosdoshëm, pse ne kishin atëherë dy peshkopë – imzot Kristoforin dhe imzot Visarionin. Siç dihet, nga pikëpamja kanonike, duhen dy peshkopë që të bëjnë një peshkop tjetër. Duke refuzuar imzot Kristofori të merrte pjesë në formimin e Kishës Ortodhokse Autoqefale, nuk na mbetej veçse imzot Visarioni dhe me këtë vetëm ne nuk mund të bënim peshkopë të tjerë për të tri dioqezat e Shqipërisë, që ishin vakante – Korçën, Gjirokastrën dhe Beratin.

Kishim mbetur në hall të madh. Imzot Kristofori u tregua në këtë pikë shumë kokëfortë e këmbëngulës – si pasojë, u internua në manastirin e Ardenicës.
Por çështja e Kishës duhej zgjidhur me çdo kusht dhe me çdo sakrificë. Ishte një çështje kombëtare, që nuk mund të mbetej e pazgjidhur.

Kryeministri: “Yrish! Jepi përgjigjen që meriton atij ministrit grek që na kërcënon me pronat e shqiptarëve në Greqi”
Nga ana tjetër, ministri i Greqisë në Tiranë, zoti Mellas s’linte mjet pa përdorur, duke ushtruar tërë ndikimin e tij moral e material pranë ortodoksëve shqiptarë. Arriti gjer në kërcënim. Në një rreth ortodoksësh arriti gjer në këtë trysni: “Në qoftë se shqiptarët do ta zgjidhin çështjen e kishës ortodokse në mënyrë “revolucionare”, atëherë Greqia nuk ka për t’i paguar pronat që zotërojnë shqiptarët në Greqi”.

Ju e dini se shumë shqiptarë, sidomos çamët, - por edhe bejlerë korçarë dhe beratas, - zotëronin mjaft prona në krahinat e Prevezës dhe të Janinës, por edhe gjetkë. Greqia kishte bërë një Reformë agrare, me të cilën caktonte shpronësimin e pronave rurale, po duke i shpërblyer. Për arsye “politike”, e kishte zvarritur pagesën e pronave të shqiptarëve. Dhe ja tani që zoti Mellas po kërcënonte haptazi se nuk do t’i paguante fare, po të zgjidhej çështja e Kishës në mënyrë “revolucionare”.

Mehmet Konica, i vëllai i Faikut, ma solli këtë fjalë të Mellasit dhe më siguroi se në atë mbledhje kishte qenë edhe ai vetë dhe i qé përgjigjur Ministrit të Greqisë se ato fjalë qenë një “kërcënim” që cenonin sovranitetin e Shqipërisë.

I thashë Mehmet Konicës se, për hir të dinjitetit kombëtar, duhej t’i jepnim një përgjigje atij Ministri sa ta mbante kokën me dorë dhe unë isha gati ta shkruaja dhe ta botoja këtë artikull, po kisha frikë se ai do ta përgënjeshtronte duke pohuar se s’i kishte thënë ato fjalë.

Mehmet Konica më siguroi se, në këtë rast, do t’i vërtetonte me shkrim ato fjalë si ai vetë, ashtu edhe të tjerët që u ndodhën në atë mbledhje.
Vura në dijeni edhe kryeministrin Kostaq Kota, i cili më tha: “Yrysh! Jepi një mësim si duhet atij maskarai!”

Dhe unë të nesërmen botova një kryeartikull kundër Mellasit, kryeartikull që zgjoi entuziazëm në të gjitha rrethet patriotike të kryeqytetit. Erdhën të më përgëzojnë shumë patriotë, që s’kishin dëgjuar një polemikë aq të rreptë kundër një përfaqësuesi të huaj.

Është më kot t’jua sjell këtu përmbajtjen. Sado që të mundohem, prapëseprapë do dalë e zbehtë. Unë jam i mendjes që ai artikull do marrë dhe riprodhuar tekstualisht në rubrikën “Shtesa dhe shënime”. I thashë Mellasit, me pak fjalë se ne jemi një shtet sovran dhe shumë xheloz për pavarësinë tonë kombëtare. Luftërat e bëra dhe gjaku i derdhur e provojnë sesa të shtrenjtë e kemi lirinë e Atdheut. Mos kujtoni, zoti Mellas se, për disa pasuri që kanë shqiptarët në Greqi, do të sakrifikojmë pavarësinë e kombit? Kurrën e kurrës!

Çështja e kishës autoqefale është një çështje kombëtare për ne shqiptarët dhe jo vetëm për shqiptarët ortodoksë etj.etj.

Zemërimi i ministrit tonë të Jashtëm
Por të nesërmen që doli artikulli në gazetë, më mori në telefon Iljaz Vrioni, që ishte ministër i Punëve të Jashtme. Më telefonoi nga “Kontinentali” dhe më lutej të shkoja ta takoja.
Shkova. Pyeta kamerieren e “Kontinentalit” se në ç’dhomë ishte Sua eçellenza Vrioni. Këtë hotel e mbante një italian dhe të gjithë personelin “Kontinentali” e kishte italian.
Kamerierja më tregoi numrin e dhomës. Shkova dhe trokita. Askush nuk m’u përgjigj. Trokita edhe më fort. Prapë asnjë përgjigje. Iu drejtova përsëri kamerieres:
-Signorina, ma S.E. non c’è.

-È dentro, signore, è dentro. Bussate più forte, vi prego.
Trokita më fort. Akoma asnjë përgjigje. Atëherë mora guximin dhe e hapa pak derën. Hodha sytë rreth e rrotull: askush! Isha duke mbyllur derën, kur pashë shtrirë në një poltronë një njeri të mbuluar kokë e këmbë me një mushama. Ai po gërhiste. Qëndrova i habitur. Ç’të bëja? Ta zgjoja apo të largohesha?

Nuk mund ta zgjoja! Me siguri do t’i vinte zor që e gjeta atë alamet ministër të Jashtëm ashtu shtrirë dhe duke gërhitur. U largova në majat e këmbëve dhe çela derën. Po dera bëri zhurmë dhe ai ngriti kokën.
-Erdhe? – më tha dhe u ngrit ndenjur duke hedhur mushamanë te këmbët. – Më fal që më gjete kështu, po s’jam kaq mirë. Urdhëro e ulu.
U ula në një kolltuk aty pranë. I ra ziles dhe më pyeti ç’dëshiroja të merrja.

-Një kafe, - i thashë.
Erdhi “signorina” dhe ai porositi një kafe për mua dhe një konjak për vete. U çudita kur e pashë që “signorina” nuk i solli një “qelqe” me konjak, po një “gotë uji” me konjak. E piu sikur po pinte një gotë me ujë. Shtrembëroi buzët, u koll nja dy herë, pastaj më pyeti:

-Po ç’qe ai kryeartikull që botove sot në gazetë?
-Një përgjigje e merituar kundër ministrit të Greqisë, zoti ministër.
-Po unë a jam apo s’jam ministër i Jashtëm? Si s’më pyete mua përpara se ta botoje?

-Më lejoni t’ju them, zoti ministër, por këtë nuk mund ta bëjmë kurrë. Sikur të pyesnim ministrat përkatës për çdo artikull që do të botonim, atëherë gazeta s’del kurrë. Kjo është kundër rregullave të gazetarisë, zoti ministër.
-Po ti, me atë kryeartikull, më prishe politikën e Jashtme!
-Nuk kuptoj, zoti ministër, më ndjeni, por edhe ju vetë, si shqiptar, nuk mund të pranoni që një përfaqësues i huaj të na cenojë në dinjitetin tonë kombëtar, të ndërhyjë në punët tona të brendshme dhe të na kërcënojë sovranitetin tonë, si shtet i pavarur.

-Sa axhami që je! – ma preu fjalën Iljaz beu – Sa fjalë që thotë njeriu! Pastaj ne jemi të vegjël dhe nuk duhet të tregojmë kaq “sensibilité” të madhe. Punë e madhe se tha një fjalë! Pastaj a e provojmë dot se e tha atë fjalë? Sigurisht ai ka për të ardhur sot në ministrinë e Jashtme dhe ka për të protestuar. Unë ç’t’i them?
-Ju ma hidhni mua fajin, zoti ministër.

-Po ai do kërkojë të merren masa kundër jush, të mbyllet gazeta...
-Shumë mirë, zoti ministër. Dhe ju, po qetë dakord me të, kërkoni nga Këshilli i Ministrave që të merren masa kundër meje, si drejtor përgjegjës, duke më pushuar dhe duke më dërguar në gjyq. Mundet që edhe Këshilli i Ministrave të jetë në një mendje me ju.

Unë heshta dhe ndeza një cigare. Iljaz beu po mendohej, duke fërkuar duart. Pastaj duket se u pikas dhe shpërtheu:
-E kuptova. Ju paskeni kaluar sipër meje dhe paskeni marrë pëlqimin e Kostaq Kotës. E kuptova. S’është e mundur që unë të bashkëpunoj me Kostaq Kotën. Do të jap dorëheqjen. Nuk bashkëpunoj dot. Impossible.
-Zoti Ministër, nuk më përket mua të shprehem për bashkëpunimin tuaj në qeverinë e zotit Kota...

-E di, e di, unë do të jap dorëheqjen, por më vjen keq për Shqipërinë se në ç’duar do ta le. Unë kam qenë iniciator i Kongresit të Lushnjes; unë e bëra Zogun mbret; unë bëra aleancën me Italinë dhe tani isha gati për një marrëveshje me Greqinë, kurse ju dilni dhe ma prishni tani punën. S’mbetet veçse të jap dorëheqjen. Shko, bir, shko, këto janë “marifetet” e Kostaq Kotës.

Shkova dhe pyesja veten si bën ky ministër sarhosh të flasë me ministrat e jashtëm të botës së qytetëruar, që janë “koka” jo shaka, të flasë madje edhe në Lidhjen e Kombeve etj, etj.
Dhe m’u bë qejfi kur, pas dy ditësh, dha vërtet dorëheqjen dhe, në vend të tij, erdhi zoti Rauf Fico.

Shqiptarja.com

[Archon]

Si u përdor Imzot Viktori nga Cetinja për themelimin e Autoqefalisë

Si e siguroi zgjidhjen kombëtare për Kishën Ortodokse Visarion Xhuvani? Çafrë bisedoi me mbretin dhe si Zogu i dha karta biancan dhe para s atë donte për këtë çështje. Kush ishin peshkopët e rinj dhe si funksionoi autoqefalia vitet e para...

Udha drejt Autoqefalisë: emërimi i peshkopëve të rinj
Të kthehemi te Kisha Ortodokse Autoqefale. Me gjithë kërcënimet e Mellasit, e kërkonte interesi kombëtar që ajo të organizohej sipas rregullave të ortodoksisë. Po qysh, tani që na mbetej vetëm imzot Visarioni?
Mbreti e thirri këtë dhe i qau hallin. Visarioni ishte një tip që u hynte punëve pa i menduar dy herë dhe asgjë s’e ndalonte. I tha, pra, mbretit që, po t’i jepte carta bianca, ai mund të gjente një peshkop tjetër dhe kështu, të dy së bashku, të dorëzonin edhe tre peshkopë të tjerë, për të trija dioqezat vakante.

Si mbreti ashtu edhe Kostaq Kota e njihnin fare mirë imz. Visarionin. Por ishin ngushtë dhe, donin s’donin, tek ai do të mbështeteshin.
Dhe i dhanë carta bianca si dhe para sa të donte, mjaft që të gjente një zgjidhje kombëtare për Kishën Ortodokse.

Visarioni s’e bëri të gjatë. Për tërë natën u nis për në Cetinjë të Malit të Zi dhe atje dha e mori dhe solli me vete Imz. Viktorin, Mitropolitin e Cetinjës.
Një pasdreke vonë – mund të ishte ora gjashtë ose gjashtë e gjysmë e mbrëmjes - unë po punoja në zyrë, kur më thirri në telefon Kostaq Kota dhe m’u lut që të shkoja në Kishë.
-Ç’të bëj në kishë në këtë orë, zoti kryeministër?

-Kështu është puna, po vij edhe unë.
E lashë punën dhe shkova në kishë. Kisha ishte e errët, nuk kishin ndezur kandelabrat dhe kishte fare pak njerëz. Në mes të kishës, përpara një tryeze, vura re Visarionin dhe një peshkop mjekërbardhë, të cilët kishin vënë në mes Agathangjelin dhe po e bënin dhespot. Pyeta at Vasil Markon kush ishte ai mjekërbardhi dhe at Vasili m’u përgjigj se ishte Imz. Viktori nga Cetinja, por më vonë do flisnim gjatë e gjerë. Ia hodha sytë kryeministrit, i cili ma bëri me shenjë që t’i afrohesha dhe më pëshpëriti në vesh që të merrja shënim për këtë ceremoni që po zhvillohej, se të nesërmen duhej ta botoja në gazetë.

Të nesërmen, Kostaq Kota më thirri në zyrë dhe më tha se Këshilli i Ministrave kishte vendosur që unë të isha “përkohësisht” (dhe e theksoi dy herë këtë fjalë) sekretar i Sinodit, gjer në rregullimin përfundimtar të Kishës Ortodokse Autoqefale.

Kur më pa të habitur, nisi të më shpjegojë:
-Dale, mos u çudit. Ne jemi të detyruar të organizojmë Kishën Autoqefale në mënyrë “revolucionare”. Ti e di mirë rëndësinë që ka kisha jonë autoqefale për çështjen tonë kombëtare. – U përpoqëm të ndjekim rrugën paqësore, rrugën e urtësisë. Më kot. Komisioni që dërguam në Stamboll u kthye duarbosh: pretendimet absurde të Patrikanës nuk mund të pranoheshin në asnjë mënyrë. Për fat të keq, patëm kundërshtar edhe Imz. Kristoforin, të cilin e duam dhe e respektojmë të gjithë për cilësitë e tij të larta morale dhe intelektuale.

Na mbeti vetëm Visarioni. Duam - s’duam, me këtë do të punojmë sot për sot. Po e dimë se ai duhet udhëzuar. Duhet të jemi të kujdesshëm se jemi në një kohë kur grekët kërkojnë qimen për ta bërë tra. Ti e pe kërcënimin e Mellasit. Prandaj vendosëm që ti të jesh sekretar i Sinodit dhe të mos i ndahesh Visarionit. Unë do ta thërres përpara teje, do t’i flas hapur, do t’ia them troç se shpesh merr kot; se ti do të jesh këshilltari i tij dhe ai asgjë nuk do të bëjë pa u marrë vesh me ty.

Dhe vërtet aty për aty e thirri Visarionin dhe i foli aq egër sa s’e kisha dëgjuar ndonjëherë. Visarioni i pranoi të gjitha me gazin e tij të shtirë dhe filloi të më bëjë disa komplimente me teprim, duke më lavdëruar jashtë çdo mase dhe duke na dhënë fjalën se nuk do të lëvizte asnjë pëllëmbë pa u këshilluar me mua.
Unë e kuptoja se ato fjalë qenë sa për të kaluar lumin, se njeriu s’mund ta ndërrojë natyrën e tij, brenda 24 orëve; por megjithatë m’u desh ta pranoja detyrën e re, - që s’ishte për mua, - pasi po më bëhej një thirrje, në emër të patriotizmit.

Dhe desha t’i kushtohem me zell kësaj detyre. Natyrisht nuk hoqa dorë nga gazeta po, që të jem më i lirë, ngarkova Nebil Çikën që të më zëvendësonte. Duhet të shtoj se Nebil Çika kishte hequr dorë të më sabotonte, kur e pa se nuk ia doli dot në krye dhe, tanimë, po punonte pa dredha. Në këtë kohë e sipër unë sigurova edhe bashkëpunimin e Gjergj Ashtës, një djalë i ri me talent, që sapo kishte kryer studimet në Itali.
Pas Agathangjelit, u dorëzuan peshkopë edhe dy priftërinj të tjerë, që morën emrin kishtar: Imzot Ambrozi dhe Imz. Eugjeni. At Vasil Marko, meqenëse e kishte gruan gjallë, - dhe ju e dini se, sipas rregullave fetare, peshkopi duhet të jetë ja beqar ose i ve – u dorëzua Mitrofor, që është grada e peshkopit.

Kështu u plotësuan të katër Dioqezat: Imz Visarioni, kryepeshkop i gjithë Shqipërisë dhe peshkop i Tiranës, Durrësit dhe Elbasanit, Imz. Agathangjel Çamçe, peshkop i Beratit, i Vlorës dhe i Kaninës; Mitrofor: Vasil Marko, titullar i dioqezës së Korçës; Imz. Ambrozi, i Gjirokastrës dhe Imz. Eugjeni mbeti zëvendës peshkop i Shqipërisë.

Ndërkaq unë kisha zënë një vend në Mitropoli dhe fillova të marr përsipër të gjitha punët e Kishës. E para e punës, peshkopët e rinj duhet të shkonin të merrnin në dorëzim Dioqezat e tyre. Duhet të priteshin me nderimet “tradicionale”: Prefekti, kryetari i bashkisë, autoritetet kishtare do të dilnin 8-10 km. jashtë qytetit për të pritur peshkopin e ri, i cili vinte me një suitë të madhe nga pas. Në të hyrë të qytetit priste i gjithë populli, i radhitur në të dy krahët e rrugës. Këtu të gjithë zbrisnin nga makinat dhe vazhdonin në këmbë gjer në Kishën Katedrale.

Të gjitha kambanat e kishave të qytetit binin, pa ndërprerje, në “hosana”. Peshkopi, i veshur me rrobat pontifikale, mbante në dorë një kryq të madh dhe bekonte popullin, ndërsa kleri këndonte psalme lavdërimi. Në kishën katedrale ceremonia fillonte me leximin e Dekretit mbretëror, që urdhëronte vendosjen e Peshkopit (...) në Dioqezën (...). Pastaj fillonte Te Deum-i. E mbyllte ceremoninë peshkopi – titullar, me një fjalim të rastit.
Në fund, të gjithë dilnin nga kisha dhe e përcillnin peshkopin në mitropoli, të cilën në atë çast e merrte në dorëzim. Këtu peshkopi priste urimet: njerëzit hynin e dilnin duke i puthur dorën peshkopit dhe gostiteshin me llokume e me pije. Siç e shihni: ceremoni madhështore.

Por qeveria, për inat të grekëve, mori masat që kjo ceremoni të bëhej sa më e hijshme, sa më solemne.
U caktua dita kur Imz. Visarioni do shkonte në Durrës, për të marrë në dorëzim atë Dioqezë. E këshillova Imz. Visarionin të ishte sa më i matur, i përulur dhe modest dhe i kisha përgatitur një fjalim shumë të butë.
Visarioni më dha fjalën, por më tha se nuk fliste dot me letër dhe do ta mësonte përmendsh fjalimin e përgatitur.

Më shumë se njëzet vetura e përcollën Visarionin nga Tirana për në Durrës. Te ura e Shijakut nja njëzet vetura të tjera erdhën nga Durrësi me autoritetet dhe me parësinë. Unë isha në veturën e Visarionit.
Në kishën katedrale lexova Dekretin mbretërore, pas të cilit filloi Te Deum-i.

Kur erdhi koha e fjalimit, unë u vendosa nën fronin peshkopal për ta pasur më në kontroll. Ai s’e mori aspak parasysh fjalimin që i kisha përgatitur dhe filloi të improvizonte, duke mbajtur fjalimin duke bërë gjeste teatrale. Tha e tha se kisha kishte mbetur pa bari dhe po shkonte sa poshtë e më poshtë; se kishte rënë në duar të paafta e të padenja. Zuri të qajë, me tamam të qajë e të verë kujën, për gjendjen e mjeruar të kishës së dashur ortodokse. Po pastaj kaloi menjëherë tha se Fryma e Shenjtëruar dhe i kishte thënë: “Ti, o shërbëtor i përvuajtur i kësaj Kishe të munduar, duhet të marrësh frenat në dorë dhe ta shpëtosh nga keqdashësit dhe nga keqbërësit”.

Tani, që u plotësuan dioqezat me titullarët e tyre, duhej të mbahej Kongresi për të hartuar dhe për të aprovuar statutin dhe Rregulloren e Kishës Ortodokse Autoqefale. Kongresi u vendos të mbahej në Korçë. U bënë zgjedhjet në të gjitha dioqezat e Shqipërisë dhe u zgjodhën delegatët. Unë u zgjodha delegat i Dioqezës së Tiranës.
U nisëm për në Korçë. Kongresi u hap në Korçë më 16 qershor 1929.

Përpara hapjes së Kongresit, duhej të bëhej mesha sinodale, domethënë një meshë me pjesëmarrjen e të gjithë peshkopëve, e cila do të mbahej atë të diel në Kishën e Shën Gjergjit.
Të shtunën pasdreke, unë isha duke shëtitur në Shëtitoren “Themistokli Gërmenji” bashkë me prefektin Hil Mosi dhe me kryebashkiakun Vasil Avramin. Në këtë kohë e sipër, një polic i Prefekturës iu afrua prefektit dhe i dorëzoi një telegram. Hil Mosi e hapi dhe na e lexoi me zë të lartë. Qeveria urdhëronte që Imz. Viktori në asnjë mënyrë të mos merrte pjesë në meshën e nesërme sinodale dhe – mundësisht më të mirat: duke i dhënë të holla, medalje, premtime të bukura – ndryshe edhe përdhunisht – të nxirrej jashtë kufirit.

Hil Mosi na u lut edhe mua, edhe Vasil Avramit ta shoqëronim në Mitropoli te Visarioni. E gjetëm në zyrën e tij që po merrte e jepte me disa priftërinj. Me të parë prefektin dhe ne dy të tjerët, brofi menjëherë në këmbë dhe, siç e kishte zakon, na priti me një të qeshur zhurmëmadhe me mbiemrat “të dashur”, “të shtrenjtë”! Po ne ishim të menduar dhe të zymtë. Me gjeste, u thashë priftërinjve se duhet të rrinim vetëm.
Hil Mosi nuk i tha Vasarionit asnjë fjalë, po i tha të lexonte telegramin. Edhe Visarioni u pre dhe po gëlltitej me zor.

-E more vesh? – i tha Hil Mosi, kur e pa se po mendohej, – Unë jam prefekt dhe jam i detyruar të zbatoj urdhrat e Qeverisë. Nesër duhet të niset, po do të më pëlqente të nisej vetë, me të mirë. Jepi para, dekorata dhe premtime të bukura sa të duash.

-Po e thërres përpara jush, është më mirë – tha Visarioni. Hil Mosi nuk e kundërshtoi dhe na bëri shenjë edhe neve të qëndronim. Atëherë Visarioni i ra ziles dhe i tha një dhjaku të thërriste Imzot Viktorin. Ky ishte në një dhomë tjetër të Mitropolisë, prandaj s’vonoi që të vinte.

Ishte një plak i pashëm, me flokë dhe mjekër të bardhë. Ishte nja 70 apo 75 vjeç, po i mbajtur mirë, trupmadh e shpatullgjerë. Hijerëndë dhe impozant. Vërtet një nga ata klerikët, që aty për aty të bëjnë t’i respektosh.
Sapo hyri, i shtrëngoi dorën Visarionit, me përzemërsinë e sivëllait, kurse ne iu afruam dhe deshëm t’i puthnim dorën, por nuk na la. Visarioni na paraqiti.
-Sivëlla fort i nderuar, - filloi t’i thotë Visarioni – kam një lajm të hidhur për t’ju komunikuar. Prefekti, zoti Hil Mosi, ka marrë këtë telegram nga Qeveria.
Dhe ia përktheu jugosllavisht telegramin.

Imzot Viktori dinte pak shqip dhe Visarioni pak jugosllavisht dhe kështu filloi bisedimi gjysmë shqip, gjysmë jugosllavisht, pa qenë nevoja për dragoman.
Imzot Viktorit, me të dëgjuar tekstin e telegramit, filluan t’i dridhen duart. Pastaj filloi të thotë me një fije zëri dhe si me të qarë.

-Sivëlla, ju më thatë në Cetinje se kishit carta bianca nga Qeveria juaj. Ju besova, se një peshkop nuk mund të rrejë kurrë. Pranova të vij në Shqipëri dhe të kontribuoj në formimin e Kishës Autoqefale të Shqipërisë, pasi më premtuat se do të isha peshkop i Shkodrës dhe anëtar i Sinodit të Shenjtë me të drejta të barabarta. Për të ardhur në Shqipëri nuk kërkova as lejen e Patrikanës së Beogradit, sepse e dija që Beogradi nuk do t’i pëlqente këto kushte. Po ju tani po më rreni, sivëlla... - Një çurg lotësh i rrodhën të mjerit plak, lot që na mallëngjyen të gjithëve. Unë s’do ta harroj kurrë atë skenë.
-Po ç’të bëj? Edhe mua më rrejtën, - iu përgjegj Visarioni, duke theksuar këtë fjalën e fundit.

Dhe vazhdoi:
- Më thoni: “Ke carta bianca. Ç’do të thotë: ke carta bianca? Të veprosh si të ta presë mendja. Dhe unë ju premtova... Po ja që tani e hanë fjalën...
-Ju e dini, sivëlla, çdo të thotë të largohesh pa lejen e Patrikanës dhe të Qeverisë së Beogradit, - vazhdoi Imzot Viktori, të cilit vazhdonin t’i rridhnin lotët nëpër mjekrën e bardhë – Do të thotë ta shkoj jetën i internuar, nuk dihet se ku. Zoti i madh po më dënon për mëkatet e mia. U bëftë dëshira e tij, - tha duke u ngritur e duke bërë kryq.

Vërtet na u dhimbs ai qyqar i mbledhur kruspull, me duart kryq në kraharor.
Visarioni përdori tërë gojëtarinë e tij për ta ngushëlluar, duke i premtuar shpërblime dhe nderime të mëdha. I tha se emri i tij do të shkruhej me germa të arta në analet e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe do të figuronte si themeluesi i saj; se Qeveria shqiptare do t’i jepte dekoratën më të madhe për shërbimin e paçmuar që i bëri Kishës sonë; se do t’i jepnin në dorë, në çastin kur do të nisej, sa të holla që të donte.

-Jo, sivëlla. Nuk dua asgjë. Unë nuk erdha këtu për të holla – erdha për një qëllim, që s’deshi Zoti të plotësohej. Jam gati të nisem kur të dëshironi.
Dhe u ngrit. U ngritëm edhe ne. Dolëm shumë të prekur shpirtërisht.

Shqiptarja.com

[Archon]

Zoi Xoxa: Visarion Xhuvani donte vetëm kreun, zullumet e egos së tij

Gjithë përgatitjet për Kongresin e Korçës ku u sanksionua autoqefalia. Projektstatuti që u aprovua me një zë nga Kongresi dhe u dekretua nga mbreti, më 14 gusht 1929 duke u kthyer në ligj shtetëror...

Kongresi i Korçës: Sanksionimi i Autoqefalisë
Në meshën sinodale, që u bë të nesërmen në kishën e Shën Gjergjit, Imzot Viktori nuk mori pjesë. Pikërisht në këtë kohë, vetura e Visarionit po e përcillte gjer në kufi.
Visarioni, sipas natyrës së tij, i mori të gjitha masat që Kongresi të dilte sa më madhështor. Gjeneral Gilhardi erdhi nga Tirana, për inaugurimin e Kongresit, si përfaqësues i mbretit dhe Vasil Bidoshi si përfaqësues i qeverisë.

Korçarët e dinë hyrjen e madhe që ndodhet në katin e dytë të Mitropolisë. Në këtë hyrje u mbajt Kongresi. Në krye, afër dritares së madhe të ballkonit, ishte vendosur një tryezë e madhe për kryesinë; në të dy anët e tryezës disa kolltukë për peshkopët, një tryezë e vogël për sekretarin, vend për gazetarët dhe për publikun dhe, në mes, karriget për kongresistët.

Ishte afro ora 10 para dite dhe të gjithë kongresistët, publiku dhe gazetarët kishin zënë vendet e tyre dhe po prisnin. Pikërisht në orën 10, dy shërbyes të Mitropolisë, të veshur me disa gallona si gjeneralë dhe me kasketa me kryq në ballë, rrinin si roje në krye të shkallëve dhe, tek po ngjitej Visarioni me peshkopët, gjeneral Gilhardin dhe Vasil Bidoshin nga pas, ata të dy përplasën me forcë stapet e tyre në dysheme, duke bërtitur “Kryehirësia e tij Imz.Visarioni!”.

Visarioni e hapi Kongresin me një fjalim pak a shumë si ai që mbajti në Durrës.
Gjeneral Gilhardi e përshëndeti me pak fjalë, nga ana e mbretit, këtë kongres historik dhe Vasil Bidoshi nga ana e Qeverisë. Unë fola në emër të Kongresistëve, shpjegova idealin kombëtar të Kishës Ortodokse Autoqefale dhe kujtova me mirënjohjen më të thellë Imzot Fan Nolin, themeluesin e parë të kësaj Kishe, të cilën e ka pajisur edhe me të gjitha librat për shërbesat fetare.

Theksova se Shqipëria e lirë duhet ta mbajë sa më lart dhe të nderuar këtë flamur fetaro-kombëtar dhe propozova që, sipas rregullave të çdo Kongresi, gjer në zgjedhjen e kryesisë definitive, më plaku nga kongresistët të zinte vendin e kreut të kryesisë dhe më i riu vendin e sekretarit. Por Visarioni më kundërshtoi: ai ishte kryetari i Kishës, prandaj duhej të ishte edhe kryetari i Kongresit. Prandaj kryetar i mbledhjes u zgjodh Visarioni, nënkryetar Vasil Avrami, kujdestar Thoma Papapano dhe unë kryesekretar.

Kërkova të formohej një komision për të shqyrtuar letrat kredenciale të delegatëve. U formua një komision prej tetë vetash dhe Kongresi u shty për dy ditë. Në mbledhjen e dytë, Kongresi formoi një Komision për të përgatitur projektstatutin, që do t’ia paraqiste Kongresit për shqyrtim dhe miratim. Visarioni, që donte të ishte vetë i pari në të gjitha, propozoi të ishte kryetari i këtij komisioni, meqë kishte përgatitur një projektstatut dhe kishte përgjegjësinë e mbarëvajtjes së Kishës, por unë propozova menjëherë Vasil Avramin, që u aprovua nga Kongresi.

Ndër anëtarët e këtij komisioni për përgatitjen e projektstatutit isha unë, Vasil Marko, Dhimitër Kacimbra, Taq Buda, Vasil Bakalli, Thanas Shundi, Llaz Bozo, Nikolla Haxhistasa, Kristaq Ikonomi, Thoma Papapano dhe Miha Maksakuli. Që në mbledhjen e parë, pasi biseduam në parim mbi vijat e përgjithshme, qemë në një mendje që të ndiqnim gjurmët e kishave ortodokse të Ballkanit – të Bullgarisë, të Rumanisë dhe të Jugosllavisë – që kështu grekët të mos kishin ç’të thoshin, - natyrisht duke ua përshtatur nevojave dhe gjendjes sonë. Donim të kishim një statut të përsosur, që të huajt, sidomos grekët, të mos gjenin asnjë pretekst. Dhe vërtet s’patën ç’të thonë.
Projektstatuti u aprovua me një zë nga Kongresi dhe, pas disa ditësh, u dekretua nga mbreti, duke u botuar në “Fletorja Zyrtare” më 14 gusht 1929 duke u bërë, tanimë, ligj shtetëror.

Në kohën që u mbajt Kongresi në Korçë, u dhanë shumë darka për nder të tij. Mbaj mend darkën që u dha nga bashkia. Në këtë darkë morën pjesë, përveç kongresistëve, edhe shumë nga qeveria, myslimanë e të krishterë. Në këtë darkë mori pjesë edhe myftiu i Korçës; Hafëz Muharrem Mullai, i cili mbajti një fjalë që na entuziazmoi të gjithëve. Ky ishte një plak thatim, i gjatë, që i mbahej pak goja, po që kishte një gojëtari aq bindëse, me një shqipe aq të bukur, me një logjikë aq të mprehtë, sa na bëri për vete.

Foli për vëllazërimin kombëtar midis të dy elementëve dhe sesi shqiptarët kanë luftuar gjithnjë të bashkuar e të pandarë, pa marrë parasysh dallimin fetar, kur ka qenë puna për komb e për atdhe. Tregoi historinë e Kishës Ortodokse Autoqefale dhe sesi kjo e ka mbajtur kurdoherë lart flamurin e kombësisë, për të cilin ideal u krijua dhe duhet të jetojë.
Hafëz Muharrem Mullain e kam dëgjuar, më vonë, edhe shumë herë të tjera në Tiranë. Dhe gjithnjë fjala e tij rridhte e ëmbël dhe tërë afsh patriotik.

Na tërhoqi vëmendjen fakti se gjeneral Gilhardi, sado që e kishte mbaruar detyrën e tij, domethënë atë që të përfaqësonte mbretin në përurimin e Kongresit, ai vazhdonte të qëndronte në Korçë, se pajtohej shumë në muhabet me Visarionin. Korça, siç shihet, ishte asokohe një nga qytetet më të zhvilluara dhe më të qytetëruara në të të gjithë Shqipërinë. Vajzat ishin më liberale dhe merrnin pjesë në mbledhje e në vallëzime.
Një ditë prej ditëve, mua dhe të gjithë kongresistëve na erdhi nga një ftesë për të marrë pjesë në një ballo që do të jepej në Mitropoli.

Ta pret mendja që një ftesë e tillë i kishte vajtur edhe prefektit Hil Mosi. Ky u bë bishë. Rrëmbeu bastunin e, tërë inat, u nis për në Mitropoli. Udhës më takoi mua, më kapi për krahu me forcë dhe më thirri aq egër sikur t’ia kishte unë fajin!:
-Eja të shkojmë bashkë tek ai, atje lart. Ç’kërkon, të bëjë ballo në Mitropoli ai i ndërliquri?
Kur hyri në zyrën e Visarionit, sa s’e përplasi pas murit. I vajti mu sipër kokës me grusht përpjetë.

-Po e di ti që unë të lidh kokë e këmbë dhe të përplas në burg, more njeri që s’i ke këmbët në tokë? Ç’kërkon, të na bësh ? Ballo në Mitropoli? Ç’janë këto ftesa?
-Jo unë, - tha i trembur Visarioni, - po gjeneral Gilhardi!

-Po unë të lidh ty dhe gjeneral Gilhardin bashkë. Po a bëhet ballo në Mitropoli, në një vend të shenjtë, apo që të fërkoheni me vajzat e Korçës? Si s’kini turp të turpëroheni. Po a s’mendoni ç’mund të thonë grekët duke marrë vesh këto përçartjet tuaja? Menjëherë t’i anuloni ftesat dhe gjeneral Gilhardi nesër në mëngjes të mos ndodhet më në Korçë, ndryshe e dërgoj lidhur në Tiranë.
Dhe doli duke përplasur derën.

Kongresi i mbylli punimet duke zgjedhur edhe një Komision për përgatitjen e Rregullores së Kishës Ortodokse Autoqefale. Unë me Vasil Avramin, At Vasil Markon dhe të tjerë u zgjodhëm anëtarë të këtij Komisioni. Mua m'u desh të qëndroj afro dy muaj në Korçë për përgatitjen e kësaj Rregulloreje dhe pothuaj e kisha braktisur drejtimin e “Gazetës së Re”, të cilën e kisha lënë në duart e Gjergj Ashtës dhe të Karl Gurakuqit. Aso kohe kisha nisur të përktheja dhe të botoja si nënfletë në gazetë, romanin e Abatit Prevost, “Manon Leskò”, përkthim të cilin e vazhdoi Karl Gurakuqi për kohën që unë ndodhesha në Korçë.

E kam të pamundur të përshkruaj të gjitha çuditë e Visarionit gjatë kohës së Kongresit. Po nuk mundem të kaloj në heshtje punën e “fotografisë së Kongresit”, që shkaktoi grindje të madhe me Imz. Agathangjelin, i cili e quajti veten të fyer dhe e shpuri punën gjer në Qeveri. Ja si qëndron puna: një ditë Visarioni thirri fotografin “Sotiri” të Korçës të bënte një fotografi të Kongresit. Kongresistët u mblodhën në oborrin e Mitropolisë – Visarioni i radhiti nëpër shkallë dhe në radhën e parë vuri një sërë karrigesh, duke llogaritur që ai të binte në mes, midis Hil Mosit dhe Agathangjelit.

Mirëpo Hil Mosi nuk e di pse nuk erdhi dhe karrigia e tij vetvetiu u hoq nga vendi. Visarioni s’e pati mendjen, se i thërriste njërit e tjetrit si të ngrinin kokën, si të rrinin të qeshur etj., kështu që s’u pikas që karrigia e Hil Mosit kishte ikur nga vendi. Fotografia u bë dhe ne u shpërndamë. Kur fotografi Sotir solli fotografinë, Visarioni vuri re që ai nuk ndodhej në mes, si kryetar që ishte, po në mes ndodhej Imz. Agathangjeli. Përveç kësaj, ai kishte në kraharor dy kryqe e një Shën Mëri. Gjithashtu edhe Agathangjeli.

Visarioni u zemërua dhe i tha fotografit Sotir të bënte një ndryshim: në vendin e Agathangjelit të vinte atë, Visarionin, dhe Agathangjelit t’i këpuste një kryq nga kraharori. Po Sotiri nuk pranoi ta bënte, se do dilte e shëmtuar. Visarioni ia mori lastrën dhe ia dha fotografit të studios “Adriatik”, i cili pranoi ta bënte këtë ndryshim, që doli një gjë e shëmtuar: se gjysma e kamillafit të Agathangjelit i mbeti në kokë Vasil Bidoshit, që ishte pranë tij, dhe zinxhirët e Agathangjelit, që mbanin kryqin, mbetën pezull në kraharorin e këtij të fundit.

Gjëra për të qeshur e për të qarë!
Mirëpo Agathangjeli u prek shumë në nder dhe protestoi energjikisht pranë Qeverisë. Kryeministri Kostaq Kota i këshilloi të dy palët, duke u thënë se ishte turp të merreshin me të tilla vogëlsira.
Unë i kam dhe i ruaj të dy këto fotografi: si kopjen e mirë, që mora nga Sotiri, dhe kopjen e ndryshuar që mora nga “Adriatiku”.

S’kishim ç’bënim: Visarioni ishte ai që ishte dhe s’mund të ndryshonte dot.
Si mbaruam edhe Rregulloren, u ktheva në Tiranë dhe iu përvesha punës së gazetës.

Shqiptarja.com