Historia e Kishës Orthodhokse Autoqefale Shqiptare

**Eni** · 28-01-2005, 05:57

Kisha e Shqipërisë

Tradita historike-shpirtërore

Materiali i botuar është një diagramë e shkurtër historike që pëmbledh historinë e Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, nga vitet Apostolike e gjer më sot.
Ky artikull është përkthim dhe titullohet "KISHA E SHQIPËRISË. Tradita historike–shpirtërore. Arti", shkruar nga Kryepiskopi Anastas, botuar me disa shkurtime, nga shtëpia botuese, në librin THESARI I ORTHODHOKSISË. 2000 vjet. Histori - Monumente - Art, Vëll. II –Patriarkanat dhe Kishat Autoqefale.
Ky libër është botuar në greqisht dhe në anglisht.

Treva e Shqipërisë së sotme, e shtrirë përgjatë pjesës veriore të bregdetit Jon dhe pjesës jugore të bregdetit Adriatik si dhe në brendësi rreth pjesës perëndimore të aksit të rrugës Egnatia, merrte pjesë drejtpërdrejt në brumëzimet politike e shpirtërore të tri perandorive të njëpasnjëshme: romake, bizantine dhe osmane. Njëkohësisht, u bë objekt sulmesh e plaçkitjesh barbare nga popuj të ndryshëm (hunët, gotët, normanët, serbët, bullgarët, venedikasit etj.), të cilët synonin territorin e saj. Qendrat më kryesore mitropolitane, gjithmonë kishin përbërje shumetnike, me praninë e elementit ilir, helen e romak, por dhe herë pas here me mbetje të tjera pushtuesish të ndryshëm.
Në bazë të juridiksionit kishtar të krahinave të Shqipërisë së sotme, dallojmë këto periudha:

1) Nga vitet apostolike deri në vitin 731 –gjenden në Kishën vetadministruese të Ilirikut lindor, nën Vikariatin roman të Selanikut.

2) Nga viti 731 deri në fillim të shek. XI –nën Patriarkanën e Konstandinopojës.

3) Nga fillimi i shek. XI deri në vitin 1767 –shumica e episkopatave gjenden nën Kryepiskopatën Autoqefale të Ohrit.

4) Nga viti 1767 deri në vitin 1937 –nën Patriarkanën e Konstandinopojës.

5) Nga viti 1937 deri në ditët tona –Autoqefale.

**Eni** · 28-01-2005, 06:03

Nga vitet Apostolike deri në vitin 731

Apostull Pavli, duke i shkruar bashkësisë së Romës nga Korinthi (në vitet 55 – 57 pas Krishtit), thotë se ai veproi me zell hyjnor, "kështu prej Jerusalemit e përqark e gjer në Ilirik, kam predikuar Ungjillin e Krishtit" (Rom. 15: 18-19). "Gjer në Ilirik" tregon se mund të përfshihet edhe Iliriku, i cili në shek. I pas Krishtit ishte provincë e Maqedonisë. Nën dritën e vargut që pason "kështu jam munduar të predikoj Ungjillin jo aty ku njihej Krishti, që të mos ndërtoja mbi themelin e ndonjë tjetri" (Rom. 15: 20), kemi të drejtë të supozojmë se Apostull Pavli, personalisht ose nëpërmjet bashkëpunëtorëve të tij të ngushtë, mbolli i pari farën e Ungjillit edhe në zonën gjeografike të Shqipërisë, së cilës po i referohemi. Prania e tij në Nikopojë (Nikopoli), pak më në jug të Shqipërisë së sotme, është e pakundërshtueshme (Titit 3: 12); ashtu si edhe veprimtaria apostolike e bashkëpunëtorit të tij të ngushtë Titit, në Dalmaci, pak më në veri të Shqipërisë së sotme (2 Timoteut 4: 10). Sipas një tradite të hershme tregohet se apostull i zonës ka qenë Qesari, një nga të 70 apostujt, kurse sipas një tradite tjetër që bie dakord me të, tregohet se Pavli vendosi Qesarin si episkopin e parë të Dyrrahut (Durrësit).

Dëshminë më të qartë rreth pranisë së komunitetit kishtar në Durrës, e tregon martirizimi i episkop Astit në vitin 98 pas Krishtit. Në librin e Mujores së Kishës Orthodhokse (Menologion), shkruhet: “Më 6 korrik Shën Asti, episkop i Durrësit, mbaroi jetën e tij mbi kryq, i lyer me mjaltë dhe i thumbuar nga bletët”. Një ditë më vonë, më 7 korrik, kremtohet kujtimi i disa shenjtorëve: i Peregrinit dhe atyre që ishin me të, Lukianit, Pompeit, Hesikit, Papiut, Saturninit e Gjermanit, me origjinë latine, të cilët i mbyti në det guvernatori i Durrësit, Agrikola.

Durrësi, Epidamni i vjetër, koloni e hershme e kerkirasve (të ardhurve nga Korfuzi), ishte porti kryesor i Adriatikut, portë prej së cilës romakët hynë në Ballkan dhe me anë të rrugës Egnatia, në Thesaloniki (Selanik) dhe Konstandinopoli (Konstandinopojë). Në këtë udhëkryq ishte e natyrshme të zhvillohej që në shekujt e parë të Krishterimit një Kishë kozmopolite, e cila ndonëse vuajti në mënyrë të përsëritur pushtimet, tërmetet, zjarret, gjithnjë ripërtërihej e riorganizohej.

Në kohën e Dioklitianit (284 – 305) zona veriore e Shqipërisë së sotme, me qendër Shkodrën, përbënte një pjesë të krahinës së Prevalitanës (Praevalitana); zona qendrore deri në lumin e Vjosës, me qendër Durrësin, përbënte krahinën e Epirit të Ri (Epirus Nova) dhe zona nga Vjosa deri në gjirin e Ambrakisë përbënte atë të Epirit të Vjetër (Epirus Vetus). Kur Perandoria Romake, me vdekjen e Theodhosit të parë në vitin 395, u nda në Lindje dhe Perëndim, territori i Shqipërisë së sotme kaloi në varësinë e krahinave lindore. Deri në kohën e Konstandinit të Madh, ajo varej politikisht dhe kishtarisht nga Roma. Më pas varej vetëm politikisht nga Konstandinopoja, ndërsa kishtarisht mbeti në juridiksionin e vjetër deri në vitin 731.

I gjithë Iliriku Lindor ishte një kishë vetadministruese nën mbikqyrjen e lartë të Romës, nëpërmjet Vikariatit të Selanikut. Midis nëntë episkopatave të Vikariatit, mitropoliti i Durrësit radhitej i pesti. Tek “Synekdimos i Herakliut”, i shek. VI, përmenden qytete që sot gjeografikisht i përkasin Shqipërisë, kështu në Epirin e Ri: Dyrrahu, Skampa (Elbasani), Apollonia, Bylis, Amantia, Pulkeriopoli (Berati), Avlona (Vlora), Listra dhe Skipon; në Epirin e Vjetër: Evria, Finiqi, Adrianopoli, Ankiasmos dhe Butrotos (Butrinti). (Emrat e qyteteve dhe episkopatave përmenden në burime të ndryshme me mjaft ndryshime). Më në jug, nga viti 429, ishte episkopata e Driinupolit (Drinopolit), me seli fillimisht diku afër Koricës së Dropullit e më vonë (në vitin 558) në Episkopi (Peshkëpi). Shpeshherë selitë episkopale zhvendoseshin për shkak të vështirësive politike e të luftërave në këtë zonë. P.sh. kur episkopatat e Ankiasmos dhe e Finiqit u shkatërruan nga sulmet e gotëve të Totilës (552) selia e episkopatës së Ankiasmës u zhvendos në Himarë dhe ajo e Finiqit përkohësisht në manastirin e Mesopotamit e më pas në Delvinë, ndërsa selia e Evrias fillimisht në manastirin e Soronias dhe më vonë u bashkua me episkopatën e Butrintit.

Të dhënat historike për këtë periudhë janë shumë të kufizuara. Dëshmi të tjera plotësuese sjellin gjetjet arkeologjike dhe – si gurë të çmuar mozaiku – disa emra shenjtorësh e episkopësh. Por këto nuk mjaftojnë për rikompozimin e mozaikut të historisë së Kishës lokale. Varret e krishtera që u gjetën në portikun jashtë mureve të Butrintit (ndoshta të shek. II), janë elementët më të hershme të pranisë së komunitetit të krishterë në Shqipërinë e sotme. Në vende të ndryshme janë zbuluar bazilika paleokristiane (shih Arti - Arkitektura), kryesisht të shek. V – VI, të cilat dëshmojnë me përmasat e tyre se i shërbenin komuniteteve të krishtera me numër të madh besimtarësh dhe përbëjnë dëshmi serioze rreth lulëzimit të Krishterimit në këto vende.

Zonën tonë e vaditën me gjakun e tyre këta shenjtorë: Elefteri, “episkop i Vlorës dhe i Ilirikut” dhe nëna e tij Anthia (në vitin 120); Donati e Therini (në Butrint, në vitin 250); Danaksi (në shek. III); Isauri, Vasili, Inocenti, Feliksi, Hermia e Peregrini (në Apolloni, në shek. III); Trifoni (nga Sheqishta e Beratit, në vitin 313); Donati, episkop i Evrias (në vitin 387) etj. Nga Aktet e Sinodeve Ekumenike (Kuvendeve Mbarëbotërore Kishtare) njohim disa episkopë: Eukarin e Durrësit dhe Feliksin, “episkop i qyteteve të Apollonisë e Bylisit”, të cilët morën pjesë në Sinodin III Ekumenik (në Efes, në vitin 431); Lukën (e Durrësit), Eusebin “e Apollonisë së Epirit të Ri”, “Petron e Ekineut”, në serinë e episkopëve të Epirit të Ri dhe Pelegrinin e Finiqit, Klaudin (ose Kladeo) e Ankiasmës, që morën pjesë në Sinodin IV Ekumenik (në Halkedoni, në vitin 451); Sisinin (e Durrësit), në Sinodin e V-VI (Penthekt ose Quinisext) “nën Kupolë” (në Konstandinopojë, në vitin 691/692). Gjithashtu, në raste të tjera përmenden edhe episkopë të tjerë: Hipati, në Sinodin lokal të Epirit, në vitin 516; Eftihi (ose Efstohi) në vitet 449 – 451; Konstandini, në vitet 523 – 529; Valeriani, episkop i Finiqit në kohën e perandorit Leont; Filipi, në vitin 516 dhe Eustathi, në vitin 586.

[vijon]

**Albo** · 04-02-2005, 03:01

2 - Nga viti 731 deri në fillim të shek. XI

Periudha e dytë (nga viti 731 deri në fillim të shek. XI) fillon me bashkimin e Ilirikut Lindor me Patriarkanën e Konstandinopojës, nga perandori ikonoklast Leoni III Isauri dhe arrin deri në vartësinë e shumë episkopatave të Shqipërisë së sotme nën Kryepiskopatën Autoqefale të Ohrit. Tronditjet në këtë vend ishin të vazhdueshme dhe popullsia e krishterë përballoi sprova të mëdha. Më e vështira nga këto ishte pushtimi i Durrësit nga bullgarët, në vitin 896. Pas betejash të ashpra Vasili II mundi të vendosë (1014 – 1018) sundimin bizantin në këtë zonë.

Të dhënat historike për jetën kishtare të kësaj periudhe janë gjithashtu të pakta. Dëshmitë më të besueshme mbeten emrat e dokumentuar të episkopatave dhe episkopëve. Tek “Taktikon” e Leonit III (733), ashtu si tregohet në “Parisinus Codex”, rajoni i Ilirikut me mitropoli Durrësin (në të cilën varen 8 episkopata: e Thamnit, e Skampës, e Liknidhës, e Amantias, e Bylisit, e Atradhës, e Avlonës (Vlorës) dhe e Akrokeravnisë) zë vendin e 15–të në listën e Patriarkanës Ekumenike. Më vonë, në “Kushtetutën kishtare” të perandorit Leon Sofos (i Dituri), në fillim të shek. X, mitropoliti i Durrësit renditej në vendin e 43–të (përpara mitropolitit të Smirnës [Izmirit]), me 15 episkopë në varësi të tij: të Stefaniakës, Ko(u)navisë, Kroonit (Krujës), Elisus (Lezhës), Diokleas, Shkodrës, Drivashtit, Polaton, Glavenicës ose Akrokeravnisë, Avlonës, Liknidhës, Antivarit (Tivarit), Çernikës, Pulkeriopolit (Beratit) dhe Gradicës. Kjo gjë lë të kuptosh, se kishte organizim të zhvilluar kishtar. Gjithashtu tregon se krijohen episkopata të reja dhe se prej të vjetrave disa mbeten të qëndrueshme, ndonëse ndryshojnë vendin në renditje, ndërsa të tjera shfaqen me emra të rinj.

Si mitropolitë të Durrësit të kësaj periudhe përmenden: Niqifori, që shfaqet në Aktet e Sinodit të VII Ekumenik në Nikea dhe Lukiani, që firmos në Aktet e Sinodit të madh në kohën e Fotit, në Konstandinopojë në vitin 879. Gjithashtu ruhen edhe emrat e kryepriftërinjëve të episkopatës së Drinopolit, ndërmjet të cilëve: Kozmai (754 – 787), që përfaqësoi Epirin në Sinodin e VII Ekumenik dhe Vasili I (822). Në shek. X ose në fillim të shek. XI veproi e u martirizua pranë Elbasanit Shën Joan Vladimiri, lipsanet e të cilit u ruajtën në manastirin me të njëjtin emër.

**Albo** · 04-02-2005, 03:02

3 - Nga fillimi i shek. XI deri në vitin 1767

Në këtë periudhë dallojmë dy faza kronologjike, me vijë ndarëse kohore pushtimin osman.

Për formimin e Kryepiskopatës së Akridhës (Ohrit), në vitin 1018 – pas rënies së shtetit bullgar të Samuelit – perandori bizantin Vasili II nxori tre sigjile (vendim perandori për çështje kishtare), duke i dhënë asaj në varësi gjithsej 32 krahina kishtare. Kështu, u krijua një Kryepiskopatë e pavarur shumë e madhe, nga e cila vareshin këto episkopata që bëjnë pjesë në Shqipërinë e sotme: e Glavenicës – Akrokeravnisë, e Belegradit – Pulkeriopolit (Beratit), e Çernikës, e Adrianopolit dhe e Butrintit.

Mitropolia e Durrësit në shek. XI – XIII vazhdon të varet nga Patriarkana e Konstandinopojës. Midis kryepriftërinjëve që e drejtuan, shquhen: Laurenti (1025), Konstandin Kavasila (1180), Romanoi (1240). Hera e fundit ku përmendet mitropoliti i Durrësit nën varësinë e Konstandinopojës është viti 1280, ku më pas shfaqet nën varësinë e Kryepiskopatës së Ohrit. Se si hyri nën juridiksionin e saj, kjo nuk është e qartë. Durrësi ishte vendi i lindjes së muzikantit të madh bizantin Shën Joan Kukuzelit (në shek. XII ose sipas disa të tjerëve në shek. XIV), i cili jetoi në Malin e Shenjtë (Athos). Në Malin e Shenjtë gjithashtu asketuan edhe Shën Nifoni nga Lukova e Himarës dhe Shën Nili Erihioti nga Kanina.

Pas copëtimit të Perandorisë Bizantine nga latinët në vitin 1204, zona e Epirit të Ri e të Vjetër u ndikua nga planet ekspansioniste të mbretërve anzhuinë të Napolit dhe nga planet tregtare të venedikasve. Me formimin e Despotatit të Epirit (1267 – 1479), shumë episkopata që ndodhen në truallin e Shqipërisë së sotme u gjendën përballë ndikimeve të ndryshueshme, por që nuk është e mundur të përmenden në këtë diagramë të shkurtër e përmbledhëse historike.

Nga fundi i shek. XI, Kisha Romano-Katolike shtoi përpjekjet për të shtrirë influencën e saj më në jug (me krijimin e episkopatave të Krujës, Antibarit (Tivarit), Shkodrës etj.). Veçanërisht nga shek. XIII, pas sundimit latin (1204 – 1474), pjesa veriore e Shqipërisë së sotme u ndikua fuqishëm nga Romano-Katolicizmi. Në vitin 1273, pas vdekjes së mitropolitit orthodhoks të Durrësit, pas një tërmeti, u vendos në qytet një episkop romano-katolik. Pushtimi serb në shek. XIV shkaktoi shkretim në shumë krahina. Në të njejtën kohë familjet shqiptare (Topiajt, Balshajt, Shpatat, Muzakajt) formojnë principata të vogla. Në vitin 1335, perandori bizantin Androniku i Ri ndërmerr një fushatë ushtarake nga Konstandinopoja dhe, nëpërmjet Selanikut, arrin në Durrës, duke i imponuar zotërimin bizantin nënshtetasve të tij kryengritës. Më vonë udhëheqësit e fuqishëm lokalë të familjes së Topiajve ua dorëzojnë Durrësin venedikasve, të cilët do ta mbajnë nën kontroll qytetin nga viti 1392 deri në vitin 1501. Në fund të fazës së parë shkëlqen figura heroike e Gjergj Kastriot Skëndërbeut, i cili me luftërat e tij (1451-1468) bëhet simbol i qëndresës së fundit të krishterë ndaj osmanëve. Së fundi, edhe Durrësi bie në duart e turqve, më 1501 dhe kështu kryhet plotësisht pushtimi osman. Gjatë kohës së varësisë së mitropolisë së Durrësit nën atë të Kryepiskopatës së Ohrit, krahina e Durrësit përmendet herë nën një mitropolit me titullin “i Durrësit, Gora-Mokrës”, dhe herë dallohet në mitropoli “e Durrësit” dhe episkopata e “Gora-Mokrës”. Emra të njohur të mitropolitëve të Durrësit të kësaj periudhe janë: Danieli (1693), që më pas bëhet i Korçës (1694); Kozmai (1694), “mitropolit i Durrësit dhe i Dalmatëve”; Neofiti (1760); Grigori (1767).

Përsa i përket kohës së themelimit të Mitropolisë së Belegradit (Beratit), nuk kemi dëshmi. Emërtimi Belegrad shfaqet në fillimet e shek. XIV. Ky qytet, që u quajt edhe Berat, u pushtua prej osmanëve në kohën e Sulltan Muratit, në vitin 1431. Përmenden 20 emra kryepriftërinjsh, nga të cilët më të njohurit janë: Ignati (1691 – 1693), që bëhet më vonë Kryepiskop i Ohrit; dhe Joasafi I (1752 – 1760 dhe 1765 – 1801), kur gjatë viteve të tij krahina kishtare e Belegradit u rikthye në fronin e Konstandinopojës.

Zona e Korçës, madje përpara se të ndërtohej qyteti, në vitin 1490, përfshihej në Mitropolinë e Kastorias (Kosturit), dhe kjo vetë ishte nën vartësinë e Kryepiskopatës së Ohrit. Mitropolia e Korçës u themelua në fillim të shek. XVII, duke mbledhur rreth saj episkopatat e Kolonjës, Devollit dhe Selasforit (Svesdas). Episkopi i parë i njohur i Korçës është Neofiti (1624 – 1628). Në vitin 1670, Kryepiskopi i Ohrit Partheni, nga Korça, e ngriti vendlindjen në rang mitropolie, me titullin Mitropolia e Korçës, Selasforit dhe Moskopolit (Voskopojës).

Zonat jugore vazhduan të vareshin nga Patriarkana e Konstandinopojës. Prej 18 episkopëve të Delvinës që njihen, ku më i hershmi është Manasiu (1270), shquhen: Sofroni (1540), intelektual i dëgjuar; Zaharia (1670 – 1682), mëshirues dhe predikues i palodhur; Manasiu (1682 – 1695), ndërtues shkollash në fshatrat e krahinës së tij, pararendës në këtë aspekt i Shën Kozmait të Etolisë. Dëshmitë për episkopatën e Drinopolit (shek. XI – XVIII) janë më të shumta. Nga 41 emrat e ditur të episkopëve të saj shquhen: Sofiani (1672-1700), luftëtar heroik kundër kthimeve në myslimanë (islamizimeve); Mitrofani (1752 – 1760), i përgatitur dhe muzikolog i shquar; dhe Dositheu (1760 – 1799), i cili u kujdes për ndërtimin e rreth 70 kishave.

Gjatë periudhës së sundimit osman problemi më serioz për Kishën ishte kthimi i vazhdueshëm masiv në myslimanë. Më shumë ndikohet popullsia shqiptare –përveç të tjerave, edhe për arsye të mungesës së literaturës së krishterë në gjuhën amtare shqipe. Në të njejtën kohë, në zonën bregdetare të Himarës veprojnë misione të ndryshme propagandistike romano-katolike. Për mbështetjen e orthodhoksëve, nga shek. XVII, në shumë zona ndërtohen manastire të reja, të cilat zhvillohen edhe në qendra të qëndresës orthodhokse, kultivimit shpirtëror, arsimimit dhe aktiviteteve të dobishme sociale, p.sh. manastiret e Raveniës, Pepelit, Drianit, Çepit, Poliçanit, Çatistës, Kamenës, Leshnicës, Kakomisë, Palasës, Himarës, Dhërmiut, Qeparoit, Hormovës, Kodrës, Ardenicës (Ardevusës), Apollonisë, Joan Prodhromit (Pararendësit) në Voskopojë, etj. Gjatë kësaj kohe shumë klerikë punuan me entuziazëm për fuqizimin e popullsisë orthodhokse. Nga këta shquhet hieromonaku (prift murg) Nektar Terpo nga Voskopoja, aktiviteti i të cilit shtrihej në zonën e Beratit e të Shpatit, nga viti 1710 – 1730. I përndjekur u strehua në Itali, ku edhe botoi veprën e tij “Besimi”, për të ndaluar islamizimin e orthodhoksëve.

Në shumë vende të Shqipërisë së Jugut qëndresa orthodhokse fuqizohet me ngritjen e kishave dhe organizimin e shkollave. Një nga qendrat më të rëndësishme orthodhokse ishte Voskopoja, e ndërtuar në një rrafshnaltë, të vështirë për të shkuar. Në shek. XVIII ajo kishte rreth 60.000 banorë dhe njihte një lulëzim të mahnitshëm ekonomik e shpirtëror. Famë të madhe morën: “Akademia e Re” (1744), bibilioteka dhe shtypshkronja e saj. Qytetin e zbukuronin 20 kisha. Deri në vitin 1670 Voskopoja varej drejtpërdrejt nga Kryepiskopi i Ohrit, më pas hyri në Mitropolinë e Korçës. Pas plaçkitjes që iu bë në vitin 1771, sepse kishte marrë pjesë në kryengritjen e Orlofit, filloi rënia e saj, që arriti kulmin në vitin 1916, kur u dogj nga çeta kaçakësh.

Që të shmangnin islamizimin e dhunshëm dhe në të njëjtën kohë të mbanin identitetin e origjinës së tyre, grupe të robëruara në shumë vende të Perandorisë Osmane preferuan të bëheshin "kriptokrishterë" (të krishterë të fshehtë). Në jetën e tyre publike shfaqeshin me emra myslimanë dhe silleshin si të tillë, por në jetën e tyre familjare mbanin traditat e tyre orthodhokse. Në Shqipëri shembulli më tipik i kriptokrishterimit është ai i toskëve të Shpatit, zonës malore në jug të Elbasanit. Ky fenomen zgjati nga fundi i shek. XVII deri në fund të shek. XIX. Nuk munguan në këtë zonë edhe dëshmorët e rinj: oshënar-dëshmor Nikodhimi në vitin 1722 (përmendet nga Elbasani, por është nga Vithkuqi dhe u martirizua në Berat) dhe Kristo kopshtari ose arvanitasi, nga zonat përqark lumit Shkumbin, martirizuar në Konstandinopojë në vitin 1748.

**Albo** · 04-02-2005, 03:03

4 - Nga viti 1767 deri në vitin 1937

Periudha e katërt (1767 – 1937) shtrihet nga shfuqizimi i statusit të Autoqefalisë së Kryepiskopatës së Ohrit deri në dhënien kanonike të statusit të Autoqefalisë Kishës së Shqipërisë. Ngjarja e veçantë dhe vendimtare në këtë periudhë është formimi i shtetit shqiptar, më 1912.

1) Në këtë periudhë riorganizohen mitropolitë dhe episkopatat, ndërtohen kisha të reja dhe herë pas here bëhen përpjekje sistematike për zgjimin shpirtëror të orthodhoksëve. Figura më e madhe e kësaj kohe ishte Shën Kozmai i Etolisë, i cili edhe veproi në këto zona nga viti 1775 deri 1779, duke përfunduar veprimtarinë e tij misionare historike me martirizim, në vitin 1779, në Berat. 30 vjet më pas, një tjetër shenjt, Nikita Arvaniti "nga vendet e Arvanitia-s (Arbërisë)", ndoshta nga Shpati, predikoi Krishtin dhe u martirizua në zonën e Serres dhe Drama-s (në Greqi), në vitin 1809.

Gjatë shek. XVIII dhe XIX u bënë përpjekje serioze për përkthimin në shqip të Shkrimit të Shenjtë. I pari që përmendet është hieromonaku Grigor Konstandinidhi (më pas mitropolit i Durrësit), i cili përktheu Dhiatën e Vjetër e të Re, me gërma të një alfabeti shqip që e kishte shpikur vetë. Fatkeqësisht, ky përkthim humbi. Në shek. XIX Grigor Gjirokastriti, (episkop i Evias), botoi një përkthim të Dhiatës së Re në shqip, me gërma greke. Më vonë dolën përkthimet e Konstandin Kristoforidhit, në gegërisht (1869) dhe në toskërisht (1879), fillimisht me gërma greke. Kryepriftërinj të shquar në këtë periudhe ishin mitropolitët e Durrësit: Grigor Konstandinidhi, Voskopojari, (1767 – 1772) dhe Krisanthi nga Madita (1821 - 1823), një nga shpikësit e metodës së re të muzikës kishtare (bizantine); mitropolitët e Drinopolit: Dositheu (1760 – 1799), Gavriili Sifniosi (1799 – 1827), Joakimi nga Hios (1828 – 1835), i cili u ngjit 2 herë në fronin ekumenik (1860 – 1863 dhe 1873 – 1878); dhe mitropolitët e Beratit: Joasafi II (1802 – 1855) dhe Anthim Aleksudhi (1855 – 1887).

2) Me krijimin e shtetit shqiptar, në vitin 1912, fillon një fazë e re për Kishën Orthodhokse. Me arritjen e pavarësisë politike u shtrua me ngulm kërkesa e pavarësisë e të gjitha komuniteteve fetare nga qendrat, që ndodheshin në shtete të tjera. Rol vendimtar luajti diaspora shqiptare në Amerikë dhe në Evropë, me shoqatat e tyre të ndryshme, si p.sh. shoqëria “Drita”, e themeluar në Bukuresht, në vitin 1886. Veçanërisht e rëndësishme ishte edhe veprimtaria e Fan Nolit (Theofan Stiljan Nolit ose Mavromatit), i cili përktheu shumë tekste kishtare në shqip, duke ngulmuar që këto të përdoreshin në adhurim; më pas ai zuri vende drejtuese, fillimisht në Kishë, si mitropolit i Durrësit, dhe më pas në Shtetin Shqiptar, si ministër i jashtëm dhe kryeministër, në vitin 1924.

Kisha Orthodhokse e Shqipërisë u shpall Autoqefale fillimisht nga Kongresi i Beratit, më 10 – 12 shtator 1922. Vendimet e tij i njohu qeveria shqiptare, e cila dhe e kishte shtyrë atë që të zhvillohej. Në Kongres u caktua Këshilli i Lartë Kishtar, që do të drejtonte përkohësisht Kishën. Në shkurt 1929 u formua Sinodi i Shenjtë i përbërë nga: Visarioni (Xhuvani) (që ishte dorëzuar në episkop, në Serbi më 1925) si Kryepiskop i Shqipërisë dhe mbikqyrës i mitropolisë së Korçës, Agathangjeli (Çamçe) mitropolit i Beratit, Ambrozi (Ikonomi) mitropolit i Drinopolit dhe Efthimi (Kosteva) ndihmës i Kryepiskopit. Në 29 qershor 1929, në Kongresin e Dytë Kleriko-laike që u mbajt në Korçë, u votua “Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë”. Patriarkana Ekumenike refuzoi të pranonte këto veprime jokanonike, por u tregua e gatshme për t’i dhënë vetadministrim dhe paralelisht përdorimin e gjuhës shqipe në adhurim, predikim dhe në arsimimin kishtar. Për shkak të zhvillimeve politike dhe rreziqeve të ndryshme nga Perëndimi, Patriarkana pranoi të diskutonte gjithashtu edhe çështjen e Autoqefalisë. Madje, ajo dërgoi në Shqipëri për bisedime me autoritetet shqiptare Mitropolitin e shquar të Trapezundës, Krisanthin, që më vonë u bë Kryepiskop i Athinës. Krisanthi u shpreh pro dhënies së Autoqefalisë dhe sugjeroi ecurinë në vazhdim.

Që të normalizoheshin marrëdhëniet me Patriarkanën Ekumenike, u mblodh në Korçë, në maj 1936 Kongresi Kleriko-laik, me pjesëmarrjen e përfaqësuesve nga të 4 dioqezat (krahinat kishtare). Kongresi kërkoi falje nga Patriarkana; u bënë bisedime në Athinë (13 mars 1937) dhe një komision i përbërë nga shqiptarë shkoi në Konstandinopojë për të rregulluar përfundimisht çështjen. Kjo anomali e zgjatur kishtare ishte shumë e vështirë e jo e favorshme për zhvillimin e jetës shpirtërore kishtare të orthodhoksëve të Shqipërisë. Kleri vuajti mjaft si rezultat i trysnive të ndryshme dhe vështirësisë ekonomike. Populli mbeti i përçarë për një kohë të gjatë, duke qenë se trazirat kishin përmasa kombëtare të komplikuara. Nga rrëmuja u përpoqën të përfitonin Uniatët dhe grupet protestante.

**Albo** · 04-02-2005, 03:04

5 - Nga viti 1937 deri në ditët tona

Njohja kanonike e Autoqefalisë nga Patriarkana Ekumenike, në kohën e Patrikut Beniamini I, hap një periudhë të re për Kishën e Shqipërisë. Më 17 prill 1937 u dha Tomos-i Patriarkal dhe Sinodal “mbi bekimin e Autoqefalisë së Kishës Orthodhokse në Shqipëri”. Sinodi i parë pas zgjedhjeve kanonike në Patriarkanën Ekumenike u formua nga: Kryepiskopi i Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë Kristofori (Kisi), episkopi i Korçës Evlogji (Kurila), episkopi i Beratit Agathangjeli (Çamçe) dhe episkopi i Gjirokastrës Pandeleimoni (Kotoko). Dy mitropolitë u bënë episkopata, kurse episkopata e tretë (e Gjirokastrës), u formua nga enoritë e Mitropolisë së hershme të Drinopolit, që ndodheshin brenda Shqipërisë. Dy veçoritë e Kishës Orthodhokse të Shqipërisë fshihnin probleme të veçanta. E para, origjina etnike e popullsisë orthodhokse (shqiptarë, grekë, vllahë dhe sllavë). E dyta, fakti se orthodhoksët nuk përbënin shumicën, si në vendet e tjera të Ballkanit, por vetëm 23% të popullsisë. Kështu kundërshtimet politike, ideologjike dhe sociale që ekzistonin përbrenda Shqipërisë, por edhe turbullirat e luftës në rajon kishin pasoja të shumta në jetën e Kishës.

a) Pushtimi italian

Me hyrjen e ushtrive italiane, më 7 prill 1939, Shqipëria u bë pjesë e Italisë fashiste. E si rrjedhojë, menjëherë, u vunë në zbatim plane edhe për bashkimin analog fetar. Paralelisht me vendosjen e urdhrave misionarë romano-katolike në zona të ndryshme në jug të vendit, ekzistonte edhe plani strategjik i thithjes së orthodhoksëve me anën e Uniatizmit. Propaganda theksonte se bashkimi i gjithë të krishterëve shqiptarë nën mbrojtjen e Vatikanit dhe shtetit italian, do të ndihmonte në zhvillimin e vendit. Sipas disave, Kryepiskop Kristofori kishte pranuar të bashkohej me arbëreshët e Italisë (Uniatë), sipas të tjerëve, ai po përpiqej të fitonte kohë, duke e shtyrë çështjen. Megjithatë, mungesa e shumicës absolute në organet ekzekutive të Kishës Orthodhokse përmbysi planet e bashkimit me Uniatizmin, të cilat u shkatërruan përfundimisht me kapitullimin e Italisë, në vitin 1943.

b) Përndjekja ateiste

Pas largimit të gjermanëve, në nëntor 1944, në Shqipëri u vendos plotësisht regjimi komunist dhe filloi persekutimi fetar. Në 23 vitet e para të tij kishte formën klasike, ashtu si në Rusi dhe në vendet e tjera të Ballkanit. Më 25 dhjetor 1948 Kryepiskop Kristofori u detyrua të largohej dhe Kryepiskop i ri u vu Pais Vodica, që në atë kohë ishte episkop i Korçës (kishte mbetur i ve). U lejua gjithashtu të mbahet në Tiranë, nga 5 – 10 shkurt 1950, Asambleja Kleriko-laike e Kishës Orthodhokse, që të votohej Statuti i ri, i cili në disa pika përmirësoi Statutin e vitit 1929. Hierarkia e Kishës, pas vitit 1952, përbëhej nga Kryepiskopi i Tiranës dhe gjithë Shqipërisë Paisi (Vodica), episkopi i Gjirokastrës Damiani (Kokoneshi), i Korçës Filotheu (Duni), i Beratit Qirili (Naslazi) dhe ndihmës episkop Sofroni (Borova). Kryepiskopi kanonik Kristofori, u mbajt nën arrest shtëpie dhe më 19 qershor 1958 u gjet i vdekur (sipas versionit zyrtar pësoi atak kardiak). Në mars 1966 Paisi vdiq dhe në prill erdhi në fronin kryepiskopal Damiani. Në këtë kohë filloi përpjekja për nëpërkëmbjen e fesë dhe përfaqësuesve të saj; po kështu dhe trysnia me internime, burgime dhe vrasje ndaj besimtarëve klerikë dhe laikë.

Shqiptarët orthodhoksë të vendosur në Amerikë, ishin ndarë në dy grupe. Njëri nën drejtimin e Theofan Nolit e më vonë nën atë të episkop Stefan Laskos, që mbanin lidhje me Kishën e Shqipërisë, ndërsa tjetri, nën drejtimin e episkopit të Lefkës, Marko Lipa, që varej nga Patriarkana Ekumenike. Pas vdekjes së Nolit, në mars 1965, u bënë përpjekje (1966 – 1967), për pajtimin e dy grupimeve, por pa rezultat.

Më 4 prill 1967 u dha sinjali për persekutim të plotë. Me një dekret të publikuar më 22 nëntor 1967 Shqipëria u shpall zyrtarisht shteti i parë dhe i vetëm ateist në botë dhe në histori, në të cilin u ndalua me Kushtetutë çdo shprehje fetare. Qindra kisha u rrafshuan, të tjera u kthyen në fabrika, magazina, stalla, kinema, klube. Pothuajse të gjithë manastiret u shkatërruan ose u kthyen në kazerma ushtarake. Në atë kohë Kisha e Shqipërisë kishte përveç Kryepiskopatës edhe tri episkopata, 19 zëvendësi arkieratike, 330 enori dhe 25 manastire. Klerikëve u hoqën rason, shumë prej tyre i burgosën ose i internuan dhe disa i martirizuan. Midis tyre, ish-Kryepiskopi Visarion u burgos dhe Ndihmës-episkopi i Apollonisë, Irineu (Banushi), u internua. Kryepiskop Damiani nuk u përndoq, ai vdiq në shtëpi në Pogradec, më 18 tetor 1973. Në këtë persekutim të përgjithshëm, të përndjekurit dhe përndjekësit i përkisnin të gjitha komuniteteve etnike dhe fetare të Shqipërisë. Në nëntor 1990, qeveria shqiptare, e ndikuar nga ndryshimet ndërkombëtare, vendosi të zbuste masat kundër fesë.

c) Riorganizimi

Inisiativën për riorganizimin e Kishës së Shqipërisë e mori Patriarkana Ekumenike me një sërë veprimesh vendimtare. Në janar 1991, Patriku Ekumenik Dhimitri dhe Sinodi i Shenjtë i Patriarkanës caktuan profesorin e Universitetit të Athinës, episkopin e Andrusës (Drejtor i Përgjithshëm i “Shërbimit Apostolik” të Kishës së Greqisë dhe vëzhgues i Mitropolisë së Shenjtë të Irinopolit), Anastasin, si eksark patriarkal (të dërguar të Patriarkanës), me mision që të shkonte në Shqipëri për t’u takuar me orthodhoksët dhe autoritetet e vendit. Pas kundërshtimeve shumëmujore të shtetit shqiptar, Eksarku (i dërguari) i Patriarkanës arriti në Tiranë, më 17 korrik 1991. Gjatë udhëtimit të tij në vend konstatoi shkretimin e tmerrshëm që kishte shkaktuar përndjekja e pamëshirshme. Ishin shkatërruar 1608 kisha dhe manastire. Veprimi i parë i Eksarkut ishte krijimi i një strukture thelbësore kishtare për përfaqësimin e Kishës lokale. Për riformimin e strukturës kishtare, Eksarku i Patriarkanës mblodhi Asamblenë e Përgjithshme Kleriko-laike 1 – 2 gusht 1991, me pjesëmarrjen e 15 klerikëve dhe 30 laikëve, nga të gjitha dioqezat e Shqipërisë, në të cilën u studiua gjendja pas regjimit komunist dhe perspektiva, në fund u zgjodhën 4 këshilltarë (epitropë) arkieratikë dhe Këshilli i Përgjithshëm Kishtar Kleriko-laik me 13 pjesëtarë. Përfaqësia e Kishës së Shqipërisë vizitoi Patriarkanën Ekumenike (5 – 8 qershor 1992), për herë të parë pas persekutimit dhe kërkoi zgjedhjen e Eksarkut të Patriarkanës si primat të Kishës së Shqipërisë.

Sinodi i Patriarkanës Ekumenike, me iniciativën e Patrikut Ekumenik Bartolomeut, për rikrijimin e Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, zgjodhi më 24 qershor 1992, me vota unanime, Kryepiskop të Tiranës dhe gjithë Shqipërisë mitropolitin e Andrusës, Anastasin dhe mitropolit të Korçës arkimandritin Kristodhul Mustakas, të Gjirokastrës arkimandritin Aleksandër Kalpakidhis dhe të Beratit, Vlorës e Kaninës arkimandritin Ignat Triandis; ku edhe këto episkopata tashmë u ringritën në rang mitropolie. Qeveria shqiptare kundërshtoi me forcë, sepse e konsideroi këtë imponim të jashtëm të udhëheqjes greke ndaj njërit prej tre komuniteteve të mëdha fetare. Presidenti i Shqipërisë Sali Berisha i shprehu pakënaqësinë e tij delegacionit të Patriarkanës Ekumenike, që erdhi më 4 korrik 1992, dhe që përbëhej nga mitropoliti i Pergës Evangjelos, mitropoliti i Filadelfias Melitoni dhe protopresviteri me origjinë shqiptare Ilia Katre. Përfundimisht, Presidenti shqiptar deklaroi se pranon vendosjen e Kryepiskopit Anastas, por nuk bëhet fjalë të diskutohet, që të pranohen të gjithë mitropolitët orthodhoksë të Shqipërisë me origjinë greke. Kryepiskopi i ri, pasi dërgoi Mesazhin e Madh në Fanar (Patriarkanë), më 12 korrik 1992, u fronëzua në Kishën Katedrale të Tiranës më 2 gusht 1992, në prani të të gjithë përfaqësuesve klerikë e laikë të krahinave të Shqipërisë. Qarqe të caktuara shqiptare tentuan ta dëbonin atë me një sërë mënyrash, akoma dhe përgatitje projektligjesh, për arsye të prejardhjes së tij greke. Në një mbledhje të jashtëzakonshme kleriko-laike në Durrës, më 21 janar 1993, të gjithë përfaqësuesit deklaruan njëzëri se nuk bëhej fjalë të toleronin një diçka tillë (largimin e Kryepiskopit). Në vjeshtën e vitit 1994, u tentua me projektkushtetutën e re, largimi përfundimtar i Kryepiskopit; por së fundi ajo u hodh poshtë në referendumin e 6 nëntorit 1994.

Në korrik 1996, pa ndonjë marrëveshje me palën shqiptare, u bënë në Konstandinopojë dorëzimet në mitropolitë të kandidatëve të zgjedhur në vitin 1992, për mitropolitë në fjalë. Autoritetet shqiptare e refuzuan kategorikisht hyrjen dhe vendosjen e tyre në Shqipëri. Përfundimisht, pas diskutimesh këmbëngulëse ndërmjet përfaqësuesve të Patriarkanës Ekumenike, Kishës Autoqefale të Shqipërisë dhe Autoriteteve shqiptare (nga nëntori i vitit 1997 deri në korrik të 1998), çështja e formimit të Sinodit të Shenjtë u arrit me pranimin e skemës që ai të përbëhej nga dy kryepriftërinj me origjinë greke dhe dy me origjinë shqiptare. U fronëzua mitropoliti i Beratit, Ignati, ndërsa mitropolitët e Gjirokastrës, Aleksandri, dhe i Korçës, Kristodhuli, paraqitën dorëheqjen e tyre. Mitropolit i Korçës u zgjodh arkimandriti Joan Pelushi dhe episkop i Apollonisë u zgjodh ikonomi at Kozma Qirjo.

Kisha Orthodhokse e Shqipërisë gjatë periudhës 1991 - 1998, pavarësisht nga mundimet, trazirat e përgjithshme politiko-shoqërore dhe rrënimi i ekonomisë së vendit, u rimëkëmb nga rrënojat dhe, duke jetuar në atmosferë ngjalljeje, u zhvillua me ritme shumë të shpejta. Në shumë qytete, qyteza dhe në qindra fshatra, me popullsi orthodhokse, u organizuan sërish enoritë orthodhokse. Filloi në përgjithësi jeta liturgjike dhe e mistereve, predikimi dhe katekizmi. U organizuan lidhjet rinore, e grave dhe e intelektualëve. Për krijimin e kuadrove vendas filloi në nëntor 1992 funksionimi i shkollës Teologjike- Hieratike, e cila që nga viti 1997 u zhvendos në një kompleks ndërtesash pranë Manastirit të Shën Vlashit në Durrës, me emrin Akademia Teologjike Orthodhokse “Ngjallja e Krishtit”. Deri në vitin 1999 u dorëzuan 110 klerikë të rinj, me arsim të mesëm dhe të lartë, duke kryer studime tre-vjeçare teologjike. Në shtator të vitit 1998, u hap në Gjirokastër Shkolla e Mesme Kishtare “Kryqi i Nderuar“, me konvikt. Studentë të porsadiplomuar nga Akademia Teologjike përbënë bërthamën e parë murgjërore të Manastirit të Ardenicës. U ndërtuan nga themelet 5 manastire dhe 74 kisha të reja; u restauruan 65 kisha-monumente dhe u riparuan më shumë se 130 të tjera. Më shumë se 20 ndërtesa të mëdha u ndërtuan ose u blenë dhe u rindërtuan, që të vendosen selitë mitropolitane, shkolla, shtëpi pritjeje, punishte dhe klinika. Botohet gazeta mujore “Ngjallja” (prej vitit 1992), revista për fëmijë “Gëzohu” (prej vitit 1997), buletini studentor ”Fjala” dhe buletini në anglisht “News from Orthodoxy in Albania” (Të rejat nga Orthodhoksia në Shqipëri); gjithashtu botohen edhe libra liturgjikë, shpirtërorë e shkencorë. Kisha ka shtypshkronjën e saj, stacionin radiofonik, punishtet e qirinjve dhe të drurit.

Kisha Orthodhokse e Shqipërisë zhvilloi një veprimtari të gjerë sociale – veçanërisht në kohën e krizës politiko-shoqërore të vendit (1992, 94, 97, 99) – me ndarjen e mijërave tonë me ushqime, veshje, ilaçe, në ndihmë të familjeve të varfra dhe të refugjatëve kosovarë, si edhe me dhurime pajisjesh spitalore në qytete, fshatra dhe institucione sociale. Në shëndetësi kontribuon me Qëndrën Diagnostike "Ungjillëzimi" në Tiranë, me poliklinikat në Kavajë, Korçë, Lushnje dhe Jergucat, gjithashtu dhe me njësinë ambulante dentare. Në arsim, përveç institucioneve të lartpërmendura, ngriti 7 kopshte në qytete të mëdha, qendra rinore dhe kampingje. Gjithashtu, organizoi programe të zhvillimit bujqësor (të vaditjes, ekonomisë shtëpiake, shtrimit të rrugëve etj.). Të ardhurat ekonomike për realizimin e gjithë këtyre veprave u siguruan nga dhuratat e mijërave miqve nga jashtë vendit, të cilët iu përgjigjën fushatave të Kryepiskopit për ndihmë.

Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë merr pjesë në mënyrë aktive në veprimtaritë e Kishave të tjera Orthodhokse. Ajo u bë anëtare e Këshillit Botëror të Kishave, të Konferencës Evropiane të Kishave dhe në përgjithësi kontribuon në përpjekjet e bashkëpunimit paqësor dhe solidaritetit në Evropën Juglindore.

Me veprimtarinë dhe praninë e saj, ka treguar se është një faktor serioz shpirtëror, kulturor dhe social në Shqipëri si edhe i bashkëjetesës fetare në vend.

**Albo** · 04-02-2005, 03:05

Arti - 1. Arkitektura & Mozaikët

Për sa i përket artit, mendojmë se është më mirë vështrimi i tij sipas periudhave kulturore. Dallojmë këto periudha:

1) Periudha paleokristiane (shek. IV – mesi i shek. VIII)

2) Periudha bizantine (mesi i shek. VIII – XV)

3) Periudha pasbizantine dhe e sundimit turk (1501 – 1912).

Arkitektura

1) Periudha paleokristiane

Gërmimet arkeologjike të dekadave të fundit, nxorën në dritë kryesisht monumente që i përkasin shek. V – VI, si p.sh. bazilika e gjetur në Tepë, jashtë Elbasanit, që mund të jetë e shek. IV. Tipat më të njohur të arkitekturës kishtare të kësaj periudhe janë bazilikat trenefëshe.
Nefet anësore ndahen me kolona (si në Arapaj të Durrësit, Bylis, Amantia) ose kolona me seksion katrorë (në Elbasan, Butrint), ose një kombinim i të dyjave (Sarandë); disa prej tyre janë me 3 absida (harqe pranë altarit) (në Ballsh, Lin). Bazilika njënefëshe u gjetën në Antigone, Apolloni, Durrës dhe Sarandë. Gjithashtu ruhen edhe pagëzimore paleokristiane (rrethore, katrore, ose tetëkëndëshe), p.sh. në Finiq, Lin (bregun jugor të Ohrit) dhe më e bukura dhe më e kompletuara në Butrint.
2) Periudha bizantine

Kishat e shek. X paraqesin forma të reja në ndërtimet kishtare. Në disa vende ndërtohen kisha njënefëshe (si e profetit Ilia në Bual të Përmetit, e së Tërëshenjtës Mari në Çerskë të Leskovikut, e Shën Sergjit dhe Bakut në Himarë), në të tjera vazhdon tradita e bazilikës (si e Shën Stefanit në Dhërmi etj.). Në fillimet e periudhës pasbizantine ruhet ende tipi i veçantë i bazilikës së Shën Nikollës në Perondi të Beratit. Kryesisht në këtë periudhë përurohet një tip i ri kishe në formë kryqi të brendashkruar me kupolë (në Peshkëpinë e Sipërme, Kosinë). Shumë kujdes i kushtohet edhe pjesës së jashtme të kishës (kupolë, dekoracione në kornizat e dritareve, kombinime të tullës dhe gurit). Një shembull karakteristik është kisha e Hyjlindëses në Labovë të Kryqit e shek. X, sipas disa të tjerëve e shek. XIII, me vlerë të veçantë artistike. Në shek. XIII e XIV shfaqet një lulëzim i ri arkitektonik. Në zonën e Shkodrës gjatë shek. XIII shihet një ndikim i arkitekturës perëndimore (si në atë të Shën Sergjit e Bakut pranë lumit Buna, atë të Vaut të Dejës). Shpesherë gjejmë të gërshetuara tiparet bizantine me ato romake. Kishat bizantine paraqesin ndikime romake, ndërsa piktura bizantine dominon edhe në ndërtesat e stilit romak. Në jug vazhdojnë të ndërtohen kisha njënefëshe (e Shën Joanit në Boboshticë), bazilikat bëhen më të rralla dhe stili në formë kryqi të lirë me kupolë mbizotëron (p.sh. në Marmiro të Vlorës, në Manastirin e Hyjlindëses në Zvërnec)E Tërëshënjta e Vllahernës (e restauruar në shek. XVI) dhe kisha e Shën Triadhës (Trinisë së Shenjtë), në Berat, janë veçse një tip i thjeshtë kryqi i brendashkruar i të njëjtit stil; ndërsa kisha e Manastirit të Hyjlindëses, në Apolloni, i përket një tipi të ndërthurur. Një monument i veçantë bizantin, si nga kompozimi arkitekturor dhe ai dekorativ, është kisha e Shën Nikollës në Mesopotam, ndoshta e shek. XIII.

3) Periudha pasbizantine

Ndërtimi i kishave u ndërpre plotësisht në fillim të pushtimit osman. Në shek. XVI, paralelisht me qytetet e vjetra, zhvillohen edhe qytete të reja në zona malore, si p. sh. Moskopoli (Voskopoja), Vithkuqi dhe Nica, ku dhe ndërtohen kisha që shquhen për nga thjeshtësia arkitektonike dhe modestia e formës së tyre. Nga mesi i shek. XVI shfaqen forma arkitektonike të zhvilluara nëpër manastire, të cilat ndërtohen kryesisht në vende të veçuara. Ndërtime karakteristike të shek. XVI janë: kisha e Metamorfozës së Shpëtimtarit (Sotirit), në Tremisht të Përmetit (1540 – 1560); kisha e Shën Athanasit në Mazhar të Poliçanit (1513), e Shën Dhimitrit (1526), e Manastirit të Profetit Ilia në Jergucat, e Hyjlindëses Mari në Zervat (1569), në Kamena dhe Vrahogoranxi. Nga shek. XVII shquhen kishat e manastireve: të Shën Joan Prodhromit në Voskopojë (1632) dhe e Tërëshenjtës Mari në Barmash të Kolonjës etj. Një sërë manastiresh ndeshim edhe gjatë bregdetit të Jonit –gjiri i Kakomies (1672), në Krorizi, në Krimorovë, në Piqeras (1672).

Në shek. XVIII ndërtohen më shumë kisha, me arkitekturë e dekoracion të përmirësuar. Rëndësi i jepet kryesisht ambientit të brendshëm, ndërsa nga jashtë ndërtesa mbetet e thjeshtë, që të mos provokojë pushtuesit që kishin tjetër besim. Në këtë shekull kemi një zhvillim të konsiderueshëm ekonomik e shoqëror, fuqizim të feudalëve shqiptarë dhe situatë relative të qetë politike. Në të njëjtën kohë shtohet kthimi në myslimanë dhe ligjet e rrepta ndalojnë ndërtimin e kishave të krishtera. Prandaj, në qytete e në fshatra kishat ndërtohen në mënyrë të tillë që të përzihen arkitektonisht me shtëpitë. Shembull karakteristik i kishës pasbizantine në Berat është kisha katedrale e së Tërëshenjtës Mari (1797). Në Myzeqe mbizotëron Manastiri i Ardenicës (Ardhevusës), në të cilin ndërtesat e sotme (të shek. XVIII) janë ndërtuar mbi rrënojat e një manastiri të periudhës bizantine. Nga mesi i shek. XVIII deri në mesin e shek. XIX, u ndërtuan kisha pothuajse në çdo fshat të Myzeqesë. Modeli përfaqësues është stili bazilik trenefëshe, me kolona druri dhe tavan të sheshtë, siç është kisha e Shën Gjergjit, në Libofshë (1776). Edhe në Voskopojë 7 kishat që ekzistojnë sot paraqesin një formë arkitekturore unikale të mrekullueshme, veçanërisht ambjentet e brendshme të stilit bazilik janë me kupolë dhe janë ndërtuar me ndjeshmëri të veçantë. Nga shek. XIX ruhen gjer më sot pak kisha (si p.sh. e Shën Nikollës, në Toshkëz (1811) dhe kisha e Manastirit të Shën Kozmait, në Kolkondas të Fierit (1813 – 1814), e cila është bazilikë trenefëshe me kupolë.

Mozaikët

Bashkë me monumentet arkitektonike, ruhen edhe mozaikë me vlerë (në Tiranë, Arapaj të Durrësit, Bylis, Sarandë, Antigone etj.). Tematika e tyre nuk është nga Shkrimi i Shenjtë; ata, duke ndjekur traditën njerëzore formojnë relieve, figuracione bimësh, zogjsh, kafshësh e skena barinjsh. Mozaiku më i rëndësishëm nga ata të dyshemesë së bazilikës së Mesaplikut, që ruhet në Muzeun e Tiranës, paraqet portretin e një burri në profil me mbishkrimin: APARKEAS. Disa mozaikë duken disi të thjeshta, por megjithatë ato kanë vlera të mëdha artistike si p.sh. mozaiku në pagëzimoren rrethore të Butrintit. Mozaikët e vetëm muralë që janë gjetur deri tani janë ato të kishëzës (kapeles) së amfiteatrit të Durrësit, (ku paraqiten Shën Stefani, një figurë perandoreshe – ndoshta e së Tërëshenjtës Mari –, kryeengjëjt, dhuruesit) që paraqesin mjaft ngjashmëri me mozaikët e Selanikut.

**Albo** · 04-02-2005, 03:06

Art - 2. Miniaturat & Ikonografia

Miniaturat

Modelin më të hershëm të ikonografisë e përbëjnë miniaturat e Kodikut të famshëm të Purpurt të Beratit, e një dorëshkrimi Ungjilli, (ndoshta i shek. VI), i shkruar me gërma të mëdha. Miniaturat më të shumta të dorëshkrimeve datojnë nga shek. IX – XIV dhe shquhen për bukurinë e shkrimit me gërma të arta. Modele të stilit të shkëlqyer bizantin gjenden edhe në dy kodikët e Vlorës (fundi i shek. XI, fillim i shek. XII). Këta na kujtojnë vepra të ngjashme me ato të Konstandinopojës të shek. X.

Ikonografia

1) Periudha bizantine

Ikonat më të vjetra në Shqipëri i përkasin shek. XII – XIV. Ikonat e së Tërëshenjtës Mari (Odhigjitrias) në Mborje të Korçës dhe e së Tërëshenjtës në Blasti, në shpellën e liqenit të Prespës së Madhe, konsiderohen nga më të bukurat e artit bizantin. Stili i kohës së dinastisë së Maqedonëve e veçanërisht të Paleologëve (mesi i shek. XIII – fundi i shek. XIV), që lulëzoi në Konstandinopojë e në Selanik, ndikoi thellësisht veprat që gjenden në vend. Mjaft mbreslënëse për nga bukuria është imazhi i kryeengjëllit Mihail në kishën e Mborjes, në Korçë (shek. XIV).

Modele mjaft me vlerë të afreskeve (pikturave murale) bizantine, kanë mbijetuar në vende të izoluara, si shpellat në Vllastonjë, Letmi e Kallmet, afër Lezhës (shek. XII). Në shek. XIII e XIV u krijuan vepra të rëndësishme, midis të cilave afresket e manastireve të Apollonisë dhe të Rubikut (në juglindje të Shkodrës), të kishës së Vaut të Dejës (përsëri në Shkodër), në Malingrad (ishulli i vogël i Prespës së Madhe) dhe të kalasë së Beratit. Stili i pikturës paraqet ndikime vendase, bizantine por edhe perëndimore. Prirja më e theksuar drejt modeleve të lashta klasike duket në afresket e menxës së Manastirit të Apollonisë (fundi i shek. XIII – fillim i shek. XIV), që shquhen për nivelin e lartë artistik (p.sh. lutja në Getsemani). Afreske të shkëlqyera të një ikonografi anonim të shek. XIV ruhen në muret e jashtme e të brendshme të kishës, në ishullin e Malingradit të Prespës së Madhe (1345-1369).

2) Periudha pasbizantine

Onufër Neokastriti nga Elbasani, në shek. XVI, duke vlerësuar me gjenialitet të gjitha traditat e mëparshme, shfaqet si ikonografi më i rëndësishëm i Shqipërisë. Nga veprat e tij shpëtuan ikonat e ikonostasit të kishës së Evangjelistrias (eTërëshenjtës Mari) dhe Shën Dhimitrit, në kalanë e Beratit; afresket e kishës së Shën Nikollës në Shelcan të Elbasanit dhe Shën Theodhorëve, në Berat. Ky artist i madh i familjarizuar me traditën bizantine, asimilon në mënyrë krijuese arritje të suksesshme të artit perëndimor të kohës së tij. Në veprat e Onufrit të bëjnë përshtypje lidhja armonike e ngjyrave të ngrohta me tone të fuqishme dhe transparencë, ndryshimi i rregullave tradicionale, fuqia psikologjike e fytyrave, kontrasti dritë-hije si dhe elementi dramatik që përshkon afreskët e tij. Shpirti artistik i Onufrit formon një shkollë ikonografike në Shqipëri, të cilën do ta quanim “Shkolla e Beratit”. Ata që e pasuan, i biri i tij, Nikolla, Joani, bashkëpunëtori i Nikollës, më vonë Onufër Qiprioti dhe anonimë të tjerë, që pikturuan kisha në zona të ndryshme të Shqipërisë, janë ndikuar mjaft nga ai, por pa arritur dot në lartësinë e tij.

Në shek. XVII krijimtaria artistike vazhdon dhe shumë kisha zbukurohen me ikona dhe afreske p.sh. zona e Beratit, fshatra të Myzeqesë, Voskopoja, Vithkuqi, Lubonja, Postenani, Radova dhe Lunxhëria. Në vitin 1622, Onufër Qiprioti pikturon kishën e së Tërëshenjtës në Vrahogoranxi, me stil të qetë, të ekuilibruar, ku tregohet artist i talentuar, por që nuk të emocionon mjaft si artisti tjetër me të njëjtin emër. Afresket me mbishkrime në greqisht ruajnë e na tregojnë emrat e mjaft ikonografëve si të: Mihail Linotopit e të shokut të tij Nikollës, në kishën e Profetit Ilia të Stegopolit (1653); Mihail dhe Konstandin Gramozit dhe Mihail Zermas. Shumë kisha u pikturuan nga anonimë, si p.sh. Manastiri i Shën Joan Prodhromit (Pararendësit), në Voskopojë (1659).

Midis ikonografëve vendas të shek. XVIII dhe XIX shquhen: David Selenica (nga Selenica e Kolonjës), Konstandin Shpataraku (nga Shpati), Konstandin dhe Athanas Zografi (nga Korça) bashkë me bijtë dhe nipërit, Gjergj dhe Joan Çetiri (nga Grabova) bashkë me bijtë dhe nipërit, Nikolla Gunga (nga fshatrat e Myzeqesë). Kështu, pra, pas “Shkollës së Beratit”, të shek. XVI – XVII, do të mund të flisnim edhe për grupin e ikonografëve të “Shkollës së Korçës”, të shek. XVIII – XIX. Tek veprat e këtyre artistëve është i dukshëm ndikimi i ikonografisë së Malit të Shenjtë, por edhe i stilit perëndimor. Tek veprat e artistëve korçarë Konstandin e Athanas Zografi (mesi i shek. XVIII) vërehen edhe tendenca të stilit barok, portretet kanë më plasticitet dhe shumë elemente etnografike. Mjaft shprehëse shfaqet pasuria e afreskeve pasbizantine në 7 kishat e Voskopojës, që ruhen gjer më sot. Veçanërisht në muret e kishës së Shën Nikollës, që i pikturoi David Selenica (1726), hasim 2000 figura me kompozicion të larmishëm. Në veprat e tij ato që të lënë mbresa janë: ngjyrat, kompozimi lakonik, dëshira e tij realiste, interesimi për ambientin dhe perspektivën, përpjekja për t’i bërë sa më familjarë shenjtorët gjatë kishërimit (pjesëmarrjes në adhurim), p.sh. fytyra e kryedhjakonit Stefan. Afreske interesante ruhen dhe në zona të tjera, si p.sh. në Manastirin e Shën Triadhës (Trinisë së Shenjtë) në Pepeli, që u pikturua nga Adam Theotoqi (1754), i Tërëshenjtës në Pecë (1770), i Shën Spiridhonit në Vuno (në fund të shek. XVIII). Në të njëjtën kohë u pikturuan shumë kisha në Myzeqe, si p.sh. e Shën Gjergjit në Libofshë (1782), që u pikturua nga korçari Kostandin dhe i biri i tij Terpo, e Shën Nikollës në Vanaj (1795) dhe e Shën Athanasit në Karavasta (1797) nga vëllezërit Gjergj dhe Joan Çetiri.

Në fillim të shek. XIX Joan Çetiri dhe nipi i tij, Nikolla, pikturojnë kishën e Shën Gjergjit në Strumë; Nikolla Çetiri kishën e Shën Nikollës në Krutje të Lushnjës (1811); Joan Çetiri dhe djali i tij, Naumi, kishën e Shën Nikollës në Toshkëz të Lushnjës (1813). Joani dhe nipi i tij, Nikolla, kishën e Shën Theodhorit në Kadipashaj (1801). Kërkimi metodik ndoshta mund të përcaktojë edhe një prirje të tretë të ikonografisë ”Shkollën e Myzeqesë”.

Libra historikë të kohërave më të hershme përshkruajnë thesare shumë të çmuara të punimit artistik të metaleve, të gdhendjeve të imta dhe qëndisjeve. Prej gjithë këtyre krijimeve artistike kishtare ruhen mjaft punime gdhendjeje: ikonostasesh, amvonesh, fronesh dhespotikë, ndenjësesh epitropësh etj. (ikonostase në Korçë, Voskopojë, Ardenicë, Labovë, Gjirokastër, Libofshë, Berat, Elbasan, Leusë, Lashovë, Sopik dhe Vithkuq); punime argjendarie e punim metalesh: enë të shenjta (disk e potir), kapakë ungjilli; dhe punime qëndistarie (p.sh. Epitafi i Gllavenicës). Gjer më sot këto nuk janë studiuar aq sa duhet.

Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë tregon një interesim të veçantë, duke dhënë kontributin e saj për studimin, regjistrimin dhe restaurimin e monumenteve orthodhokse të ruajtura gjer më sot. Shumë kisha e manastire, kryesisht në zona të veçuara malore, të pasura me afreske, të kërcënuara nga koha dhe kushtet e disfavorshme atmosferike, presin studiues dhe restaurues. Thesaret e vyera orthodhokse të artit të këtij rajoni skajor perëndimor të Perandorisë Bizantine e më vonë të Perandorisë Osmane, ato që nuk u grabitën nga pushtuesit e ndryshëm të kohërave të ndryshme, mbeten pasuri kulturore të Shqipërisë, por dhe në përgjithësi monumente të rëndësishme të krijimtarisë artistike ballkanike e evropiane.

**Albo** · 18-02-2005, 02:30

Historia e nështrimit të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë nga qeveria komuniste e Enver Hoxhës në shkurtin e 1950.

Cilët ishin klerikët që firmosën Statutin.
Si e manipuluan komunistët Kishën Orthodhokse Shqiptare.
Si filloi goditja ndaj besimeve fetare në Shqipëri dhe përse komunistët e filluan me klerin katolik.
Si dështuan ata me manipulimin e statutit të bektashijve dhe vrasja e dy klerikëve në Kryegjyshatë.
Eleminimi i dy Kryepeshkopëve orthodhoksë Xhuvani dhe Kissi dhe ardhja në krye e Paisi Vodicës.
Mbajtja e Kongresi i III të Kishës Orthodhokse të Shqipërisë në shkurtin e vitit 1950 nën kryesinë e Kryepeshkopit Vodica dhe kush ishin personalitetet e larta të Qeverisë Komuniste që morën pjesë aty. Fjala e përfaqësuesit të Qeverisë Adil Çaraçani dhe si u ndryshua statuti i vitit 1928 që ishte miratuar nga qeveria e Monarkisë së Mbretit Zog.
Çfarë thuhej në statutin e vjetër si u ndryshua ai dhe kush ishin klerikët që e firmosën atë

Dashnor Kaloçi

Menjëherë pas ardhjes në pushtet në fundin e vitit 1944, regjimi komunist dhe personalisht Kryetari i Qeverisë, Gjeneral-Kolonel Enver Hoxha, u kujdesën dhe filluan marrjen e masave që krerët e tre komuniteteve fetare që ishin në Shqipëri: Myslyman, Katolik e Orthodhoks, të viheshin me çdo kusht nën kontrollin e tyre dhe t'u shërbenin vijës politike që do të ndiqte ai regjim. Goditja e parë filloi ndaj Klerit Katolik me qëndër në Shkodër, (gjë e cila u bë me porosinë e jugosllavëve) të cilët nuk e pranuan bashkëpunimin me komunistët dhe shkëputjen e tyre nga Vatikani.

Si rezultat i kësaj, u pushkatuan dhe u burgosun shumë klerikë katolikë. Në këtë kontekst dhe për të realizuar nënshtrimin e tyre, qeveria komuniste i vazhdoi përpjekjet e saj në vitin 1945 me Kryegjyshin e Bektashinjëve Baba Fejzon, i cili kryesonte Kryegjyshatën Botërore me seli në Tiranë. Kjo gjë u bë për arsye se nënkryetari qeverisë komuniste, ishte Baba Faja Martaneshi, një bektashi tepër i njohur dhe me influencë të madhe në atë komunitet fetar. Përpjekjet për ndryshimin e statutit të bektashinjëve dështuan, pasi Baba Fejzo nuk e pranoi të nënshkruante atë statut të manipuluar nga komunistët dhe e vrau Baba Fajën e pastaj edhe veten. Pasi nuk ia arritën dot t'i nënshtronin me metodat e manipulimit, komunistët filluan dhunën edhe ndaj besimit myslyman e bektashinëjve, duke burgosur e pushkatur shumë prej tyre. Ndërsa ndaj krerëve të besimit katolik dhe myslyman u përdor një dhunë e egër me vrasje, burgosje dhe internime, kleri Orthodhoks u trajtua më ndryshe sepse nuk pati atë rezistencë që bëri Kleri katolik dhe ai Myslyman. Kjo gjë erdhi edhe si rezultat i ndikimit që kishte mbi qeverinë shqiptare Jugosllavia dhe Bashkimi Sovjetik, qeveritë e së cilës ishin të lidhura ngushtë me Patriakanën Orthodhoksve të Moskës. Nisur nga kjo, Kisha Orthodhokse e Shqipërisë, ishte e para që u manipulua prej komunistëve dhe u vu plotësisht në shërbim të saj.

Ndërhyrja te Kisha Orthodhokse

Pasi kishte burgosur dhe eleminuar Visarion Xhuvanin dhe Kristofor Kissin, dy Kryepiskopët që kishin udhëhequr Kishën Orthodhokse të Shqipërisë, qeveria komuniste arriti që vinte në krye të saj At Paisi Vodicën (babai i Josif Pashkos) i cili nuk kishte asnjë lloj arsimi fetar. Pas kësaj ajo e pati më të lehtë për të nështruar Kishën Orthodhokse të Shqipërisë, gjë e cila filloi në shkurtin e vitit 1950, kur në Tiranë u organizua Kongresi i III Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, i cili ndryshoi statutin e saj të vitit 1928 dhe miratoi statutin e ri. Në këtë Kongres i cili u bë tërsisht nën kontrollin e Patriakanës së Moskës, Kisha Orthodhokse e Shqipërisë e hoqi nga Statuti i saj i vitit 1928, nenin ku sanksionohej shtetësia e drejtuesëve të lartë të asaj Kishe (për Cilësitë e Peshkopëve. fq. 9 Art. 16) ku thuhej: "Kryepishkopi, Peshkopët, Zavendësit e tyre lokalë, Ikonomi i Madh Mitrofor, Sekretar i Përgjithshëm i Sinodhit, si dhe ndihmësit e Zavendësit Klerikë të Kryepishkopit dhe të Peshkopëve, duhet të jenë prej gjaku, gjuhe Shqiptarë si edhe të kenë nënshetësinë Shqiptare". Në statutin e ri që u miratua nga ai Kongresi, ai artikull u ndryshua plotësisht dhe në të thuhej: "Krahas me zhvillimin e ndjenjave fetare Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë do të zhvillojë në besimtarët dhe ndjenjat e besnikërisë ndaj Pushtetit të popullit dhe të Republikës Popullore të Shqipërisë si edhe ndjenjën e Atdhe-dashurisë dhe të përforcimit të bashkimit Kombëtar. Prandaj gjithë funksionarët dhe personeli i saj, duhet të jenë shtetas shqiptar, të ndershëm, besnikë të popullit dhe t'Atdheut dhe të gëzojnë të gjitha të drejtat civile". Me anë të këtij ndryshimi, qeveria komuniste e Shqipërisë, realizoi synimet e qëllimin e Moskës dhe Patriakanës Ruse, e cila do ta kishte fare të lehtë që në krye të Kishës Orthodhokse në Shqipëri, të caktonte një njeri të saj, (jo shqiptar), shtetësinë e së cilit (si shqiptar) nuk do të ishte e vështirë për t'ia dhënë. Pra me kapjen e kreut të Kishës Orthodhokse të Shqipërisë, Patriakana Ruse do të arrinte atë që arriti në të gjitha vëndet e tjera të Europës Lindore të besimit orthodhoks, të cilat u vunë në shërbim të saj. Po si u arrit kjo gjë dhe cilët ishin klerikët orthodhoksë që u vunë në shërbim të qeverisë komuniste me dhunë apo me dëshirë"

Aprovimi i projekt-statutit

Disa ditë para mbajtjes së Kongresit, më 1 shkurt 1950 u mblodh Komisioni për hartimin e Statutit të Kishës nën kryesinë e Kryepeshkopit Imzot Paisi Vodoica (Pashko) i cili hartoj një proces-verbal ku thuhej: " Vdekje fashizmit. Liri e popullit. Sot dit' e Mërkurë, më 1 Shkurt 1950 dhe ora 18.30, u mbloth Komisioni për hartimin e projekt-statutit të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, i përbërë prej Kryepiskopit të gjithë Shqipërisë Imzot Paisi, në cilësinë e Kryetarit, prej antarëve të Sinodhit, të Përndershëmit Arhimandrit Dhimitër Kokoneshit dhe Ikonom At Aristotel Stratos, prej Hirësisë së tij Episkopit Irene Banushi, nën cilësinë e specialistit për çështjet kanonike dhe dogmatike, prej Z.Z. Foni Qirko dhe Ilia Kota, nën cilësinë e juristëve, dhe prej Z. Niko Cane, nënë cilësinë e specialistit për çështjet kanonike dhe dogmatike. Komisioni në fjalë, pasëi shqyrtoi për të fundit herë, nën për nen dhe në tërsi projekt-statutin e përgatitur prej tij, vendosi unanimisht t'i parashtrohet Kongresit për shqyrtim dhe aprovim projekt-statuti që i bashkangjitet këtij vendimi dhe që përmban të gjithë faqet e tij të daktilografuara nënshkrimet e Kryetarit dhe të Antarëve të Komisionit të përbërë si më sipër. Kryetari Paisi Vodica". Ky proces-verbal iu paraqit për miratim Kongresit që i zhvilloi punimet disa ditë më vonë. Po si u mbajt ai Kongres, kush mori pjesë aty dhe çfarë vendimesh mori ai?

Mbajtja e Kongresit të III të Kishës

Kongresi i III i Kishës Orthodhokse Autoqefale i Shqipërisë i zhvilloi punimet në Tiranë nga data 1 deri në 5 shkurt të vitit 1950. Senacën e parë të këtij Kongresi e hapi me një fjalë të shkurtër Mitropoliti i Tiranës dhe Durrësit, dhe Kryepeshkopi i gjithë Shqipërisë, Hirësia e tij Paisi Vodica, i cili përshëndeti delegatët dhe falenderoi përfaqësinë e Qeverisë, Gjeneral-Kolonel Enver Hoxhën dhe autoritetet e tjera që mernin pjesë në Kongres. Pastaj kryetari i mbledhjes ia dha fjalën Adil Çarçanit, Sekretarit të Përgjithshëm të Kryeministrisë, i cili në emër të Qeverisë të RPSH përshëndeti Kongresin dhe i uroi suksese në punën e tij. Në fjalën e tij Çarçani përcaktoi në vija të përgjithshme të drejtat dhe detyrat e Komitetit Orthodhoks të Shqipërisë, të cilat duhet të ndiqeshin në kuadrin e kursit të ri të regjimit komunist që ishte vendosur në Shqipëri dhe që udhëhiqej nga Enver Hoxha. Më pas në cilësinë e Sekretarit të Përgjithshëm të Sinodhit të Shenjtë të Kishës Orthodhokse të Shqipërisë, z. Niko Cane i paraqiti Kongresit një relacion mbi ndryshimin e projekt-statutit, ku në mes të tjerash thuhej: "Në emër të Sinodhit të Shenjtë, po i parashtroj këtij Kongresi për shqyrtim dhe aprovim, projekt-statutin më të ri të Kishës s'onë, të përgatitur prej vetë Sinodhit në bashkëpunim me specialistët e tjerë mbi çështjet kanonike dhe dogmatike. Në përpilimin e këtij projekt-statuti, shokë, janë marrë parasysh këta faktorë kryesorë: 1) Fitorja historike që korri populli ynë nëpërmjet luftës famëmadhe Nacional-çlirimtare, i udhëhequr nga Partija jonë e Punës, me në krye shokun Enver…4) Situata e re që u krijua në gjirin dhe në udhëheqjen e Kishës me marrjen e frerit kishtar nga ana e popullit dhe me rrëzimin e sistemeve totalitare dhe eksploatonjës të krijuar nga jerarkë të degjeneruar dhe renegatë të interesave të Kishës së popullit tonë, siç ishin Kristoforët dhe Visarionët me shokë, të cilët në kundërshtim të hapët me parimet demokratike të orthodhoksisë, e kishte monopolizuar Kishën në duart e një klike të privelegjuar, së cilës i shërbenin verbërisht. Kisha jonë duhet të frymëzohet nga ndjenja të zjarrta atdhedashunije dhe respekti të pakufishëm për Pushtetin e Popullit dhe për udhëheqësit e tij, ndjenja këto që dihet t'i nxisi dhe t'i ngrejë lart dhe në rradhët e masave, duke u nisur gjithmonë nga parimi se pa atdhe dhe popull të lirë, nuk mund të ketë kurrë kishë të lirë. Këto janë parimet themeltare që dallojnë rrënjësisht statutin e ri nga ay i vjetër, i cili nuk ishte gjë tjetër veçse një statut personal i Zogut dhe Vissarionit që ekzaltonte e mbronte dy Tiranë, njërin në shtet, dhe tketrin në Kishë dhe që mbështetste dhe përforconte pozitat e një klike të priveligjuar në gjirin e udhëheqjen e Kishës t'onë, Statuti, ay që u përdor pastaj si një simbol i shenjtë edhe prej Kristoforit, i cili e shpinte ujin në të njëjtin mulli dhe interesat e parimet e të gjithë tiranëve, bile me tendenca më të theksuara e më djallëzore prej këtij nxënësi të denjë të frymës së errët të fanarit. Sikur të zbrisnim pak më poshtë e të qasemi në Athinën monarko-fashiste të tjera bekime dhe këtu nga ana e udhëheqjes së Kishës greke, që nxiti monarko-fashizmin të masakrojë popullin grek dhe të vrasi shqiptarë apo bullagrët për të rrëmbyer tokat e tyre. Por le të mos zgjateme më tepër në këtë drejtim, pse këtë punë e bënte dhe Kristofori me shokë dhe le të themi me përgjegjësi se shumica dërmonjëse e Kishave ku pushteti nuk ndodhet në duart e popullit, ku edhe kishat sundohen e udhëhiqen nga renegatët e popullit dhe pseudofetarë"

Mbyllja e Kongresit

Pas relacionit të Sekretari i Përgjithshëm Niko Cane, u miratua Projekt-Rezolucioni i Kongresëit të III të Kishës Ortodhokse Autoqefale të Shqipërisë, ku midis të tjerash thuhej: "Kongresi u mbajt në një kohë kur populli i Shqipërisë, i çliruar qysh prej 6 vjetësh, në sajë të fitores së shkëlqyer t'Ushtrisë Sovjetike të lavdishme të prirë nga Gjeniali Stalin, dhe në sajë të luftës së tij heroike Nacional-Çlirimtare, të prirë nga Komandanti ynë i dashur Gjeneral-Armate Enver Hoxha, ka përmbysur regjimet anti-popullore të tiranisë, të shtypjes dhe të çfrytëzimit, duke marrë Pushtetin në duart e veta dhe ka dërrmuar me vendosmëri shëmbullore gjithë tentativat e tradhëtarëve dhe t'armiqëve të tij të brendshëm dhe të jashtëm që synojnë në mënurë sistematike dhe djallëzore t'i rrëmbejnë këtë fitore të lavdishme, të korrur me aq sakrificë dhe privacione dhe me mijra dëshmorë dhe heronj. U mbajt në një kohë kur vendi ynë, i prirë nga Qeverija jonë Demokratike, nga Partija jonë e Punës dhe Shoku Enver, dhe me ndihmën e paçmuar të Bashkimit Sovjetik e të Madhit Stalin, dhe me ndihmën e Demokracive Popullore, ka arritur suksese të mëdha në zhvillimin e gjithëanshëm. U mbajt në një kohë kur Atdheu dhe Populli ynë, nën udhëheqjen e Partisë dhe të shokut Enver, janë rradhitur vendosmërisht në Kampin e pathyeshëm Demokratik dhe anti-imperialist, të prirë nga Bashkimi i Lavdishëm Sovjetik dhe Madhi Stalin, Kamp i cili rritet e forcohet dita ditës, ndërsa kampi anti-demokratik e imperialist, që përfshin forcat e errësirës dhe të skllavërisë, me në krye imperializmin amerikano-englez, po gërryhet dhe dërmohet nga dita në ditë. U mbajt së fundi, në një kohë kur mbarë njerzimi përparimtar, është rradhitur nën Kampin unik të paqes, të dashurisë dhe të vëllazërisë, ku e ka vëndin dhe kisha jonë e rilindur dhe ku bëjnë pjesë Kishat përparimtare të Botës, me në krye Kishën e Madhe Orthodhokse Ruse. Kongresi, pasi dëgjoi Referatin e Kryetarit të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, mbi gjëndjen e saj qysh prej kohrave të lashta e deri sot dhe prograqmin e ri të kishës së rilindur, si dhe diskutimet e delegatëve të Kongresit, dënon me një zë të gjithë veprimtarinë armiqësore t'ushtruar prej udhëheqsave të deridjeshëmnë dëm të saj, të popullit dhe Atdheut tonë, aprovon unanimisht rrugën dhe vijën ndërtimtare që ka caktuar udhëheqja e saj e sotme si dhe Statutin e ri të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, duke caktuar njikohësisht këto detyra: "1) Të aktivizohet në një mënyrë t'atillë që Kisha të orientohet e të drejtohet në rrugën që shpie drejt kampit unik të paqes, në dashurinë dhe vëllazërimin ndërmjet popujvet, në krye të cilit qëndron Bashkimi i Lavdishëm Sovjetik dhe i Madhi Stalin dhe ku bëjnë pjesë vendosmërisht të gjithë popujt përparimtarë e paqe-dashës dhe gjithë kishat përparimtare, me në krye Kishën e Madhe Orthodhokse Ruse…2) Gjithë funksionarët e Kishës, klerikë dhe laik, gjithë priftërinjtë dhe gjithë personeli kishtar, si dhe gjithë antarët e këshillave kishtare të qyteteve dhe katundeve, të jenë njerëz me ndjenja të larta patriotike, të jenë njerëz të ndershëm , të ushqeknë dashuri të pakufishme për republikën tonë Popullore, për Qeverinë Demokratike, për Partinë t'onë të Punës dhe udhëheqësin e saj të ndritur shokun Enver…4) Kongresi falenderon nga zemra Qeverrinë t'onë Demokratike, Partinë tonë të Punës dhe shokun Enver dhe u shpreh ndjenjat e mirënjohjes së thellë për përkrahjen e ndihmën e madhe morale dhe materjale që i kanë dhënë dhe po i japin vazhdimisht Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, në përmbushjen e detyrave të saj karshi popullit dhe atdheut". Kongresi i III i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë (nënshkrimet e delegatëve)

Pasojat e ndryshimit të Statutit

Ndërhyrja e qeverisë komuniste të Enver Hoxhës në çështjet e besimeve fetare dhe ndryshmi i statutit të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë që ishte miratuar në vitin 1928 nga Qeveria e Monarkisë së Zogut, ishte me pasoja të mëdha për këto komunitet fetar dhe Shqipërinë. Në atë statut të miratuar nga Kongresi i III I Kishës Orthodhokse, u sanksionua që në krye të asaj kishe mund të vinte në Shqipëri çdo Peshkop i huaj. Në bazë të këtij statuti të vitit 1950, erdhi në Shqipëri edhe Hirësia e tij Anaqstas Janullatis, prania e të cilëit ngjalli polemika dhe debate të mëdha të cilat vazhdojnë ende jo vetëm në qarqet fetare por dhe ato shtetërore.

**Albo** · 18-02-2005, 02:34

Marrëdhëniet e mbretit Ahmet Zogu I me komunitetet fetare në Shqipëri. Si i propozoi parlamentit ligjin mbi statusin e bashkësive fetare

Mbreti Zog I dhe komunitetet fetare

Sherif Delvina

Historisë së Shqipërisë i mungon historia e komuniteteve fetare. Në këtë shkrim do të trajtoj shkurtazi rolin e A.Zogut në krijimin dhe dhënien e drejtimit kombëtar të Komuniteteve Fetare. Në Kongresin historik të Lushnjes barra e rëndë e Ministrisë së Punëve të Brendëshme iu ngarkua A.Zogut. Më 11 mars 1920 A. Zogu me fuqi kombëtare shtiu në dorë administratën e qytetit të Shkodrës. Kontribut të rëndësishëm ai dha edhe në luftën e Vlorës. Apostolos A.Glavinas në librin e tij "Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, Selanik, 1989 vë në dukje se "policia shqiptare pasi pushtoi vendet që i kishin braktisur italianët, më 6 maj u vendos në qytetin e Gjirokastrës, po kështu në 15 maj me rastin e largimit të ushtrisë franceze nga Korça, shqiptarët pushtuan Korçën." Të mos harrojmë se në këto "pushtime", krahu i hekurt i qeverisë së Sulejman Delvinës ishte A.Zogu, atëhere Ministër i Brendshëm i asaj qeverie. Për suksesin e Kongresit themeltar të Kishës Autoqefale Ortodokse në Berat ka dhënë një ndihmesë të veçantë Ministri i Brendshëm i asaj kohe Ahmet Zogu, i cili me shkresën drejtuar prefekturave dhe nënprefekturave më 5.9.1922 u bënte të ditur se shteti ishte munduar me të drejtë në zgjidhjen e problemit duke hedhur poshtë akuzat se qeveria ishte organizatore e mbledhjes së kongresit të KOASH-it. Mbas shtatë vjetësh, në letërfalenderimin nr.560, që i dërgon mbreti Zog Kryeministrit Koço Kota për triumfin kishtar të Kongresin II Panortodoks të mbledhur në Korçë, në qershor të vitit 1929 thotë shprehimisht kështu: "Në vitin 1922, kur isha Ministër i Punëve të Brendshme dhe Z.Juaj Prefekt i Beratit, ia arritëm qëllimit për me u mbledhë Kongresi i parë i Kishës Ortodokse Autoqefale në Berat." Duke u bazuar në këto dokumente del qartë roli i Zogut për krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale.

Kongresi i Bashkësisë Ortodokse Shqiptare i mbledhur në Berat shpalli autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare. Partrikana kërkonte autonominë kishtare dhe joautoqefalinë e saj. Ndryshimi midis këtyre dy formave qëndron në faktin se autoqefalia ndërpret çdo raport administrativ me kishën nënë (Patrikanën e Stambollit.) Kisha autoqefale vetqeveriset pa ndërhyrjen e kishave të tjera. Autonomia do të paktën që kryepeshkopi të emërohet ose të konfirmohet nga kisha mëmë (Patrikana e Stambollit). Me këtë akt sublim të krijimit të KOASH-it shqiptarët ortodoksë deshën të shkëputen nga ndërhyrja e huaj greke për të mbrojtur kombësinë. Në këtë rast vlen të kujtohet qeveria e Jorgo Zografos që në jug të Shqipërisë, gjatë vitit 1914, dogji mbi 300 fshatra shqiptare, vrau mijëra veta dhe shpërnguli nga vatrat e tyre rreth 100 000 shqiptarë. Nga pesë anëtarë të kësaj qeverie tre ishin peshkopë të Korçës, Gjirokastrës e Konicës.

Eshtë i drejtë mendimi i Fan Nolit se: "Fatkeqësitë e shqiptarëve nuk kanë ardhur kurrë nga diferencat fetare, por nga udhëheqësit fetarë." Sipas profesor A.Glavinas, kongresi i Beratit shpalli në mënyrë puçiste Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Autori ynë i sipërpërmendur është bazuar tek protesta absurde që bën qeveria greke në Lidhjen e Kombeve duke e quajtur këtë kongres puç kundër Ortodoksisë.

Hap i rëndësishëm për të trija fetë në vendin tonë ishte pranimi më 05.06.1923 nga Parlamenti shqiptar i Statutit Legal të Komuniteteve Fetare. Po shkëpusim një fragment nga ky statut, që flet për parinë (drejtuesit) e shkallës më të lartë. "Paria fetare e shkallës më të lartë duhet të ketë këto cilësi: të jetë nënshtetas shqiptar, të dijë gjuhën shqipe, të gëzojë të drejtat civile dhe politike, të jetë prej racës shqiptare, ose prej fëmijë prej tre brezash në Shqipëri. Po në këtë vit në Korçë, më 4 dhjetor u bë fronëzimi i Theofan Nolit nga peshkopët Jerothe dhe Kristofor. U bëjmë të ditur dëgjuesve të nderuar se dhe në pranimin e Statutit Legal të Komuniteteve fetare si dhe në fronëzimin e Fan Nolit, kryeministër qe Zogu. Ishte po Zogu që i propozoi parlamentit që të votonte ligjin mbi statutin e bashkësive fetare, i cili priste përfundimisht çdo lidhje me regjimin juridik të së kaluarës. Shtetasit shqiptarë nuk do t'i nënshtroheshin më asnjë legjislacioni kanonik, veçse me dëshirë, por sidoqoftë duke iu bindur ligjeve të shtetit....Kleri duhet të përbëhej i tëri nga njerëz me kombësi shqiptare dhe duhet të merrte leje nga qeveria (R.M.della Rocca, vepër e cituar). Vlen të theksohet se edhe me zgjerimin e Statutit të vitit 1921, si dhe në nenet 5 të statuteve themelore të Republikës së 2 marsit 1925 dhe të Mbretërisë së shtatorit 1928, sanksionohej se feja nuk duhet të përdorej për qëllime politike.

R.M. della Rocca na bën të ditur se në vitin 1921 "Një Aleancë Kombëtare Muslimane Shqiptare" shpalli emancipimin nga shejhul Islami i Stambollit.
Përpara se të mblidhej Kongresi Mysliman shtypi atdhetar shqiptar ua bënte të qartë autoriteteve fetare muslimane të Stambollit dhe kalifit të ri, nëse këto forume do të shndërroheshin si në të kaluarën jo të largët në instrumente politike dhe sidomos po të shndërroheshin në vegla të politikave antishqiptare, myslimanët shqiptarë nuk do të kishin punë më me to. Më tej po citojmë: "Reforma" vl.I, nr.4, 7.4.1922 "Qeveria Kombëtare po të mos përkrahë fetarët kombëtar si z.Peshkop Noli, Hafiz Ali Korçën. P.Fishta e Hafiz Ibrahim Tirana për të shpëtuar popullin nga zgjedha morale e Fanarit, Meshihatit të Stambollit dhe t'i lidhi në krijesa artificiale i bën më të madhin dëm Bashkimit të kombit, ku varet njëkohësisht jeta e shtetit". (Ali Basha Islami në Shqipëri gjatë shekujve, Tiranë 2000).

Duhet bërë e ditur se në krye të punës për të krijuar institucione fetare kombëtare qendronte Ahmet Zogu, atëhere kryeministër dhe Ministër i Punëve të Brendshme. A.Zogu nëpërmjet një shpalljeje bëri të mundur thirrjen e mbledhjes së përgjithshme për formimin e Këshillit të Muslimanëve, citojmë përmbajtjen e dokumentit: "Më 7 shkurt 1923, Ministri i Punëve të Brendshme A.Zogu, njoftonte prefekturat se me vendim të Këshillit të Ministrave, i jepej leje Gjyqit të lartë të Sherjatit për të bërë, më 20 shkurt 1923, mbledhjen e përgjithshme për formimin e Këshillit të "Myslmanizmës, të kërkuar shumë herë prej popullit mysliman. (Libri i qarkoreve i vitit 1922, 1923, nr.5 i ministrisë së Punëve të Brendshme, Tiranë, 1923, fq.22"). Kështu që A.Zogu luajti një rol të rëndësishëm për zhvillimin e këtij Kongresi. Kongresi Musliman u mbajt në Tiranë më 24 shkurt 1923, në fjalën e tij të hapjes Hirësija e tij Vehbi Agolli falenderoi kryeministrin Ahmet Zogu, i cili siç u shpreh referuesi, ndihmoi dhe lehtësoi mbledhjen dhe organizimin e Kuvendit (A..Basha vepër e cituar). Ky kongres kërkoi zëvendësimin e liturgjisë nga gjuha arabe në gjuhën shqipe, ndaloi poligaminë e burrit dhe ferexhenë e gruas, abdesin para faljes, gjunjëzimin para faljes, si dhe miratoi shkëputjen nga kalifati etj), (A.Popoviç, Islami Ballkanik) 2) Kongresi i Muslimanëve në Shqipëri: çështja e kalifatit dhe reformat islamike në Oriente Moderno 2, 1922-1923. Shtojmë se në Kongresin e Parë Mysliman morën pjesë 36 delegatë, 7 prej tyre ishin deputetë. Statuti i Komunitetit musliman doli në vitit 1923, aty vihet në dukje se Këshilli i Naltë i Sheriatit duhet të jetë prej racës shqiptare.Në janar të vitit 1922 u mbajt kongresi i Komunitetit bektashian, Statuti i Komunitetit Bektashian shqiptar u botua në Vlorë, më 1924 në një fashikull prej 20 faqesh.

Komunitetet në Mbretërinë shqiptare

Së pari do të sqarojmë a ishte i nevojshëm sistemi monarkik për Shqipërinë. Shpallja e Shqipërisë Mbretëri nuk ishte çështje personash apo fuqish, por një domosdoshmëri historike. Përpjekjet për Republikën kishin dështuar, rendi publik nuk u vendos. I ashtuquajturi revolucion demokratiko-borgjez kishte dështuar pa asnjë kundërshtim. Çdo të bëhej me Shqipërinë? Do të mbetej në anarki të plotë, e cila do të vinte në rrezik pavarësinë e saj, apo do të ndryshonte regjim, në fillim në Republikë dhe pastaj në Mbretëri konstitucionale. Pjesa më e madhe e atyre që bënë të ashtuquajturin revolucion demokratiko-borgjez ua mbathën këmbëve nga Shqipëria, u bënë agjentë të fashizmit italian, morën rroga të majme për të vazhduar revolucionin fashist si musolinianë besnikë, kurse disa të tjerë u bënë agjentë të Kominternit.
Le të shohim tashmë katolikët, Zogu haste vështirësi në marrëdhënie me ta, katolikët e ndjenin veten të goditur nga projektet qeveritare të laiçizmit. Kleri i lartë i tyre shfaqte nostalgji për regjimin osman që i administronte ndryshe bashkësitë fetare, pastaj Zogu cënonte privilegjet e bajraktarëve. Projekti për kantomizimin e Shkodrës ishte bërë aktual. R.M.della Rocca thotë se Zogu i imponoi Shqipërisë se Veriut një masë jopopullore, anulloi përjashtimin nga shërbimi ushtarak si dhe pagimin e taksave shtetit. Këto ishin masa të drejta për konsolidimin e shtetit të ri shqiptar. Në këtë kohë shpërtheu kryengritja e fiseve të Dukagjinit me në krye një prift katolik Lorenc Caka. Në atë kohë malësorët e fiseve të Dukagjinit të quajtura kazermat e opozitës, u ngritën kundër regjimit, por Zogu i theu. duhet theksuar se se broshura e botuar prej priftit Lorenc Caka ku thuhet se pjesa jugore e Shqipërisë është greke të bën të kuptosh se kujt i shërbente ai. Në vitet 1930 marrëdhëniet e Zogut I dhe të katolikëve do të kalonin në faza tensioni të ashpër, por legjislacionini i vitit 1929, që i kufizonte në mënyrë rigoroze liritë që gëzonte Kisha Katolike nuk u zbatua asnjëherë ndaj saj (R.M. della Kocca, vepër e cituar). Por ç'është e vërteta me punët e Kishës Katolike që varet administrativisht nga Papa ia doli mbanë mbretëria. Refuzimi i dekretligjit të vitit 1929 për komunitetet fetare nga ana e katolikëve nuk e pengonte qeverinë të kishte marrëdhënie me ente dhe institute të veçanta dhe t'i financonte ato sipas dëshirës së saj (R.M.della Rocca. Vep. e cituar). KOASHI (Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë) kishte bërë ç'është e mundur që të njihej nga Patrikana, por ajo i vuri kishës sonë kushte skllavëruese. Prandaj pasi dështoi dialogu i zhvilluar për vite me radhë me të, u vendos që të krijohej Sinodi i parë shqiptar. "Dhjetë ditë përpara krijimit të tij, më 2 shkurt 1929, u mbajt një këshill i jashtëzakonshëm nën kryesinë e Lartmadhënisë së Tij Mbretit", ku morën pjesë z.Z.K.Kota, P.Evangjeli, H.Delvina, At V.Marku dhe Imzot Visarion Xhuvani, atje u pëlqye vendimi i Kryesisë së Kishës Autoqefale mbi njohjen dhe emërimin e Imzot V.Xhuvanit, Peshkop të dioqezës Durrës- Tiranë dhe mbi ngarkimin e Tij me misionin e sjelljes të një ose dy peshkopëve të huaj për të dorëzuar kandidatët e peshkopatave të Korçës e të Beratit. Mbas disa ditësh u dorëzua Imzot Agathangjel Çamçe, ai u fronëzua peshkopi i Beratit, Ambrozi u fronëzua peshkop i Elbasanit dhe Eftimi ndihmës peshkop i Shqipërisë, ndërsa V. Xhuvani kryepeshkop i Shqipërisë". (Gazeta e Re, viti 1929). Kështu u krijua Sinodi i parë shqiptar i KOASH-it. Ideja kombëtare e dalë nga shpirti i kombit fitoi. Gjatë muajit qershor zhvilloi punimet kongresi II i KOASH-it dhe më 29 qershor 1929 u botua Statuti i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Ky statut, në kaptinën e dytë, të Sinodit të Shenjtë dhe detyrat e tij te artikulli 6, pohon se Sinodi i Shenjtë duhet të merret me edu-katën fetare Kombëtare. Në Statutin e vitit 1929 në artikullin 16 pohohet se "Kryepeshkopi duhet të jetë prej gjaku dhe gjuhë shqiptare, ai duhet të ketë edhe nënshtetësi shqiptare. Po kështu duhet të jetë dhe kleri i lartë ortodoks." Shteti duhet t'i mbrojë statutet e komuniteteve fetare të para 28 nëntorit të vitit 1944 si edhe dekret ligjin për Komunitetet fetare të vitit 1929. Në dekret ligjin për Komunitetet fetare të vitit 1929, ndërmjet të tjerash thuhet: "...Kryet e feve dhe subalternët imediate, ndihmësat dhe zëvendësit e tyre duhet të jenë shtetas shqiptarë prej fisit dhe gjuhës." Më vjen keq se në shtetet e Europës gjenden ligji i Komuniteteve fetare si dhe statutet e komuniteteve fetare, ndërsa në vendin tonë këto nuk ekzistojnë. Për rëndësinë që pati Kongresi i II i KOASH-it mbreti Zog thotë: "Madhështinë e kësaj vepre do ta ndjejë më mirë gjenerata që vjen, më tej Mbreti vijon: "Shteti shqiptar nuk ndahet në Ortodoksë, katolikë dhe Muslimanë, por është i pandarë, shteti i lirë, nuk ka shumicë dhe pakicë, nuk ka fe zyrtare, por të gjitha fetë i mbron dhe i nderon. Megjithë këtë nuk lejon në asnjë mënyrë e prej kurkujt, që feja të përdoret si mjet cënimi të këtij vëllazërimi të një gjaku e të një gjuhe". Hapat e mëtejshme në laicizimin e Shqipërisë, përsa i përket fesë islame, pasqyrohen mirë në statutin e komunitetit mysliman të hartuar në Kongresin e III të Komitetit Mysliman në Tiranë më 1 gusht 1929 dhe miratuar nga Këshilli i Ministrave më 5 gusht 1929. Po ashtu dhe nga mbreti më 8 gusht 1929 (Stavro Skëndi, Albania, f.287-288). Në këtë statut bien në sy detyrimet që kanë këshillat krahinore myslimane. Citojmë dy detyrime të nxjerra nga neni 30 i atij statuti: "Të kontribuojmë në zhvillimin e vëllazërimit kombëtar ndërmjet shqiptarëve të të gjitha trevave, të nxisim myslimanët shqiptarë t`i përshtaten qytetërimit bashkëkohor." Rregulloret e Statutit që u përkasin buxhetit pasqyrohen në disa nene. Citojmë një fragment nga neni 15: taksat e besimtarëve që i paguhen Komunitetit mysliman janë jo-detyruese. Familjet ato i paguajnë në mënyrë vullnetare. Ato janë ndarë sipas të ardhurave në tri klasa dhe paguajnë përgatësisht pesë franga ari, dy franga ari dhe një frangë ari . Komuniteti mysliman (neni 52) nuk mund të marri asnjë subvencion nga jashtë veçse me autorizim të qeverisë.

Patrikana kërkoi nga qeveria shqiptare përsëri kapitulacionet e Perandorisë Osmane të varrosura përgjithmonë nga Ataturku. Është për t`u admiruar qëndrimi i Mbretit Zog, kur caktoi si peshkop Visarion Xhuvanin në kundërshtim të plotë me Patrikanën, në këtë çast sublim ai tha: "Aq më bën se ç`mendon Patrikana, në Shqipëri jam zot vetë dhe komandoj unë".

Më 1929, me urdhër të Kryeministrit të Mbretërisë Shqiptare, Koço Kota, dëbohet Eksarku i Patrikanës në Shqipëri, Jerotheu, për ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit shqiptar. Pas pak kohësh, Athina i bën presion Tiranës duke i diktuar qëndrimin që duhet të mbajë Mbretëria Shqiptare ndaj Patrikanës, në mos, të gjitha pronat që kishin shqiptarët në Greqi, do t`u bllokoheshin. Me të drejtë qeveria shqiptare e atëhershme i hodhi poshtë këto veprime që binin në kundërshtim me normat juridike ndërkombëtare.

Patrikana po atë vit, hyri në bisedime me qeverinë shqiptare. Ajo dërgoi Eksarkun Krisanthos që të takohej në Athinë me kryetarin e bashkisë së Korçës, Vasil Avrami. Për këtë flet dokumenti i Ministrisë sëPunëve të Jashtme.

Më 26 nëntor 1929.
Ekselencës, ministrit të Punëve të Jashtme, Rauf Fico. U zhvilluan bisedi-met midis kryetarit të Bashkisë së Korçës, Vasil Avrami dhe imzotit të Patrikanës Ekumenike, Krisanthos.

PATRIKANA ËSHTË GATI T`I JAPË AUTOQEFALINË KISHËS SONË, POR DO QË KREU I SINODIT TË ZGJIDHET PREJ 5 MITROPOLITËVE TË EMËRUAR PREJ PATRIKANËS. PËR STATUTIN E KISHËS AUTEQEFALE ZOTI VASIL AVRAMI S`PRANOI ASNJË BISEDIM, DUKE THËNË QË KJO ÇËSHTJE ËSHTË ÇËSHTJE E BRENDSHME. (LEC KURTI)SIÇ PAMË MË SIPËR, PATRIKANA NDËRHYRI QË PESË PESHKOPËT TË EMËROHESHIN PREJ SAJ. AJO DONTE TË NDËRHYNTE PËR NDRYSHIMIN E STATUTIT. NUK I PËLQEU, SIDOMOS NENI 16, QË ËSHTË I RREGULLT NGA ANA TEKNIKE, KANONIKE DHE JURIDIKE. QEVERIA SHQIPTARE NUK BËRI LËSHIME. MË 12 PRILL 1937 PATRIKANA EKUMENIKE E NJOHU AUTOQEFALINË E KISHËS SONË, DUKE I DHËNË TOMOSIN NR. PROTOKOLLI 609, VIHEJ NË DUKJE SE KJO KISHË EKZISTON KËTEJ E TUTJE DHE E NJEH VETEN AUTOQEFALE. PO BOTOJMË TELEGRAMIN E DËRGUAR NGA PATRIKU VENIAMIN MBRETIT TË SHQIPËRISË, ZOGUT TË I, MË DATË 12.4.1937, ORA 17.20:
Madhërisë së tij Mbretit të Shqiptarëve Zogut të Parë Tiranë

ME RASTIN E NGJARJES HISTORIKE TË GËZUESHME TË SHPALLJES DHE TË BEKIMIT TË ORTODOKSISË AUTOQEFALE TË KISHËS NË SHQIPËRI JU UROJMË NGA ZEMRA MADHËRINË TUAJ DUKE SHPREHUR FALENDERIMET TONA MË TË NGROHTA TË KISHËS SË MADHE DHE TONËN, QË JUVE U TREGUAR I GATSHËM PËR ZGJIDHJEN E SUKSESSHME TË ÇESHTJES KISHTARE. JU T`JU MBROJË ZOTI MADHËRINË TUAJ PËR LAVDINË E POPULLIT FISNIK SHQIPTAR DHE PËR TË MIRËN E KISHËS TUAJ ORTODOKSE.
12.4.1937 (Patriarku Ikumenik Veniamini)
Noli, më 13.4.1937 i dërgonte këtë telegram urimi Kryeministrit Koço Kota:
"Përgëzime, përgëzime për Autoqefalinë dhe urime për peshkopët e rinj…".
(Peshkopi Fan Noli; Worcester Mass)

Ndërsa Kryeministri i përgjigjej me këtë telegram:
"Falenderoj hirësinë tuaj për urimet me rastin e Autoqefalisë, me të cilën
mori fund të lumtur vepra e filluar prej jush"! (Koco Kota)

NË KËTO DY TELEGRAME TË SHKËMBYERA MIDIS KRYEMINISTRIT TË ATËHERSHËM K.KOTA, TË MBRETËRISË SHQIPTARE DHE ISH-KRYEMINISTRIT FAN NOLI, SHIKOJMË TË PASQYRUAR TRADITAT BURRËRORE SHQIPTARE. KËTA DY KRYEMINISTRA, MEGJITHËSE KUNDËRSHTARË POLITIKË, DASHURIA E ATDHEUT I BASHKOI E NUK I NDAU. LE TË JETË KY FAKT NJË SHEMBULL FRYMËZIMI PËR PARLAMENTARËT TANË TË SOTËM. KEMI Ç`TË MËSOJMË NGA E KALUARA E NGA TRADITAT TONA.

Tema: Historia e Kishës Orthodhokse Autoqefale Shqiptare

Funksionet e Temës

Historia e Kishës Orthodhokse Autoqefale Shqiptare

Tema të Ngjashme

Besimet fetare

Ortodoksia Shqiptare sot

Paketa e propozuar nga Ahtisari për statusin final të Kosovës

Kryengritja Popullore Shqiptare E 1912 – 1915

Regullat e Postimit

Projekti Albasoul

Komuniteti i Forumit

Rreth Nesh

Kërko

Krijoni Kontakt