"ars"
ne rubriken "mendime" Shpetim Kelmendi, shkruan;
Kadare, i madh apo i famshem?
Se pari me duhet me i sqarue lexuesit te ketyne rrjeshtave e sidomos lexuesit te Kadarese, se arsyet qe me shtyjne me humb kohe per nje shkrim te tille i kapercen interesat e mija vetjake, nuk lidhen sic shume kush do mendoje- me ndonje mllef, cmire apo paragjykim kundrejt shkrimtarit tone "gjenial", "fenomenal" etj, sikunder pelqejne me e quejte ata qe s'kane mund me pa e me ba ndonje gje qe e kapercen hunden e tyne, porse me nje perpjekje per te rishikur pozicionin e tij ne hapsinen e zhvillimeve te reja te letersise shqipe. Ka ardh koha me iu kujtue lexuesve shqiptare, dhe jo pak shkrimtareve, se meqe absolutizimi politik ka marre fund, nuk do te ishte keq sikur t'i riparonin edhe konceptet e tyne absolute mbi letersine e mbi ata qe e krijojne letersine. Shprehjet siperore, me i madhi, me i dituni, me i afti, ma gjeniali, etj, ne mostjeter jane ose shprehje torollakesh e servilesh, ose njerezish qe tue mos pas nje personalitet te vetin mundohen me e sigurue ate nepermjet heqjes ose mbas emnave te te tjereve. Keta jane si myshqet qe mbulojne trungun e nje peme. Nuk kane pra nje toke te veten, ku do mund ti shtrinin rrenjet anemike e kesisoj, fati i tyne asht dhimbshunisht i lidhun me fatin e vet trungut.Nese guxon e i pyet keta njerez se cili shkrimtar i letersise shqipe u pelqen ma teper do te pergjigjen ēilembyll syte se u pelqen vetem Kadare, shkrimtari ma i madh shqiptare e nje nga me te medhenjte e botes. Pra mbi kete ceshtje nuk kane nevoje me mendue hic, sepse kane mendue nje here e mire diku nja tridhjete vite me pare. Te mendosh dicka pak me shpesh, me te vertete eshte dicka e besdishme, kurse te perpiqesh me e perpune sado pak shijen asht ndermarrje e pamundun. Me ka qellue herembas'here te ndeshem me do tipa qe e cojne ne qiell Kadarene, pa pase lexue asnje liber te tij deri ne fund. Arsyea asht e ditun; thjeshte se diku ne nje pijetore periferie, ne autobuz apo ne dasem ndonjeri i besuem ua ka ba te ditun nje zbulim kaq te madh. Ja pra fama, -kryesisht ne Shqipnine tone-s'na qenka tjeter vecse globalizmi i shijes, verberi, injorance, keqkuptim etj. Ndigjova ē'u ba rreth "Pashallareve te kur", apo thane nderyshe, rrapllima e kesaj marrie kolektive mberiti deri tek une.Me zuni veshi gjithefare mendimesh, analizash, servilizmash, akuzash. qyfyresh, gomarlleqesh, majmunlleqesh, qe lidheshin me dilemen e desitences se Kadarese. S'vonoi e ne mbrojtje te tij u cuen do njerez qe ne letersi nuk kane mund me qene diē ma shume se punetore krahu, te vetdijshem se nuk kishin me formue kurre nje personalitet te vetin, perfundimisht e pane te udhes me u shnderrue ne hyzmeqare te nje shkrimtari qe normalisht nuk duhej te kishte nevoje per ta. Pikesepari, kujt i plasi nese ky individ ishte desident apo puthador i regjimit. Ajo qe duhet te na beje pershtypje, asht mire te lidhet nese poezia qe na rrezatoka desidence, asht tmerrsisht e dobet artistikisht. E thanun troē nje shpifurine. Ja , kete te vertete, pikerisht kete nuk ndigjova askend ta thoshte me za te nalte. MIrpo shumices, shumices derrmuese, kjo gja nuk i intereson, sepse tek Kadare ka e pa e sheh jo shkrimtarin, por njeriun e famshem qe spikat ne kete Shqipnine tone te vockel. Qe mund te behesh i famshem tue llomotite qofte edhe neper gazeta e TV. Ky asht mjerimi i vendeve te pazhvillueme. Qe te jem i sinqerte jane disa arsye qe me shtyjne pa mase konsiderate per Kadarene, anipse asnjena nga keto drejteperdrejte nuk kane te bejne me letersine., por me aftesine e tij per me nenshtur nje letersi te tane shqipe e me zgerlaq tane brezin e shkrimtareve bashkekohas me te. Ashte fjala per nje varg amnash qe kane shkrue nga nje gomar me libra, te cilet edhe pse vetdijen artistike e kane pase thuajse ne kuoten zero, kane qene krejtesisht te saklte kur here heshturazi e here nepermjet levdatash t'jargosuna, e kane konsiderue nje pike referime te pamberitshme. E vertete,Kadare ne kohen e diktatures eshte padyshim shkrimtari me i madh, pikerisht sepse pikerisht letersia shqipe kishte resht se egzistuemi e nuk mund te merrte fryme nepmejt kesij gerrmazash brohoritese qe nuk kane mund jo me shkrue , por as edhe me e shqiptue nje fjale te hajrit. Ja pra se cfare tipash e kane konkurue" letersine e madhe" te Kadarese, letersi e cila per cudine me te madhe vijon ende me na e servire si ēorbe artistike te dores se pare. Nese per te mbarte librat e ketyre shkrimtaruceve do na duhej me e perdore me te vertete gomeret, ju siguroj se ne kete Shqipnine tone te vogel, ku edhe nje pordhe dukete madhe, do te kishim pase ma teper gomere se njerez. E pra fakti se Kadare i ka zgerlaqe keta tipa, qe sot nen masken e mbrojtesve te tij, rreken me mbrojte ne fakt letersine e tyne te pjerdhun, me ban qe vertete ta ēmoj Kadarene si te vetmin shkrimtare qe perpiqej me qene serioz. Nga ana tjeter besoj se duhen vleresue edhe marredheniet qe ai krijoi me me mekanizmat e diktatures, mbasiqe kesisoj, edhe nese e cenoji njeriun, -pra veten- ia doli te ruante deri diku shkrimtarin qe gjente brenda tij. Kjo s'asht pak. Nuk asht e drejte qe figura morale e shkrimatrit, artistit po themi te konsiderohej si nje kriter paresor i vleresimit. Jo dhe jo. Gete ishte servil i Princit te Vajmarit, por nese ketij te fundit nuk ia dime emrin, i pari (gete pra) popullon ende te kujtesen e lexuesve. Nje shkrimtare i dobet qe eshte qe asht pjesemarres apo drejtues ne nje revulucion, nuk mund te krahasohet me nje shkrimtare te vertete qe i kundervihet ketij revulucioni, sepse ne kete rast nuk po ben krahasim mes dy shkrimtaresh, por mes nje heroi dhe nje shkrimtari. Marcel Proust ishte seksualisht i devijuem, por ne do te banim mire me e kujtue ate si nje prozator i madh. Nese do te ishte shkrimtare i parendesishem, do te ishte njekohesisht e parendesishme edhe jeta e tij private. E njejta gje mund te thuhet edhe per Garcia Lorka-n. Ezra Pound Propagondonte idete e fashizmit, dhe per kete e mbyllen ne kafaz, porse mbetet nismetar i nje epoke te re ne poezine anglo-saksone. Edhe Ungaretti-n e gjejme ne 1914 propaganduese te fushates intervencioniste, por kjo s'e pengon te jete nje nder poetet me te medhenj italian te nandeqindes. Marinetti ishte fashist kambe e kryee njekohesisht poet, por meqe per gjykimin estetik asnjera nga keto te dy cilesi nuk kane vlere, le ta kujtojme si themelues te futurizmit i cili shenoi etape te re ne pikepamjen artistike Fernando Pesoa ishte mizantrop, por kjo s'asht arsye qe te mos e duam poezine e tij te nalte qe tek e fundit mbetet vlere per njeriun. Tue u rikthye tek Kadare, mendoj se nuk eshte e drejte, e aq me pak e rendesishme, te vleresohet apo te nenēmohet ne aspektin moral por drejteperdrejte ne ate estetik. Ne shiqptaret fatekeqesisht jena mesue ose me e pranue ose me e hedhe krejt poshte dicka apo dike. Nuk duhet keshtu. Si ashte mundun, ende ne shekullin XXI te mendohet se nje shkrimtar, kushdoqifte ai, te kete shkrue 50 libra te mire e te kete shkelqyer ne proze, poezi, eseistike, estetike, fizike, austike,kibernetike, zooteknike, piroteknike, heraldike, numizmatike,maieutike,sofistike, operistike, linguistike, empirike, onomastike, logjistike, ...ike, ...ike, ...ike, ... dhe Pike. Sic e vute re iu parashtrova nje liste te sterzgjatun dhe monotone, por gjithesesi me te pertypshme se letersia qe kullandris sot "mjeshtri i madh" . Zoti na ruejt. Sinqerisht qe me dhimbsen pyjet e Pukes e te Fushe-Arrezit qe i hangri fabrika e letres, sa here qe ndokush me permend si kriter vleresimi, numrin e madh te librave te Kadarese. Sa per mendimin tim, e jo vetem timin- ai ka arrit me shkrue vec nje roman e nja dy novela. S'asht pak mbasi te tjereve nuk u mbet asgja.
I mbrojtu nga flagna te tana kopukesh e servilesh, i mbeshtetun e i mbuluem prej gjithefare epitetesh qe do te ishin te teperta edhe per heroin tone kombetar ai ia ka dale mbane der edhe mbas viteve '90 me e ruejt zyrtarisht-po e perseris zyrtarisht-poziten e shkrimtarit ma te madh shqiptar. Sikur kjo turme budallaqe do ta kishte mbeshtet Skenderbeun apo Ismail Qemalin me te njejtin ngulm sa c'mbeshtet ky shkrimtar qe tashma e ka krye misionin e tij, sot do te kishim qene nje nga kombet me te shkelqyer t'Europes. E tash 11 pika Kadarese;
1. Humbja e lexuesit cilesor. Deshti Zoti e ne fillim te viteve '90, letersia shqipe u perball haptazi me letersine e vendeve perendimore. Edhe ma budallenjte e moren vesh se per pesedhjete vite rresht s'paskeshim ba tjeter gja perpos rrotullime rreth vetes. Vershuen gjithefare perkthimesh, te cilat edhe pse ne pjesen me te madhe ishin pune te realizueme dosido, nxiten kureshtjen e lexuesve shqiptare tue ofrue se paku nje ide mbi letersine moderne perendimore. Shkrimtaret e dembelosun t'realizmit socialist, te cileve kishte kohe qe s'u interesonte ma liria per shkak te paaftesise me iu pershtate kerkesave te reja, zune nje vend ne parlamet apo politike ose perfunduen ambasadore ne Kam-Kum. Ndonjeni tue perdore aspirina, iu pervesh imitimit te letersive moderne pa ia dale mbane me mbete as shkrimtar shqipare as shkrimtar te huej. Porse njeni, njeni, Kadare me nje delir qe vijonte me u bazue tek turma e lexuesve qe deri atehere e kishin pa letersine e tij si nje prej mundesive te pakta per me shty kohen e lire, vijonte me kalerue mbi nje epoke te re qe nuk i perkiste. Tue pase parasysh se ai ishte mesue me e pa suksesin thjesht nepermjet tirazhit, mundemi me thane se kishte te drejte. Vijonin me e lexue turma te tana, qe perbaheshin ma se shumti prej punetoresh dhe fshataresh me toke e pa toke, te cilit vijonin me aplikue variantin"ne njeren dore kazmen, ne tjetrin librin", disa tipa qe po e quenin veten intelektuale, packa se s'kishin e s'kane haber se c'do te thote ky term, terinj te keqinformuem prej prinderve e nxanes te nxitun prej mesuesve e programeve shkollore. Kishte ndryshue ritmi i jetes, aftesia e perceptimit,shija letrare, hapsina e kohes se lire, niveli kulturore e informativ, horizonti gjeografik e shpirtnor, por letersia e Kadarese duhej me deomos te vijonte me u lexue si detyre shtepie. Dreq o pune. Anija letrare e tij nisi te zhvendosej me kerkellime, porse gjithe tue vijue me mbete e ankorueme nder brigjet e diktatures. Lexuesi cilesor qe deri atehere kishte qene i detyruem me ia lexue letersine jo si ma te miren, por si ma pak te keqen, i ndodhun perballe autoresh modern qe nuk ia neperkembin ma intiligjencen dhe aftesine e te kuptuemit, tue verejte se letersia e mplkun e Kadarese po perpiqej me mbulue rrudhat e saj me gjithefare kremrash e pudrash importuese, e flaku ne qoshen ma te larget te biblotekes se tij, apo e dha ne kembim te nje pakete cigaresh.
2. Ashte thane se nepermjet tane krijimtarise se vet, shkrimtari i vertete s'ban gja tjeter vecse rend drejt librit te mire. Kadare , librin e tij ma te mire e ka shkrue ne rini. A mund te na sqaroje ndokush se per ku nxiton ky plak?!
3. "Kadare asht perkthye ne shume gjuhe te botes!"
Ja, keshtu me tha nje lexues kopuk, qe per ma teper guxon me shkrue dhe libra. Meqe sqarimin e individeve te ketij lloji e konsideroj ndermarrje te rrezikshme, po perpiqem me sqarue te tjeret; Arsyet e perkthimit te Kadarese-persa i takon lejimit te ketij akti nga ana e diktatures - kuderbojne ideologji. Ka qene i vetmi shkrimtar i diktatures qe ka plotesue te gjitha kriteret e duhuna dhe qe ka pague te gjitha haracet e kerkueme. Mandej per asnje cast nuk e mohojne se aso kohe ishte edhe me i talentuem. Ma shume se per gjithecka te huejt kishin interes te mernin vesh c'ndodhte ne nje kopesht zoologjik si Shqipnia, c'zakone kishin banoret e ketij vendi, c'ishte Kanuni, c'do te thote "gjakmarrje", cili ishte mentaliteti i ketij populli qe vinte nga thellesite e erreta te prehistorise. Ja pra , te huejt e lexonin Kadarene jo per stilin e tij, sepse stiliste ata kane me bollek, jo per me gjete ne librat e tij ndonjefare mjeshtrie artistike, jo per turket e tij letrare daleboje dhe per sintaksen e vjetrueme, po per informacion, thjesht per informacion. Jo ma shume se nje vit me pare, ne nje mjedis artistash te huej, miq te mij, pjesa me e madhe e te cileve ishin te rinj franceze, ra fjala mbi Kadarene. Ne njefare pike, ata , thuejse unanimisht pohuen se e kishin lexuar kete shkrimtar porsi thjeshte ne kersherine e atij qe lexon gazeten per t'u informue per ndodhite qe ndodhin ne nje vend egzotike. E pra , me aq sa ma merr mendja mua , duhet te jete normale me e ba njefare dallimi mes librit e gazetes. Po tashti qe egziston interneti, si do ti veje halli te vetmit "gjeni" qe s'ka mund me krijue asje lloji gjenialiteti!
4. Ne numrin e pafundem te intervistave te tij, Kadare flet mbi politiken, sociologjine, etnografine etj, po kurre, kurre mbi letersine e mbi sekretet e artit te shkruem, ashtu si koleget perendimore. Le te ngreje doren ai qe asht ne gjendje me e pohue te kunderten. Ofron keshilla teorike per politikanet shqiptare, jep leksione mbi edukaten morale e qytetare, denjon te na servire plot ide te reja, shpalos dijet e tij te pafundme, njohjen e etno-sit e te psikikes shqiptare, naltohet si nje baba i kombit me sigurine e njeriut qe s'mund ti diskutohet fjala, gjithe tue formue me kujdes nje nenqeshie sardonike per shqiptaret e gjore te cilet rastesisht, thjesht rastesisht, ia paskeshin dale mbane edhe pa udheheqjen e tij, me mberrite deri ne ditet e sotme mes travajave historike mijavjecare. Dhe ma e forta asht se pretendon qe njerezia duhet me doemos te mahnitet me te.
Vec per letersine nuk flet qe nuk flet. Kjo, ose ngaqe shqipatret e pagdhendur nuk marrin vesh, ose ngaqe ai vete nuk ka dicka me thane, prej se gjithnje asht mbisundue nga vetedija qytetare perpara asaj estetike. E thanun ndryshe, tek ai ma shume ka fole njeriu si pjestar i bashkesise se sa shkrimtari. Meqe erdhem ketu, do rrezikoja me e quejt njeri te madh, porse sigurisht shkeimtar te zakonshem.
5.Kadareja poet?!
Padyshim qe prej poezise se tij nuk mbetet thuejse asgja. Kjo shpjegohet me shume menyra. Se pari, nuk asht poet i lindun dhe mungesa e frymezimit i ulerin gjitheandej. Ndonje varg qe te le pershtypje , asht nje produkt i squtesise dhe i montimit te kujdesshem. Ne vargjet e tij mbisundon mendimi, kumti, parrulla, deklarata, pershkrimi, historicizmi, heroizmi etj, por jo ndjesia e holle lirike e individit te shmangshem nga bucima e revulucionit. Kerkesat e tij teknike pothujse nuk bien ne sy, sic ndodh bie fjala tek Ali Asllani, Ndre Mjeda, Poradeci e ndonji tjeter. Thane shkurt, njoh gjimnazisdte qe kane mjaft ma teper kerkesa. Gjithesesi kaq fjale sa thashe poezia e tij meriton.
6. ANDRRA PER CMIMIN "NOBEL"
E mandej "fenomenin " tone e verejme tek pret tek dyert e Akademise Suedeze. Edhe pse nuk jemi te sigurte se cfare pret aty, jemi te bindun se ai din se c'ban. Thone se marrja e mundshme e ketij cmimi, do ti bante nder te madh kombit shqiptar. Ma se e vertete. Kombi shqiptar do te nderohej, por se letersia shqiptare do te mjerohej. Skemat e vjetrueme te tije letrare do te rimerrnin pamjen e modeleve me te mira.
7.Perkthime te letersise tone ne gjuhe te huej. Padyshim qe per perkthimin e autoreve te tjere ne gjuhe te hueja, Kadare perban nje pengese serioze, ngaqe per te konkurenca ka qene dhe mbetet dicka e besdisshme. fatekqesisht informacionin mbi zhvillimet e letersise shqipe te huejt e marrin ose prej atij vete ose prej zbaviteve te tij. E vertete se jane perkthyer disa autor, por gjithesesi behet fjale per epigone e tij, te cilit jo vetem qe s'i prishin pune, por edhe i sherbejne per me krijue idene se ne letersine shqipe nuk po ndodh dicka e re.
8.Tue pase qene shkrimtare i diktatures, fakt te cilin s'kam ndermend ta paraqes si dicka negative, Kadare i ka ba te vetat edhe metodat e diktatorit. Mendoni pak, sikurse nje njeri, tue dashte me sakrifikur veten do ishte perpjeke me e godite Enver Hoxhen. Fillimisht do ti duhej me kapercy synin vigjilent te proletariatit, shefat e sigurimit, kryetaret e keshilleve te frontit, operativet e zonave, spiunet me pare e pa pare, policine , garden, etj. E njejta gje ndodh edhe ne Kadarene. Do ta kapercesh lexuesin proletar qe kuderbon djerse, "intelektualet" qe kuvendojne me nga nje gote konjak perpara, pensionistet qe lozin domino e tavell, ngrenesit e gazetave, kohorten e shkrimtareve pa herdhe, garden e tij pretoriane qe perbeht prej njerezish me emer, por pa vepra etj, etj. Sic do verehet nese dikush do te reagoje ndaj ketij shkrimit tim sqarues, kete do ta beje me siguri njeri nga patriotet e tij qe jeton ne Shqipni apo gjetke. Por nji gja nuk kuptoj. Si ka mundesi qe brezi i ri shkrimtareve, shpreson te jete me vertete i rinese nuk perpiqet te pozicionohet, ndaj letersise se vjetrueme? Me te vertete qe vjen keq per ata te rinj qe lehin vullnetarisht per Kadarene, sepse e di se c'mund te jene neser.
9.Mbi romanet e shkrueme ne vitet '90.
Ne keto romane tingellon pervajshem nevoja e domosdoshme qe autori ka per diktaturen. S'ban qe s'ban dot pa te.Coha moderne me te cilen mundohet te arnoje letersine e vjeter, krijon vertete nje pamje komike. Vijon me trajtue temat e medha e te fryme si tullumbace, gjith' tue e perdore te njejtin stil te zvargun e kerkellues.
10.Pergjithesisht ne tana romanete Kadarese, verejme nje mase te madhe njerezish qe levizin nder mjedise revulucionare ku prore jane ngjyrat bardhe e zi. Shohim nje realitet qe popullohet prej vetem personazhesh pozitive dhe negative. Klasifikime nen kritere te reja, mungojne. Turma leviz si nje trup i vetem. Nuk shihet asgjekundi ndonje personazh individ qe te mos i ineteresoje me qene as i mire as i keq, por thjesht me vuejt e me gezue per shkak te ideve e te ndjesive te veta, pa pase nevoje me e kerkue tek te tjeret zgjidhjen problemeve te tij. Nuk ka. Nji per te gjithe e te gjithe per nji, kjo eshte motoja. Do te ishte mjerim i madh sikur ndonjeri nga personazhet e tij, ashtu sic na shfaqet, te mbarte mbi vete problemet e brendshme dh karaketerin e vet autorit, sepse ne kete rast do verenim nivelin e vertete te perjetimeve te tij si shkrimtare. Sidoqofte dicka duket qarte; Kadare e sheh letersine si dicka te jashtme qe s'ka pse te kete medoemos lidhje me spiralin e ndjesive te tij te brendshme prej njeriu qe kohe me kohe, ka nevoje me u shnderrue ne art qofte edhe sekretet e tij ma te thella. Ne te vetmin rast kur u tregue i sinqerte, rast qe fatkeqesisht su perserit ma, ai arriti te shkruaj nje nga librat me te bukur te letersise shqipe.
11. Kadare nuk flet per letersine e sotme shqipe.
Kjo, ose ngaqe nuk mund ti lexoje librat e autoreve qe shkruejne pa lejen e tij, ose asht i fiksuem ne idene e te qenit misherimi i vetem i letersise shqipe. Kadare e don Shqiperine, edhe pse sipas menyres se tij, porse letersine e saj e sheh si dicka te tepert dhe te panevojshme. Simbas tij per kete vend te vogel dhe te varfer, nje shkrimtar-ai vete- asht ma se i mjaftueshem.
C'ashte e verteta na pati propozue nja dy emna shkrimtaresh te rinj si shpresa te letersise se ardhme, porse pa e mbarue fjalen ai, ata ia grahen ne drejtime te padituna qe s'kane lidhje me letersine. ja pra edhe aftesite parashikuese te Kadarese.
Ne mbyllje, simbas mendimit tim, them se shkrimtari yne i shquem futet ne lertesine e re te shekullit te ri ashtu si ai personazhi i cili, mbasi e ka perfundue rrolin e vet dhe asht nise me pij kafe, rikthehet befas ne skene thjesht per te marre xhaketen e tij, teksa drama ende vazhdon.
P.S: Per sa fola, gjith' tue perdore kriteret e mia, kam pase parasysh vetem letersine e krijueme brenda kufijve shtetnore te Shqpinise. Mendimi im per letersine e krijueme jashte kufijve, asht krejt dicka tjeter.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(me falni per gabimet e drejtshrimit se nuk iu riktheva me e korigju nese kam bere shume ...lol)macia blu
Krijoni Kontakt