Ardian-Christian Kyçyku

[Fiori]

Pak biografi mbi autorin

Ardian Kyçyku ka lindur në qytetin e Pogradecit më 23 gusht 1969. Studimet e larta i kreu në Universitetin Shtetëror të Tiranës, në Fakultetim e Historisë e të Filologjisë, dega gjuhë-letërsi. Ka shkruar romane dhe ka njohur suksesin që me romanin e parë të tij titulluar "Në perandorinë e gurit", roman shqip, botuar në 1993. Ai është doktor i shkencave filologjike, ka marrë doktoratën në filologji pranë Universitetit Shtetëror të Bukureshtit dhe është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë. Është gjithashtu, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Europës Qendrore. Përveç romaneve të botuara në shqip e të përkthyera në rumanisht e gjuhë të tjera, Ardiani është botuesi i disa antologjive, redaktor i revistave të shoqatave shqiptaro rumune duke e shtrirë veprimtarinë e tij filologjike në shumë fusha. Kanë qenë romanet "Viti kur u shpik mjellma", "E fshehta e ëmbël e marrëzisë", "Një fis i lavdishëm e që jep" tre nga romanet që kanë patur jehonë të madhe në lexuesin rumun dhe janë reçensuar në mënyrë shumë pozitive nga kritika.


---- Romane dhe më shumë...

Në perandorinë e gurit, roman shqip, 1993; Viti kur u shpik mjellma, roman i shkruar në rumanisht, 1997; Mortët, roman shqip, 1997; E fshehta e ëmbël e marrëzisë, përmbledhje me novela shkruar në rumanisht, 1998; Nata pas vitit zero, përmbledhje me novela shqip, 1998; Një fis i lavdishëm e që jep shpirt, roman i shkruar në rumanisht, 1998; Përkthimi, roman shqip, 1999; Muza e Lojës, trilogji shqip, 1999; Lumenjtë e Saharasë, roman shqip, 1999; Hyu Epigon, roman-ese shkruar në rumanisht, 2000; Dashuri me shikim të fundit, prozë rumanisht, 2000; Oreksi për bukën e qiellit, roman shqip, 2000, Diva ose Ngrënësi i Luleve, roman shqip, 2001; Engjëjt e tepërt, roman shqip, 2002; Kristali dhe hienat, roman shqip, 2002; Triologjia, prozë e zgjedhur rumanisht, 710 faqe, 2002; Një alfabet i poezisë shqipe, antologji, 101 poetë shqiptarë në gjuhën rumune (2003).

Ardian-Christian KYÇYKU është përfshirë në tri antologji të prozatorëve të shquar të Rumanisë, në fjalorin "Shkrimtarë rumunë të viteve '80-'90", në enciklopedinë "Who's Who in Romania" dhe në një histori të letërsisë rumune. Nga viti 1998 është bashkëthemelues dhe njëri nga drejtuesit e revistës dygjuhëshe (shqip e rumanisht) për kulturën dhe traditat evropiane "Haemus", që botohet në Bukuresht. Krijime të tij janë përkthyer në gjuhët hungarisht, gjermanisht, spanjisht, frëngjisht e anglisht.



p.s. me pelqen shume menyra si shkruan Ardiani. Dhe jo si ky e si ai, por si vetja e tij...

[future_retro]

keto dite kam lexue "SY" p'ej Kycykut, dhe muj me than qe jashte mase m'ka lane pershtypje. Ish liber fantastik! Mendoj qi Ardiani asht njeni nga ata shkrimtare premtues qi ka me ndihmue thymjen e mitit qi vetem Kadareja mundet me shperthye (edhe) tek lexuesit jo-shyptare.
aferim per Kycykun!

[flurans ilia]

Fenomeni pamor i romanit "SY" të Ardian Kyçykut

Romani "Sy" i prozatorit Ardian Kyçyku, është "ag në barkun e kalit të drunjtë" , sipas gjuhës së një poeti.
Pritja se çfarë do të ngjasë më pas, përmes agullimit, në prag të pushtimit imagjinativ të vizioneve të "pa kapura në rrjetë" gjer tash, në krejt rrjedhën e "ujrave letrare shqipvozitëse". Roman, që gjithsesi përmes resë së bardhë imagjinare që mbështjell skenat, na bënë hamendësues nëse bëhet fjalë gati-gati për një ngjizje hyjnore në embrionin e vet limfatik, apo plluskim paralindës në "mitrën e mendimit"? Vozitje mbi sipërfaqen shpirtërore të një kombi, apo depërtim peshkues akoma edhe më i thellë karakteristikash nënvetëdijësore mbar rrajonale? Gjithsesi, "Sy" është një roman plotësisht i përligjshëm tokësor pa asnjë kompleksitet veçues në rradhët e veprave më të reja ambicioze mbashëkohore europiane. Mbi gjëra që njohim po aq mirë, njësoj si buka që na ka rritur, njësoj si "oreksi për bukën e qiellit". Akoma më tepër kur flitet për njerëz dhe fate, ngjarje dhe situata, histori dhe piktakime, të cilat gjithësecili nga ne, i ka përjetuar. Janë përcjell të gjitha realitetetet e tranzicioneve më të fundit shqiptare kaq realisht, sa shpengueshëm lexuesi përjeton vetveten, episod pas episodi, së bashku me njerës, personazhë, politikanë, humbameno, tipa, VIP-a, karakterë, të cilët janë (ose kanë qenë) pjesë e përditshërisë reale, ndërsa bashkarisht frymojmë mbi këtë tokë të quajtur Shqipëri, apo më gjerë Ballkan. Kjo është platoja dramatike e veprës. Karakteri ballkanik i sistemit nervor të së cilës, duket sikur gjaknxehtësisht pret, apo gjakftohtësisht ka pritur, tërheqjen zvarrë të rrotës së historisë për ta bluajtur ankthshëm rrëfimin. I cili specifikisht në këtë roman, ka vetinë që nuk mund të rrëfehet, sepse "e sheh gjithçka me sytë e shpirtit". Nëqoftëse romani do ta shihte trajtesën e shpirtit të njeriut të sotëm me sytë e historisë, fare mirë nga 138 faqe vepër letrare konçize, që aludon kryesisht nëpërmjet metaforës, "Sy" do të ishte bymyer në qindra faqe të tjera, sepse i ka mundësitë që të mari një dimension të tillë "historik". Do të ndahej me tituj, kapituj, nënkapituj, paragrafë, shënime historike, etje,... që gjithsesi kam bindjen se nuk do ta lehtësonte shuarjen e etjes për të vërtetën që autori çel mu në syrin e oazit të fort kërkuar. Vepra është e përkryer në ato përmasa konçize dhe metaforike që ka dalë në këtë botim. Lënda letrare është si një bllok i vetëm i thepisur, trajtshmërisht aformal, (nëse ekziston një krahasim i tillë metafizik në parapërfytyrimin shpirtëror mbi romanin modern në përgjithësi), me një ngjeshje të pazakontë që kërkon përqendrim. Njëkohësisht aty flatëron shpresa ekzistenciale e mbijetesës së fjalës, dhe rolit të saj në histori. E parathënë kjo edhe në dy intervista ekskluzive të Kyçykut në GAZETA 55 / Tiranë, dhe KOHA DITORE / Prishtinë (maj 2005), ku romancieri relevant shprehet : "Synimi im kryesor ka mbetur si këtu e njëzet vjet më parë: T'i shkruaj librat në mënyrë të atillë, që të mos tregohen". Kemi të bëjmë me një gjendje krejtësisht të veçantë të stilit të të shkruarit (ashtu sikurse ndodh edhe me romanet e Agron Tufës), gjë e cila po thyen klishetë tradicionale të normave të romanit të gjermëtashëm shqiptar. Nga pikpamja e ndërtimit, ky roman i ka të rrallë sishembujt e vet në atmosferën prozaike që mbështjell vendin tonë, gjë e cila nuk është aspak një çudi për lexuesit e vëmendëshëm, aq më tepër për ata që janë tashmë të familjarizuar me stilin e romaneve të tjerë nga A.Kyçyku.
Sycikloni rreth të cilit vërtitet vepra ka si trajtesë të veçantë "formacionet synore". Meqënëse Syri është ai që përfton tek njeriu pamjen dhe fenomenin pamor mbi botën, normalisht ndeshemi me qindra struktura dhe shembuj parodizues. Si mund të përftohet ky fenomen me ndryshimet karakteristike tek gjithsecili personazh, në gjendjen e vet natyrale, reciprokisht të pavarur, po aq sa edhe të varur nga situatat historike. Të gjitha këto jepen me dramacitet (karakteristikë e këtij romani), sarkazëm (karakteristik e vet jetëve tona), dhe ironi (karakteristikë e vet stilit të autorit). Vërshojnë në rrjedhën e romanit "Sy" : ...Iliri me një sy, sy shqiptarësh, sy djalli, sy ëngjulli, sy armiku, sytë e mendjes, sy ndër sy, sy qyteti, sy liqeni, sy njeriu, sy qelqi, sy zemre, sy zjarri, sy peshku, sy akull, sy kopjuar, sy shkruar, sy përlotur, sy verbër, sy shpuar, sy lakuriq, sy delesh, sy mizë, syrofil, syçka, syzi, symajtë, sy përgjues, sy gozhdë, sylesh, sy thëngjillur, syhapur, symbyllur, syfryrë, syth, sylëbyrës, sy vezullues, sy shkëlqimtarë, sytë e rojeve, sy murgeshash, sy çapëluar, sy tejqyre, syri i vetëm, etj. Gjer tek fraza të atilla si : ...e hodhi syrin, syri iu ndal mbi muranë, humbnin sysh, ku ke sy ti?, sy të ngritur, syri i së ardhmes, sa sy kam bërë të qajnë, sy të gjallë, merrni mësysh, sytë e kokës, sytë e ballit, sy të trashëguar, po dilte më fort sysh se mendësh, na nxjerr sytë, s'më bënin sytë dritë, sytë shkëndija, hap sytë, me një shtjellë sysh, sy të ngritur lugetër, sytë e babëzitur, si ma ke syçkën?. Që të gjitha këto, fokusuar në "syrin e rrëfimtarit", nëpërmjet një pozisioni të pazakontë rrëfmi literal.
Syri i Zotit, është si të thash, njëtrajtëzuar me syrin e rrëfimit, duke na kujtuar se në krejt historinë ndërnjerëzore, ka një Zot atje lart në qiell, që sheh dhe gjykon pabëzajtur gjithçka ndodh përgjithësisht në sipërfaqen ndërshoqërore por edhe veçanërisht brenda gjithsecilit individ. Nga ky moment vepra merr vërtetësinë e saj të plotë, pa kompromis, dhe jo të njëanshme në gjykimshmëri. Mendoj se ka akoma vend në një lojë gjthpërfshirëse madje edhe për syrin e lexuesit, që mund të ishte shfaqur fare mirë në "mizanskenën e përgjithshme synore të romanit", i cili mundet të konsiderohet me plot gojë si një roman-pasqyrë, ku vështrimi ndesh syrin e vetvetes të pasqyruar po brenda kësaj pasqyre. Shprehja syndërsy karakteristike për shikime të personazheve midis njeritjetrit, do të merrte kuptimësi të drejtpërdrejtë ndeshje midis sy-romanit me sy-lexuesin , çka do të ishte akoma edhe më e prekshme si ide duke përfshirë auditorin të cilit i shpaloset, duke e bërë të ndihet (lexuesin), akoma edhe më pjesmarrës, pikërisht brenda kësaj historie realisht të përjetuar nga vet ai (që jemi ne, shqiptaro-ballkanasit e sotëm).
Ne jemi ata që mitizojmë dhe çmitizojmë idhujt, qytetrimet, ideologjitë, format e jetës ndër epoka, ndërtojmë-shkatërojmë historinë në rrjedhën e saj, shoqerinë në rrjedh të historisë, dhe vet vetvetet tona si pjesë përbërëse të po kësaj shoqerie. Andaj dhe fenomeni pamor i romanit "Sy" nga A.Kyçyky fillon dhe ndryshon pamje sa herë që jeta evolon me modulin e saj. Ripërsëritja në distanca kohore ndërmjet viteve tetëdhjetë, nëntëdhjetë, të shekullit të shkuar, gjer në ditët tona të fillimshekullit të ri, fragmenti i lindjes së fëmijëve ( në fakt përngjan sikur kemi të bëjmë me një fëmij të vetëm në trajta niçiane) mu në mesin e dasmave (edhe kjo përngjan si një dasëm e vetme që ndryshon veç pamjet sipërfaqësore karnavaleske të saj) të kryera në momente të ndryshëm historiko-kohore, mbetet thelbi i këtij romani. Stilistikisht ndodh ripërsëritja. Skena ripërsëritet ekzaktësisht njësoj. Ngjarjet rijetohen ndën momente të ndryshme kohore. Personazhet po ata (E si mundet të jenë ndryshe?). Veçse fëmija kur lind, përhap një si erë të keqe jashtqitje! Qellimisht e theksuar në rastin konkret, që të nënkuptohet vetiu se jetët ripërsëritëse të këtyre njerëzve (shqiptaro-ballkanas-bizantino-europianëve) është pjesë përbërëse e riciklimit (ushqim-jashtqitje-lindje-vdekje). Përngjan e neveritshme. E dhimbshme. Absurde. Por vërtetësisht e vërtetë. Një ndjesi që e jetojmë momentalisht përditë ndërsa përpiqemi të lëmë pas të shkuarën duke u ingranuar në të ardhmen. Kjo është ndërgjegja syzgjuar, sykthielluar, që e shpie lexuesin në një vetndërgjegjësim akoma edhe më të kualifikuar për të tashmen. Që i jep atij pamjen e pëjetshme të syve të shpirtit, dhe jo shpirtin provizor të njeriut të sotëm, të parë me sytë e historisë.
Në historinë e "syletërsisë" së gjertanishme shqiptare, përciptërisht, është folur (ose aspak), mbi veprën e Ardianit Kyçykut! Kjo ngaqë "syri i intelektualëve tanë" vazhdon ta shikojë, paragjykojë, shpirtin, veprën e artistit shqiptar, me syrin e historisë, dhe jo me sytë e vërteta humane të shpirtit artistik. "Kritika sydyllosur", ndoshta qellimisht, ka qendruar e heshtur sepse i tremb ardhja këmbëkryq, bash në sofrën e përbashkët kulturore, e një talenti në mes të të tjerëve. A thua se u shterr oreksi për bukën e qiellit?! Ka vend për të gjithë, mos u trembni! Shtypi i përditshëm së fundi ka filluar ti shkruaj nja dy-tri rradhë për të, më tepër si i zënë në faj, nga reputacioni i tij jasht trojeve shqiptare, ku madje Kyçyku është i cilsuar nga kritika si një "Markez i Ballkanit". Nga analizat që gjithsecili nga ne bën brenda vetvetes kupton qashtër se letërsia shqipe ka ngelur e ngujuar vetëm brenda mureve amtare dhe nuk përfillet hapsira gjeografike, gjithandej nëpër botë, ku jetojnë dhe krijojnë artistët shqiptarë?! Nuk dua të zgjatem aspak në rolin e kritizerit, por do të vij direkt në pikën përmbyllëse finale çka ishte edhe shtysa e këtij shkrimi menjëherë pasi mbylla së lexuari "Sy" , që krejt rastësisht më kaloi ndër duar, duke më "hapur sytë" dhe përndezur shikimin.
Nuk e di përse, këtë libër të shkruar shqip, për lexuesin shqiptar, mbi ngjarje bashkohore shqiptare, me vlera letrare për letërsinë shqiptare, nuk e gjen gjëkundi në libraritë brenda tokës amëtare! Nuk është folur fare. Nuk ka asnjë kritikë të vetme. Së paku brenda mureve të ngrehinës së vet-izoluar të letrave shqiptare.
"Ha shqip, apo s'ha?" ironizon shpesh Ardiani në gojën e personazheve këtë perifrazim-zhargonist të shpërndarë qellimisht gjithandej në faqet e romanit të vet.
"Unë ha. Edhe disa sivëllezër si unë, hanë. Por ata të tjerët, të tjerët atje brenda mureve, bëjnë sikur nuk hanë" do t'i përgjigjesha me shumë ndrojte ...shqip.

FLURANS ILIA

[flurans ilia]

Dr. Docent Ardian Kyçyku

Largimi i shkrimtarit nga Atdheu

Mbi pagjumësinë

Të flasësh sot me vërtetësi dhe hapur për letrat shqipe është pakashumë njëlloj si të flisje për liri të kulluar në kohë të tiranisë. Në thelb ndryshon vetëm burgu, të cilin nuk e bën më autori, por librat e tij. Ligji i të kënduarit në kor është ende në fuqi. Mirpo gjakrat vazhdimisht të nxehur dëshmojnë se ne e duam dëshpërimisht veten, të vërtetën, letërsinë dhe sidomos lavdinë e kësaj të fundit. E meqë përgjithësimet janë shpesh të dëmshme dhe të padrejta, mendoj që secilit i shkon më për shtat të paraqitë përvojën vetjake.
Pas gjysmë shekulli plot beteja të nëndheshme, arritje jo rrallë të shtirura e kundërthënie, më duket se jeta e shkrimtarit shqiptar është përkeqësuar nga shumë pikëpamje dhe qënia jonë është bërë më e shurdhër, më e ngujuar. Zgjerimi i beftë i hapësirës gjeografike dhe i mundësive për të zhbiruar të fshehtat apo gjoja-të-fshehtat e historisë e ka ngushtuar hapësirën e brendshme.
Mbase në etjen e natyrshme për të mos prishur, ose për të ndrequr barazpeshën mes botës dhe lëngut jetësor që bëhet letër duhet kërkuar edhe njëra nga arsyet më të rëndësishme të mërgimit të sotëm e sidomos të moskthimit në vendlindjen klasike.
Letërsia nuk njeh mëshirën dhe mirëkuptimin që mbarështojnë, për shembull, shkenca si historia, psikologjia apo mjekësia. Në letërsi, shprehja Shumë janë të ftuar, por pak janë të zgjedhur ka më fort se kudo shije drame e gjaku. Të paktë janë shkrimtarët që nuk e dinë se veçanërisht në epokën e tanishme, - kur tundimet e postmodernes janë dyndur të na dëbojnë nga sistemi atnor e amtar i shenjave, - ka autorë që linden kur vdesin dhe autorë që, kur vdesin, i mbulon harresa.

Liria që u mungoi atyre është burgimi i përkohshëm i librave tanë

Sot nuk është aspak e vështirë të gjesh vllazëri mes materializmit dhe hashashit, ashtu siç është e pamunudur ta ndash qartë formulën zhdanoviste nga ajo e alkimizmit, e konspirativizmit gati foshnjarak, e pseudo-misticizmit apo e trillerit gjoja-fetar, që shesin miliona kopje të një vëllimi mëse të varfër idesh edhe ato të kopjuara. Ai që ka lexuar dhe ka pasur fatin të rijetojë shpirtërisht mrekullinë e quajtur folklor shqiptar nuk has kurrfarë telashesh për t’i dalluar shkrimtarët e rremë nga shkrimtarët e mirëfilltë, apo nga “viktimat anësore” e grafomanët, pavarësisht se ndonjë skeptik i pashërueshëm do të gjejë gjithmonë në epërsinë e shkrimtarit të lindur zilinë ndaj kamjes apo bujës së shkrimtarëve të sajuar. Të mos harrojmë se formula zhdanoviste, bashkë me degëzimet e veta shpesh marramendëse, e mbështetur fuqishëm nga shekullarizimi që përhapet frikshëm në botë, nuk është një gjetje e rastësishme. Dështakë të rregjur prapaskenave të letërsisë, ose edhe gjeni të zhgënjyer keqas e që mezi kanë pritur rastin të hakmerren ndaj shpërfilljes së shoqërisë, e kanë gatuar në mënyrë të atillë që ajo të krijojë varësi. Lexuesi i thjeshtë, ai që etet të mërgojë nga realiteti, të çlodhet e të gjejë vetveten mes trillesh e metaforash, apo edhe të shfrejë përmes zërit të shkrimtarit, nuk i bje më të e as nuk do të kuptojë pse nuk gjallon dot pa këtë nektar të zi. Ai është gati t’ia heqë kotheren nga goja fëmijës së vet vetëm që të mos vdesë nga uria letrare d(r)ogmatike. Ai mund të rrojë, madje i qetë, pa dashuri, pa falje, pa besim në Zot, por mezi i shtyn orët dhe javët pa një dromcë nga letërsia e mësipërme.
Duhet pranuar se letërsia e mirëfilltë, ajo që thirret të mbrojë kujtesën dhe hierarkinë e perëndishme, është zhvilluar shumë më shpejt se sa vetëdija dhe shijet e lexuesve të sotëm. Për këtë arsye, humbja e terrenit të saj nëpër librarira e faqe gazetash nuk duhet të na shqetësojë.
Besoj se letërsia shqipe, - ajo që e ka mposhtur përkohësinë dhe kalimtaren në Shqipëri, Kosovë, Mërgatë e në vise të tjera të shqiptarisë, - ka të drejtë të ndihet e zgjedhur përderisa u sprovua me rreth gjysmë shekulli realizëm socialist të hapur, vrastar, e me shtylysh direktivash përçarëse, të cilat ende nuk janë tulatur. Gjërat rodhën siç e dimë dhe tani, për shkak të inercisë, - gjendje me rrënjë të thella në historinë tonë, e mbase njëra nga trajtat e atij që quajmë mallkim, - formula e përbindshme ngulmon ta fikë krejt shkëndijën hyjnore brenda lexuesit, e fshehur nën emra të tjerë autorësh, nën pó ata emra, por që i titullojnë librat disi ndryshe, e që janë gati të botojnë edhe biletat e avionit vetëm për të rrënjosur bindjen se nuk janë shterur. Këtë e tregon veç të tjerash edhe ashpërsimi i cenzurës së dikurshme, që mpreh të njëjtat gërshërë, por që ka rinuar vetëm duart dhe flokët e qethtarëve. Të gjithë e dimë se lista e librave “të ndaluar” të shqipes është mbase më e gjatë se sa nën diktaturë.

Hyu, ose Përmasa e katërt

Një pjesë e madhe e shkrimtarëve që ushtrojnë ateizmin ndaj lexuesit, vijnë me emër të bërë kryesisht gjatë komunizmit. Qënia e tyre, gati vetiu, pushton hapësira mendore, duke ndjekur parimin e errët: Ajo që më bënë mua kur isha si ti, do të ta bëj unë ty. Letërsia ateiste vetëshpallet e lirë, e aftë të japë përgjigje ndaj çdo enigme, çdo halli, ndaj çdo gjendjeje të koklavitur shpirtërore të bashkëkohësve tanë. Ajo shfrytëzon (lexo: shpërdoron, përdhos) pa skrupuj e me të njëjtën lehtësi vargjet e arta të pitagorianëve, mantrat e hindusëve, lutjet e krishtera, suret myslimane, pjesë nga ditaret e tiranëve, blasfemitë e të gjitha ngjyrave e natyrave, hamendjet e panumurta përmes të cilave ateizmi rropatet t’i gjejë Hyut një zëvendës etj. Ajo përzjen e arnon dhe mund të ketë çdo detaj të përsosur, mirpo, sipas Faustit, i mungon pikërisht Fryma. E rëndësishme për zëdhënësit e saj është që librat të shiten dhe që lavdia e tanishme e autorëve t’i bindë të paktën këta të fundit se është e përjetshme.
Në letërsi vepron edhe një ligj tjetër. Gjatë dhe pas periudhash të mbrapshta historike, krijimtaria e një autori, ose e një grupi autorësh të tejkaluar, adhurohet nga trutë që ata vetë kanë shpëlarë. Brezit të ri të lexuesve mesazhi i stisur nuk iu thotë kurrgjë. Ky lexues ka tashmë mundësi të pamata të përvetësojë të Vërtetën dhe s’ka si të mos e marrë e qeshura tek sheh vetëngujimin e ngadaltë në harresë e grotesk të atyre që e ndajnë universin në vetëm tri përmasa: unë, unë dhe unë.

Gjuha - vendlindja e mbrame?

Shumica e shkrimtarëve të mëdhenj që janë lindur në Ballkan, nuk kanë mundur, ose nuk kanë dashur të kthehen edhe trupërisht në vendlindjet e tyre. Me shpirt e me gjuhë nuk janë larguar për asnjë çast. Kjo u duk edhe në rastin e emblematikut Emil Cioran, i cili nuk la gjë pa thënë e shkruar kundër historisë dhe qënies rumune e ballkanike dhe që, pak para se të vdiste nga Alzheimer-i, ishte në gjendje të shqiptonte vetëm fjalët e hershme të gjuhës amtare: grai dhe dor (e folme, mall). Duke përsjatur mbi dramën e Uliksave me Itakë prej letre, disidenti i shquar Paul Goma (lindur në vitin 1935, me banim në Paris) krijon një parabolë që mund të titullohet Histori e hapësirës në shpellë. Kur ata që u larguan nga shpella u kthyen sërish, situata në shpellë qe tjetërsuar. Nuk kishte më vend për ardhacakë, sepse vendasit qenë mësuar me zgjerimin e hapësirës. Njëri nga viganët e prozës botërore moderne, rumuni Horia Vintilë, i pyetur rreth kësaj çështjeje, u përgjigj: “Që të mos çmendesha nga malli, u detyrova të zgjeroja kufijtë e vendlindjes sime dhe të bëja nga Evropa një atdhe të dytë”.
Shkrimtari shqiptar ka një fat disi më të pranueshëm. Largimi nga atdheu e ndihmon të futet më thellë në thelbin e Atdheut të Përhershëm, qoftë edhe vetëm falë shqipes, gjuhë që nuk mposhtet lehtë nga sistemet e huaja të shenjave. Gjeografia shndërrohet në Shpirt, toka bëhet letër, dhe dihet që bota, para se të ishte botë, ishte më parë libër, në qënien dhe në kokën e Krijuesit. Këtë atdhe s’ka marrëzi, urrejtje apo absurditet ta rrënojë. Aty kujtesa përkryhet çdo ditë; popullsia përjetësohet jashtë çdo paragjykimi; rrugët dhe qiejt janë plot me të vdekur më të gjallë se të gjallët, por edhe anasjelltas. Prandaj më është dashur të ngulmoj se një shkrimtar i mirëfilltë nuk ka trup. Ai ka vetëm një fat të zgjedhur dhe të mundimshëm si rrallëkush, përfshi shansin që, një ditë, si të gjithë vdekatarët, të shkojë me të shumtët: në letër, ose nën dhé, duke lënë pas vetes dhé, ose letër.

Një «pse» e madhe sa fëminia

Po kërkoj pak mirëkuptim për patetizmin e pashmangshëm, që të mund të them se Bukureshti i dimrit të 1991-shit, kur m’u desh të shkulem nga Shqipëria bashkë me rrënjët e madje të shuaj me gjakun e tyre edhe etjen time, edhe të stilografit, banohej natyrshëm nga hijet shkëlqimtare të paraardhësve të shquar. Vetëm ata që e kanë provuar dinë të pranojnë çfarë malli, dhimbsurie e paqeje sjell përmasa prej shenjtësh e shkrimtarëve të një gjuhe e të një gjaku, që kanë kaluar para teje mes kalvarit të mërgimit. Çdo orë, çdo vit, - se mes orës e vitit zor të vesh kufi, - sjell vegime, dëshpërime, por sidomos pyetje. Me pyetje do ta shpëtoni shpirtin tuaj, thotë një e fshehtë mistike. Nganjëherë këto pyetje vijnë pikërisht nga gjaku e shpirti yt, nga fëmija, që, përmes teje, ka ardhur të lindet në tokë e në gjuhë të huaj. Kam vënë re se pyetjet e këtyre fëmijëve kanë një peshë sa ajo e Gurit të Bejës.
- Çfarë (s’)ke bërë që nuk je atje? Ose: Çfarë (s’)ke bërë që je(mi) këtu?
A thua se duhet medoemos të kesh bërë, apo të mos kesh bërë diçka, për të qenë, ose jo diku. Por mbase duhet. Secili prej nesh jep përgjigjen që e pandeh më të drejtë, por besoj se shumica dërrmuese janë gati të thonë në kor: «Sepse shkruaj, shkrova, nuk hoqa dorë nga shkrimi» - dhe shihni sa e thellë dhe shajnitëse është shqipja, e cila, me një vizë të shkurtër, nga shkrimi bën sh-krimi dhe i fal shkrimit edhe misionin e shpjegimit, mposhtjes, ndëshkimit të krimit në përgjithësi dhe të çdo lloj krimi mendor a shpirtëror në veçanti.

Mosha dhe drita

Letërsitë ballkanike janë shtjelluar kaherë në luftë me zodinë e bajrakëve dhe të idhujtarisë. As letërsia shqipe nuk bën përjashtim. Gjatë Panairit të Librit në Frankfurt, në vitin 1998, një nga ish-korifejtë e letrave tona, shpërtheu me një çiltërsi të paharrueshme. «Po pse, more, - tha: Prandaj kemi tridhjetë e ca vjet që shitemi dhe i themi derrit dajë ne, që të vini juve kokorroçët drejt e nga shtytkat e të merrni të gjitha çmimet e lëvdatat?!». Padyshim, kokorroçët tashmë kanë dy herë më shumë libra disa herë më të vlefshëm se sa ish-korifejtë, por heshtin. Heshtin për hir të moshës, të shitjes së gjatë të ish-korifejve, të kolltukofilisë së tyre etj. Në përgjithësi, ai që i përkushtohet shkrimit nuk para ka zë të trashë nëpër sherre. Zëri i tij është terur mes mureve, nuk është mprehur koreve.
Tani nuk bëhet më fjalë për shkrimtarë moshash të ndryshme, - se s’ka nevojë të plakesh për të qënë dështak e as të rinohesh për të qenë i aftë, - por për dy brezni tejet të ndryshme të shkruari. Humori gjithëditës, mistika e mirëfilltë shqiptare, jo aq mënyrat me të cilat arti i bëri qëndresë historisë, se sa mënyrat dhe dinakëritë me të cilat historia i bëri qëndresë artit; arti ynë i të jetuarit, i të mbijetuarit dhe i të vdekurit - janë vetëm disa nga temat që ndjej se duhet ta mishërojnë letërsinë shqipe të së ardhmes.

Outizmi ynë

Qysh në fillimet e tyre, mes letërsisë dhe politikës ka fryrë thëllimi. Përvoja komuniste i detyroi shkrimtarët që t’i shohin të paktën vëngër politikanët. Këta paditen edhe sot e kësaj dite si të vetmit fajtorë të varfërimit të shqipes, të rënies së humorit në pellgun e shakave bajate, të trymbetimit të dështakëve dhe shkatërrimit të ngadaltë të elitave. Me pak qetësi do të arrijmë të shohim se e ashtuquajtura shpërfillje është një çështje shumë më tepër shpirtërore, se sa shtetërore. Kur nuk ke dashuri dhe kuptim të thellë në vetvete, kur mezi pret ta dëbosh kolegun tënd nga vendi krejt i merituar, t’ia kyçësh librat në sirtar e t’ia ndysh emrin a faqen në prani të të huajve apo të kujtdo qoftë, s’mund të sigurosh mbështetjen e askujt, aq më pak të strukturave shtetërore. Ose mund të kesh vetëm mbështetjen e ndonjë regjimi kalimtar. Jo të gjithë përfaqësuesit e politikës janë binjakë, jo të gjithë i ka rrëmbyer lumi i historisë udhëve dhe i ka ulur në poste ku s’ëndërronin as një orë më parë.
Fati e ka dhënë që lidhjet e mia me diplomatë e politikanë të jenë gati të paqëna. Ndoshta për këtë arsye nuk më ka befasuar ngurtësia e ndonjërit syresh, smira e rëndomtë, apo këshillat babaxhane që janë natyrë e dytë në kësi punësh. Por më ka habitur lehtësia me të cilën kritikë me emër, kolegë e përkthyes, si me qenë zëvendës-nëna, apo vetë Nëna Shqipëri, më kanë lindur herë në fillim të viteve ’60, herë në mesin e viteve ’80, herë në Tiranë, herë në Bukuresht, herë në Konstancë. Pres të lindem tani në La Valetta, në Paris, në Budapest, në Tripoli etj. Çmeritem, sepse nuk ma kish marrë mendja kurrë që atyre iu nevojiten kaq binjakë të mijtë, për sa kohë që mezi e pranojnë qoftë edhe njërin, pavarësisht nëse shkruan shqip, rumanisht, apo në ndonjë gjuhë të tretë! Këtë gjendje ngulmoj ta quaj out-izëm, mosdashje e qëllimshme e sivëllait, që dalngadalë mund të shndërrohet në sëmundje (autizëm).

Kthimi i kujt dhe ku?!

Si shumica e fëmijëve shqiptarë, i mblidhja çikërrimat e çmuara në një valixhe druri. Me atë valixhe patën bujtur konvikteve tre breza të familjes. Pas dashurisë së parë, çmimi i xhevahirëve të mi ra krejt. Mirpo kur mbërrita në mërgim dhe kur m’u desh t’i dëshmoja sime bije se edhe unë kam pasur lodra, libra, letra e vogëlima, çmimi i tyre u qindfishua. U kërkova të afërmve në vendlindje që ta gjenin valixhen, por kjo ishte më e vështirë se sa të gjenin lumturinë. Më pyetën se çfarë fshihja në valixhe dhe iu hartova një listë që të bënte të qeshje e të qaje. Më premtuan se do ta gjenin valixhen dhe do ta mbushnin me të gjitha xhevahiret. Valixhe druri shiteshin në tregun e të vdekurve, teksa vogëlsira si ato që më duheshin mund t’i gjeje me dy aspra tufa, mjeshtërore, si të reja, bërë nga kinezi, turku, italiani, rusi etj. Si mund të guxoja të kërkoja më tepër?! Valixhja na pret në Pogradec dhe ime bijë është e bindur se në zonën tonë xhevahirët janë pó ata që ishin dhe se askush nuk i prek.
Nuk shtrohet çështja tani që shkrimtari shqiptar i Mërgatës të kthehet medoemos në atdhe, - sepse qendrat letrare tashmë nuk para përkojnë me ato administrative, - por që sa më shumë bashkatdhetarë ta rigjejnë veten edhe në Atdheun e Përjetshëm, që i pret i rikrijuar, apo që ngjizet përditë në librat e tij.
E megjithëse kam bindjen që, në dhjetë a më pak vjet, atdheu i letrave shqipe do të jetë shumë më i ndryshëm nga sot, nuk besoj se krijuesit tanë do ta duan më shumë njëri-tjetrin. Por ata do ta kuptojnë shumë më mirë fjalën e urtë me anijen që, kur nuk i bindet timonit, do t’i bindet shkëmbit. Le të shpresojmë që secili do të mund të bëhet, së paku, kalesë për të tjerët dhe shkëmb ndaj mangësive të vetvetes.

©Ardian Christian Kyçyku
Bukuresht, qershor 2005

[flurans ilia]

... Ju faleminderit për kohën dhe vëmendjen të gjithë atyre që e kanë lexuar këtë reçension me vëmendje !

[flurans ilia]

Nëna

- tregim -

Para se të jepte shpirt, nëna lëngoi tre vjet. Dy vjet të rëndomtë dhe një i brishtë. Pra, nëna jetoi një ditë më shumë. Nuk dha shpirt mes dhimbjesh të pazakonta, sepse dhimbjet ia kishin marrë shpirtin ditë për ditë e natë për natë, atje në dhomën ku e vendosën që të kishte sa më shumë paqe e ku zukamat helmuese të kësaj bote mezi mbërrinin. Për tre vjet me radhë, pat vuajtur aq sa e bija dhe i biri po betoheshin që shpirti nuk qënkej veçse njëfarë bombe ku strukeshin qysh në lindje thërrmijat e dhimbjes. Thërrmijat e mbrame u bënë pluhur të dielën në drekë. Nëna ndërroi jetë, ulëriu e bija. Nëna nuk mund të vdiste. Ajo vetëm kish ndërruar jetë. Erdhi me shpejtësi doktori i lagjes, erdhi prifti dhe arritën të dy në përfundimin se e ndjera ishte tashmë e ndjerë. U fanitën ca kushërira të largëta të nënës, ca ish shoqe pune, ca fqinje gjysmë të verbëra e të kërrusura, me sapunë e peshqirë në duar, dhe e lanë dhe e fshinë murgën nënë që ishte dobësuar e ngjante me një foshnjë. Para se të dobësohej aq, e bija dhe i biri qenë rropatur ta shpëtonin. Vargu i pafundëm i doktorëve, njëri më i zgjedhur se tjetri, patën thënë se nëna ka kancer, nuk ka kancer, ka diabet, s’ka diabet, ka tumorr, s’ka tumorr, ka edhe dy muaj jetë, edhe një muaj jetë, edhe një javë jetë, ka marrë fund, të njoftohej prifti, të parapaguheshin qivuri, gropa e varrit, varrmihësit, temjanisësit, thurësit e kurorave, djelmoshat që do ta zbrisnin qivurin nga kati i pestë i pallatit, që do ta vendosnin në zukun e zi e ashtu me radhë. Një trumbë tjetër shëruesish, ata që bënin mrekullira me duar, me gishta, me lutje, me çajra e bimë a lëngje të tjerë, hodhën poshtë me vrer e përbuzje bindjet e doktorëve dhe thanë se nëna ishte vërtet e sëmurë, kish sëmundje të keqe, mirpo asnjë sëmundje s’ishte mjaftueshëm e fuqishme për t’u bërë ballë hireve të tyre. Prandaj e qethën nënën shkurt, si ushtare, ia mbështollën kokën me një shami të zezë, pastaj me një shami të bardhë, shumëngjyrëshe, me lule, pa lule, me fytyra engjëjsh e shenjtësh, me gërma e numura çudibërës. Pastaj e morën nënën mbi një vig, e çuan mes malesh, në ajër të pastër, rrëzë liqenesh malorë e shkëmbinjsh me borë, buzë detit, në shpella të lashta prej kripe e kristalesh, e mbajtën disa muaj të kallur në argjilë e në allçi, në velenxa leshi e lëkurë dhensh, e lagën me eliksire, e kënduan dhe e kunguan, e vunë të rrëfehej e të pendohej, derisa e sollën mbrapsht ashtu siç e kishin marrë, mirpo me disa muaj jetë më pak.
- Mund të isha çmallur me ju gjatë kësaj kohe, - u tha nëna fëmijëve. E bija dhe i biri, gjatë kësaj kohe, patën shpenzuar qimet e kokës dhe qenë endur parreshtur, me trena e qerre, mbi mushka e varka, pas nënës, kishin thirrur të çmeritur: si guxoni ta qethni nënën tonë, si guxoni ta zhvishni nënën tonë, si guxoni ta kallni në argjilë e në allçi, si guxoni ta spërkatni me lëngje, ta këndoni e kungoni, si guxoni ta... Por të gjithë kishin guxuar dhe tani nëna vendosi të ngujohej në dhomën e vet dhe t’i duronte dhimbjet pa u ankuar. Ishte mahnitur që aq të panjohur, gjithsesi, qenë rropatur ta shpëtonin. Duke përfituar nga ardhja e pranverës dhe nga kujisja e sgalemëve mbi liqenin e parkut, nëna mori të lexonte të gjithë librat e shenjtë të kohës. I lexonte me vëmendje të madhe, me përkushtim, pa i hequr sytë nga gërmat as gjatë therjeve të përbindshme në kocka, apo gjatë zjarrmive e ftohmave që ia zinin frymën. I vinte keq që nuk pat lexuar aq mrekullira më parë, por as kohë nuk kish pasur. I vinte rëndë nga të gjithë që ishte dobësuar aq, që flokët po i binin me shpejtësi, që nuk gatuante dot më, që nuk shkonte dot vetë në banjë, që duhej ta lanin e vishnin fëmijët, njëlloj siç i pat larë e veshur ajo dikur. Muajin e mbramë të lëngatës e bija dhe i biri nisën ta gdhinin te kryet e nënës dhe t’i tregonin përralla. Shumicën e përrallave nëna i pat harruar. Iu qe lutur vetë që t’ia hiqnin televizorin nga dhoma. Nuk i duronte dot më lajmet plot luftëra, vrasje e gënjeshtra. Nuk i duronte dot zërat e ardhur përmes aparatesh në përgjithësi. Dhe rrinte i dëgjonte përrallat, gjente pika të përbashkëta mes simboleve të folklorit dhe atyre të librave të shenjtë, tregonte vetë ndonjë përrallë, ose ndonjë ngjarje të hijshme nga rinia e vet e largët, dhe prapë çuditej që aq të panjohur ishin kapitur t’ia shpëtonin jetën. Një ditë, sëmundja e keqe, për çudi, buzëqeshi, dhe nëna u ngrit vetë nga shtrati, lau sytë, lau enët, bëri dush, i krehu vetë flokët e rralluar, u vesh dhe e luti të bijën dhe të birin që ta shoqëronin në park. E shihnin me sy të lebetitur, thua se tashmë nisej të shëtiste nga bota tjetër. Parku ishte plot me karroca foshnjash dhe me pleq që lëçitnin gazetat. Tek udhëkryqi, kur të gjitha veturat, autobusët dhe tramvajet u ndalën me kërkëllimë, nëna pandehu se ishin ndalur që të mos ia lëndonin eshtrat dhe muskujt e dobësuar. Mirpo në udhëkryq ndodhej edhe një grua e tjetër e moshuar. Qe përgjunjur në shesh dhe lëpinte një vezë të thyer. Nënës iu mbushën sytë me lot. Tha se jo varfëria e mundshme e asaj qyqareje e kish tronditur, por një pyetje. Pyetja ishte:
- Vallë, ajo grua po hante vezën e gjallë që i pat rënë nga çanta dikujt tjetër, apo ajo vezë i qe thyer asaj vetë e nuk mund ta linte të shkonte kot? Nënës nuk mund t’i jepje lehtë përgjigje. Parku voziste në diell, gjethet drithëronin nga era e ëmbël e pranverës, pak vetë e përshëndetën nënën, sepse pak vetë arritën ta njihnin. Përkrahu me të bijën dhe të birin, nëna mbërthenin kapakun e arkivolit të nënës, besimi i bijës dhe i birit të nënës u lëkund pak: pandehën se nëna nuk po ndërronte jetë, por se kish vdekur. Dyzet ditë pas ikjes së nënës, në përputhje me doket e vendit, bija dhe biri, veshur në të zeza, pasi paguan një shërbesë kishtare me rastin e Ditës së të Vdekurve, përgatitën një valixhe me rrobat e reja të nënës, me mbathje, çorape, këpucë, triko, xhaketa e funde, shumica qepur nga vetë nëna, dhe vajtën t’i dhuronin në një azil pleqsh përbri varrezës. Mirpo atë mëngjes azili ishte në festë. Një kamion me rroba të shtrenjta nga të ish-diktatorëve, burrë e grua, të vendit, kish ardhur të lumturonte pleqtë e azilit dhe t’u dëshmonte se kjo qeveri nuk ishte mospërfillëse dhe vrastare si qeveritë e tjera. Kallur në pallto me gëzof, hipur mbi këpucë me taka, mbi çizme që kushtonin sa qimet e kokës (së nënës?), duke lodruar me bastunë fildishi, qelqurina, këmisha, pizhama, pallari e shapka udhëheqësish, pleqtë as që ua varën rrobave të thjeshta të nënës. Bija dhe biri i nënës ia dhanë valixhen drejtoreshës buçkane të azilit dhe ikën. Pleqtë gumëzhinin, klithnin gëzueshëm, luanin shpatash me bastunë e çadra udhëheqësish, të kënaqur që, më në fund, drejtësia qe vënë në vend, haka kish vajtur tek i zoti, se diktatori zemërhekur që u pat shkatërruar rininë e pjekurinë i pat dorëzuar pasuritë e vjedhura tek pronarët e tyre - njerëz të rëndomtë që nuk kishin bërë asnjë të keqe, asnjë krim, e që shumë-shumë ia nxinin heraherës jetën vetëm njëri-tjetrit. Atë natë bija e nënës pa në ëndërr kishën, dëgjoi këngën e priftit, përtypjet e kokrrave të grurit në nofullat e të pranishmëve në varrim, pastaj iu avit qivurit të nënës dhe iu mbushën sytë me lot, se nëna ishte gjallë, dhe bijës i dhimbte shpirti, i dukej sikur po bënin një krim, sikur po e varrosnin nënën për së gjalli, para kohe, dhe mezi priste të ulërinte, pa ditur se të gjitha nënat e kësaj bote varrosen para kohe, për së gjalli.

Bukuresht, 8 mars 2004

©Ardian Christian Kyçyku

[flurans ilia]

Rrëfim gazmor në vetën e katërt

- tregim -

Kur mbusha 12 vjet në mërgim, ime shoqe trashëgoi një gropë varri dhe vendosi ta ndanim sëbashku. Nuk ishte as për të qeshur, as për të qarë. Në mërgim ke fatin e madh që çdo ditë ta shohësh vdekjen ndryshe, ose që vetë vdekja të të fanitet ndryshe nga një ditë a nga një jetë më parë. Kalojnë shpejt muajt drithërues, kur gjëja më e hidhur të duket varrimi në dhé të huaj. Si për të shumëfishuar bindjen se toka trake nuk është më pak e bekuar se të tjerat, çmimet e gropava ishin rritur tejmase. Po ta llogarisje vlerën e një grope në bazë të parapagimit mujor, apo vjetor, ajo kushtonte sa një shtëpizë e vogël me kopsht dhe me vend për gropë varri. Mora vesh se, falë çoroditjes së çmimeve, gjer edhe varrmihësit qenë hedhur në grevë. Kërkonin rroga më të larta, mirëkuptim dhe leje për të krijuar një shoqatë kombëtare të pavarur. Gëzimi që më shkaktoi sigurimi i një grope në dhé të huaj nuk qe i vogël. E kisha një vend grope edhe në Pogradec, pranë eshtrave të të parëve, dhe, në rast varfërimi të skajshëm, mund të shisnim, ose të jepnim me qira njërën nga dy gropat e huaja. Ndoshta nuk ishim të vetmit që rronin nga gropat e varrit të tyre. Gjeta kohë dhe shkova të shihja gropën. Varreza mbante emrin e një manastiri të njohur dhe qe blerë nga një prift. Ishin në modë varrezat private. Toka dukej e mirë gjer edhe për një të huaj si unë. Varret shtriheshin nën një qiell të çelët, mes një fabrike buke, një kishe të regjur me përshpirtje dhe një fabrike birre. Mund t’ia kaloje mirë gjatë amëshimit me qiell, bukë, mesha dhe birrë. Prifti ishte shtatlartë, i ligur, me tri celularë që cicëronin oreçast. Më priti me një nga ata aq të paanshmit shikime, që të ngutin ta përçmosh njëlloj edhe jetën, edhe vdekjen.
- Hm, domethënë shkrimtar… - belbëzoi jo pa qesëndi. Kaq?!
Më la të kuptoja se shkrimtari qe vetëm diçka më shumë se hiçi (jo ai i botës tjetër) dhe se nën truallin e tij preheshin apo bubrronin kocka kreshnikësh që i patën falur njerëzimit gjëra shumë më të vlefshme nga ç’mund t’i sjellë Diçka-më-shumë-se-hiçi.
Hymë në zyrën e tij, më ftoi t’i ulesha përballë dhe hapi një kalendar fetar sa një dritare. Nuk ishte rasti të më kërkonte mes shenjtëve. Në anën e pasme të kalendarit hapej plani i varrezës. E kish vizatuar prifti me dorën e vet. E gjeti katrorin që më takonte dhe nguci brenda tij mbiemrin tim, duke u kapitur nga renditja e gërmave, ashtu si treçereku i të huajve, me të cilët më lidhte puna. Pastaj më bëri një zbërthim të çështjes. Varreza ishte e mirëmbajtur si rrallëkund. Po të sajohej në të ardhmen ndonjë çmim kombëtar, ose ndërkombëtar varrezash, padyshim do ta kishte hak çmimin e parë. Prandaj edhe çmimet e gropave qenë të tillë. Veç përkujdesjes, ruajtjes nga përdhosjet e mundshme dhe këndimit me temjan në çdo gjashtë muaj, ose me porosi, nga zonja të regjura në atë punë, varreza siguronte edhe shërbesat që i kushtoheshin merhumit nga të afërmit. Ia vlente. Komiteti qëndror i varrezës siguronte madje edhe qivurin, i cili kushtonte njëlloj sa djegia në krematoriumin e Bukureshtit. E nëse nuk vendosja të më digjnin e të ma shpërndanin hirin në vende të çmuara, mund të zgjidhja qysh tani llojin e qivurit.
- Jo, - i thashë. Se mund të rritem ende, ose të zvogëlohem. Për më tepër që, veç gruas, dua të marr me vete edhe ca libra.
Nënqeshi. Edhe mua ma krisi buzën një nënqeshje: do të duhej të ma shpërndanin hirin në mjaft shpirtra femrash e jo vetëm në shpirtra.
Teksa urata endej mes llogarive, pjestimeve, shumëzimeve dhe nyjeve të së ardhmes sime mortnore, më erdhën ndërmen zakonet e lashta të dakëve, që ia plasnin vajit në tufë pas lindjes së një foshnje dhe dëfrenin pas vdekjes së dikujt. Jeta ishte vdekje për ta dhe anasjelltas. I pranonin të dyja mendjembledhur. Kur fati iu kanosej me ndonjë thatësirë apo përmbytje shkatërrimtare, zgjidhnin një djalosh të përkorë dhe e hidhnin në një gropë të posaçme plot me shigjeta. Vetëm pasi paguhej asisoj, Përjetësisë i zbutej zemra, i ulej zemërimi dhe e sillte jetën e tyre në binarë. Aq i madh ishte nderi i të ngulurit në ushta, saqë shumë djem nuk nguteshin të shijonin grua para martesës. Këto zakone kishin çuar me kohë në krijimin e të famshmes Varrezë Gazmore (Cimitirul Vesel), që ndodhej në njërin nga skajet e ish Trakisë, vend i pagëzuar “Atje ku varet harta”. Fjala “Gazmore” mbulonte thelbin “E mençur”. Fshatarët e zonës, qysh në të gjallë, pasi kalonin njëfarë moshe, porositnin llojin e muranës dhe vargjet e mbramë, me të cilët do të hynin në bisedë me të afërmit e mbetur gjallë, me miq e armiq, apo edhe me kalimtarë të rastit, turistë, hulumtues dokesh të vjetra etj. Një pjesë varresh kishin trajtën e shtëpizave prej druri, gdhendur hijshëm e lyer me ngjyrat më të papritura që mund të zgjojë gazmendi i ikjes nga kjo botë. Dhuntia e të thurrurit poezi muranash trashëgohej brez pas brezi dhe tani në fshat njiheshin fiset e këngëtorëve që ta përmblidhnin jetën në vetëm disa vargje. Qëmtimi, përzgjedhja, shtrydhja dhe përkryerja e të dhënave jetësore nuk qe punë e lehtë dhe nuk para u vinte ndoresh poetëve të sotëm, që shpeshherë mezi presin t’i zbërthejnë thelbet e vdekjes në shpresa e ëndrra të përflakura për një jetë më të mirë. Pleqtë e Varrezës Gazmore ia dilnin mbanë, - mbase edhe me ndihmën e ndonjë rituali të fshehtë, - që ta përftonin jetën e dikujt pakashumë ashtu siç qe parë ajo jetë nga sytë e Përjetësisë. Gjëja që të bënte më fort përshtypje mbi murana ishte mungesa e shenjave të pikësimit. Koha rridhte me një tjetër ritëm për korin e të ikurve. Befasuese ishte, gjithashtu, një lojë fjalësh, e ardhur vetiu: përdorimi i «ai» (ke) në vend të «ani» (vite), çka e përmbyste fshehtas, si pandjeshëm, bindjen tonë stërgjyshore rreth kamjes e skamjes së vërtetë të kësaj jete. Vetëm kur humbje vitet, arrije të kishe vërtet diçka krejt tënden. Humbja e viteve ishte pasuri. I bindur se mjaft shkrimtarë mendonin shkarazi, ose shumë pak rreth Vdekjes, - e për këtë arsye shkrimet e tyre bëheshin gjithnjë e më jetëshkurtra, - duke u kujdesur që të mos më kaplonte ai humori i rrezikshëm i qënieve që vdesin para kohe, u përpoqa të përfytyroja se si duhej punuar me të dhënat e jetës sime, nga të cilat, pas sitjes, mund të mbeteshin vetëm ca numura, ca gërma dhe ndonjë shenjë kuptimplote pikësimi:
2004, nëntor - Përfundon së shkruari në rumanisht romanin „Libri i vdekjes së parakohëshme”. Harton një bio-bibliografi që mbyllet në ditën e lindjes së vet. Synimi: të nuhatë më qartë qendrën e rëndesës së atyre që ka shkruar. Vazhdon të japë në arsimin universitar rumun lëndët: Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik, Hyrje në semiotikë, Fenomeni Audio-vizual dhe Gjuha e shtypit dhe të punojë me tezën e doktoratës në teologji („Marrëdhënia Zot-Kozmos në besimet monoteiste”). I botohen: „Shtetrrethim” - roman i shkruar me shumë pak thonjëza (rumanisht), „Si u pushtua Çmendustani” („Buzuku”, Prishtinë) dhe „Sy”, (shqip, Bukuresht).
2003 - Dalin nga shtypi në Bukuresht: „Një alfabet i poezisë shqipe”, antologji, 101 poetë shqiptarë në gjuhën rumune dhe „Koha e zëvendësve”, një dialog me poeten Iolanda Malamen për shpirtërimin shqiptar. Dialogu përfshihet nga Sh. B. „Humanitas” në kolanën „Kujtime / Ditare / Dëshmi”, përkrah librash të Sollzhenicinit, Bukovskit, Kerteshit etj.
2002 - Botohen: Trilogjia, prozë e zgjedhur rumanisht, „Engjëjt e tepërt” („Buzuku”, Prishtinë) dhe „Kristali dhe hienat” („Buzuku”, Prishtinë).
2001 - Botohet Diva ose Ngrënësi i Luleve, roman shqip. Kthehet në Pogradec pas tetë vjetësh mungese. Qëndron vetëm disa orë. Mjafton.
2000, mars - Zgjidhet antar korrespondent i Central European Acadamy of Science and Art. Ceremonia e pranimit zhvillohet në qytetin Turnu Severin, buzë Danubit. Dalin nga shtypi: Oreksi për bukën e qiellit, (shqip, Tiranë), „Hyu Epigon”, roman-ese kushtuar jetës dhe veprës së Lasgush Poradecit, shkruar në rumanisht (Timishoara), dhe „Dashuri me shikim të fundit”, prozë dhe teatër në rumanisht. Janar - kthehet në Tiranë pas shtatë vjetësh mungese. Me nismën e botuesit „Onufri” promovohet romani „Lumenjtë e Saharasë”.
1999 - Hapet një nga librat e mëdhenj të jetës: lindet në Bukuresht Julia-Maria Kyçyku, e bija e Ardian dhe Carmen Kyçykut (inxhiniere, lindur në Bukuresht më 1969). Dalin nga shtypi „Përkthimi”, roman, „Muza e Lojës”, trilogji dhe „Lumenjtë e Saharasë”, të gjitha në shqip.
1998 - Bashkë me të atin, akademikun Kopi Kyçyku themelojnë Revistën Haemus, numuri 1 i së cilës del nga shtypi më 28 Nëntor. Botohen: në Bukuresht „Një fis i lavdishëm e që jep shpirt”, epopeja e një harrese, shkruar në rumanisht, „Nata pas vitit zero”, prozë në shqip, Prishtinë. Prill - mbron doktoratën në letërsi botërore të krahasuar, në Universitetin e Bukureshtit, me tezën „Drejtime të modernizmit evropian dhe jehona e tyre në letërsinë shqiptare mes dy luftrave ose Shqisa përgjakëse e rigjetjes”. Punimi shqyrton jetën dhe veprën e autorëve Baudelaire, Poradeci, Rimbaud, Migjeni, Gide, Koliqi, Peguy, Fishta, Konica etj. Del në Bukuresht vëllimi „E fshehta e ëmbël e marrëzisë”, roman me 33 kapituj të mëvetësishëm shkruar në rumanisht, shoqëruar me 22 vizatime të autorit. Kritika rumune flet për një mitologji të re ballkanike. Shkurt - udhëtim vegimtar në Kosovë. Pranonët në radhët e Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë dhe të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
1997 - Udhëton si i ftuar në Gjermani, Maltë, Hungari, Austri, Çeki, Libi etj.
1997 - Botohet në Prishtinë romani „Mortët”, shkruar në vitin 1988 në Pogradec e Tiranë. Del nga shtypi në Bukuresht romani „Viti kur u shpik mjellma”, roman i shkruar në rumanisht në 7-18 shkurt të vitit 1996.
1996 - Pasi i ati shkon në Sh. B. „Naim Frashëri” të tërheqë dorëshkrimin e vëllimit „Bravat e vjetra” dhe vëren se romani „Mortët” mungon, autori shtyp në kompjuter romanin përkatës, e shumëfishon në xerox, e pret dhe e qep me dorë, sajon edhe një ballinë dhe ua dërgon disa miqve, të njohurve e të panjohurve. Një nga këto 50 kopje mbërrin mrekullisht në Prishtinë dhe botohet nga Sh. B. „Dukagjini”.
1995 - Pagëzohet në ritin ortodoks të fisit nga i cili rrjedh, në kishën Shën Ilia i Rahovës të Bukureshtit, që ndodhet në Rrugën 11 qershori, më 11 qershor, në orën 11 të paradites. Me emrin e pagëzimit, -Christian, krijon pseudonimin që do të përdorë në krijimet letrare.
1994 - Shkrimi i parë në rumanisht titullohet „Statujë për një zog të zhdukur” dhe i kushtohet poetit Lasgush Poradeci. Ky shkrim botohet në revistën mujore „Albanezul” (Shqiptari), ku autori do të punojë pa rrogë e, më pas, me gjysmë rroge, deri në fund të vitit 1996, kur jep dorëheqjen. „Statuja…” do të pasohet nga një sërë esesh të tjera kushtuar jetës dhe veprës së Frang Bardhit, Marin Barletit, Naim Frashërit, De Radës, Konicës, Fishtës, Nolit, Koliqit, Camajt, Migjenit, Kutelit etj. Fillon të përkthejë në rumanisht poezi e prozë shqipe, pa synim për të botuar.
1993 - Del në Tiranë, në kushte tipografike mëse modeste, romani „Në perandorinë e gurit ose Gazeta e secilit”. Do të përfshihet me titullin „Ora pa kohë”, i riparë, në trilogjinë „Muza e Lojës”. Që nga ky vit autori do të bashkëpunojë me organizmat e pakicave kombëtare të Rumanisë dhe do të kryejë studime rreth psikologjisë së mërgimtarëve, dhunës, shpërfilljes racore, antisemitizmit, smirës së institucionalizuar, fabrikimit të identitetit dhe disidencës, idhujtarisë, manipulimit mediatik etj.
1991, nëntor - Largimi nga Shqipëria me një bursë për doktoratë, fituar në konkursin e organizuar nga Fundacioni Kulturor Rumun (sot: Instituti Kulturor Rumun). Një natë para ikjes, djeg një pjesë të dorëshkrimeve. Pjesën tjetër, përfshi vizatimet dhe disa romane të shkruar në frymë avangardiste, do t’ia sjellë në Bukuresht i ati, gjatë tre udhëtimeve Bukuresht-Tiranë-Bukuresht (1994, 1998, 2001). Vendoset në kryeqytetin rumun, të cilin vazhdon ta shohë si më të bekuarin e mundshëm për një prozator të lindur në Ballkan. Bujt fillimisht, për rreth një muaj, në shtëpinë e të ndjerit Thanas Bora, nip i Lasgush Poradecit, pastaj i jepet një dhomë në konvikt, nga ku do të largohet në mesin e vitit 1997. Deri në vitin 1996 e më tej do të thellohet në mësimin e rumanishtes dhe të gjermanishtes, në njohjen e sanskritishtes dhe hebraishtes dhe në studimin e mistikës judaike (Kabbalah, Talmudi dhe Zohari), të krishterë (Apokalipsi, Pateriku Egjiptian, Jetët e shenjtëve) e islamike (Kuran’i, Shkëlqimet), në hinduizëm e budizëm, dhe do të lexojë veprat kryesore që lidhen me ezoterikën e Jezu Krishtit, Toma de Kempisit, murgjve të Malit Athos, Apokalipsit të Shën Gjonit, Pitagorës, Hermesit, Zoroastrit, Shën Maksim Dëshmuesit, Ibn Arabit, Alexandru Shafranit, Dumitru Staniloaes, A. Cohenit, Padre Pios etj, si dhe më frankmasonerinë, yoga-n, horoskopin, numerologjinë, shkrimet e rralla, kriptikën, simbolistikën, sektet fetare, bestytnitë e hershme ballkanase, shoqëritë e fshehta, mass-median. Gjatë kësaj periudhe, me ndërprerje, do të vazhdojë të punojë në grafiti dhe në vaj tablo e ballina, të cilat i sheh thjesht si ilustrim idesh. Dhe nuk do të ndalet së lexuari letërsi botërore, që nga Sofokliu e deri tek Per Lagerkvisti, Kamyja etj, si dhe shumë poezi.
1990 - Mbaron studimet e larta për gjuhë-letërsi. Romanit „Triumfi i Proteut” i jepet një çmim kombëtar. Caktohet mësues në një fshat të Pukës. Nuk ia del mbanë të njohë zonën, i bindur se e ka njohur mjaftueshëm Migjeni. Revista „Nëntori” boton tregimin „Ai që vuri zjarrin”. Nga ky vit autori do të nisë ciklin me shkujtime (fjalë e krijuar prej atij vetë) që përbëhet nga romanet e gjatë: „Mahnitja e papagajve”, „Kokrriza nga klepsidra e Venusit”, „Hakeldama”, „Syri që godet pas shpine” (dimër, 2000). „Zëri i rinisë” boton tregimin „Hekatomba e puthadorëve”.
1988 - Dorëzon në Shtëpinë Botuese „Naim Frashëri” vëllimin „Bravat e vjetra”, ku përfshihen romanet „Demi i zi”, „Mortët”, „Triumfi i Proteut” dhe „Ditët prej qelqi”. Drejtori i shtëpisë botuese ndërrohet tri herë dhe secili nga drejtorët e rinj i bje ta ketë mbajtur me nga 100 gënjeshtra, ose nga 100 ditë me të njëjtën gënjeshtër, sepse autori shkon për gati një vit rresht, çdo mëngjes, në zyrat përkatëse dhe arrin ta marrë të drejtën e botimit vetëm disa ditë para se të mbarohej letra. Mbarohet letra. Mbyllet njëri nga librat e mëdhenj të autorit: ndërron jetë gjyshi Llazi Kyçyku.
1987 - Për shkak të mesatares në matematikë fillon me pak vonesë Fakultetin e Gjuhë-Letërsisë pranë Universitetit të Tiranës. Në ditën kur komisioni ndante vendet e lira të fakultetit, botohet në gazetën „Drita” tregimi „Pulëbardha”. Njëherazi, nis të mësojë rumanisht me ndihmën e të atit, i cili ka ndjekur studimet e larta në Bukuresht në fillim të viteve '60, dhe mundohet të lexojë në origjinal veprën poetike të Mihai Emineskut. Ka shtypur ndërkaq në një makinë shkrimi të marrë hua, në Pogradec, romanet e vëllimit „Bravat e vjetra”.
1986, maj - Botohet në gazetën „Zëri i rinisë” tregimi „Përtëritje”. Një dorë e panjohur bën shaka nga terri i Gutenbergut, duke e mbyllur tregimin me fjalinë e helmët „Ai do të rritej”.
1986-1983 - Kryen gjimnazin „Partizani” të Tiranës.
1981 - Mbyllet njëri nga librat e mëdhenj të autorit: ndërron jetë gjyshi Vangjel Koci.
1979 - Përfundon me të atin një metodë mësimi të gjuhës frënge dhe dy metoda të italishtes. Lexime të pafundme, - në Pogradec e Tiranë, - nga vepra e Lasgush Poradecit, Mitrush Kutelit, Shekspirit, Heminguejit, Omar Khajamit, Erik Maria Remarkut etj.
1975, nëntor - Largimi nga Pogradeci, ndërprerja e mësimeve në shkollën fillore „Koli Gusho” dhe vijimi i tyre në shkollën „Hasan Tahsini”. Në kryeqytetin shqiptar qe ndërprerë uji dhe ishte një thatësi e paparë. Fëmijës i shkon mendja të presë venat, që të mund ta shuajë etjen me gjakun e vet, por nuk arrin. Deri në largimin përfundimtar nga Tirana, as shirat e panumurt e drobitës nuk do ta shuajnë etjen e mësipërme, etje që torturon e mbush me vegime edhe protagonistin e romaneve „Lumenjtë e Saharasë”, „Qielli vetëm pranon”, „Puthmë, skelet!” dhe „Dita shtatzanë”. Deri në nëntor të vitit 1991 do të përshkojë mjaft shpesh me tren e makina të rastit zonën Tiranë-Pogradec.
1973, dimër - Shkruan fjalinë e parë në shqip, me gisht, mbi një tapitá. Hedh në letër dy ngjarje të rrëfyera nga gjyshërit dhe pikturon për herë të parë me bojra uji.
1969, gusht, 23 - Çiftit Kopi dhe Martha Kyçyku (lindur më 1943 dhe përkatësisht më 1946) iu lind një djalë. Mes emrave Kastriot, Robert dhe Ardian, zgjidhet i treti. Qysh atë ditë, jo pak njerëz, nganjëherë edhe ai vetë, kanë kujtuar se po bëhet shaka.

©Ardian Christian Kyçyku

[future_retro]

Flurans - rrnofsh se jam knaq tue lexue! Edhe ma shum e forcova bindjen qi Ardiani asht super-talent!

[Diabolis]

Ardian-Christian Kyçyku



Aureola



Gjuha e njerkës



Pak lindorëve mund t’u ketë shkuar ndërmend në fund të viteve ‘80 se çlirimi i Fjalës do të sillte burgosjen e aq të vërtetave, shpikjen e ca të vërtetave të tjera, krejt të ndryshme nga të parat, ndëshkimin me shpërfillje e heshtje zyrtare të të tjerave. Folklori i pashtershëm shqiptar, ajo zonë e tij, që gjithmonë, pa bujë, ka mbetur disidente ndaj pjesës tjetër, ka një rrëfenjë mëse të hidhur, e cila, si vetë e Vërteta, na dërgon nga lashtësia e genit një mësim kuptimplotë. Ngjarja është e thjeshtë: një djalosh që pat sharë a mallkuar Prijësin e vendit, dënohet me varje. Para se t’ia futin kryet në hallkë, e lejojnë të shprehë dëshirën e fundit. Në varje merrte pjesë edhe e ëma e këtij armiku të popullit. Po, thotë armiku, dua ta lut time ëmë për diçka. E ëma, ndërkaq, vajtonte fatin e zi dhe shkulte flokët nga dhimbja. Nënë, i thotë i biri, mund ta nxjerrësh pak gjuhën? Ajo nuk ka si t’ia prishë dhe e nxjerr. Atëhere armiku i popullit ia kafshon gjuhën së ëmës dhe ia shkul nga rrënjët.

Morali: kjo gjuhë më mësoi si ta (sh)përdor gjuhën time për të shkurtuar rrugën që më ndante nga litari!

Njëlloj si ajo nënë e papërgjegjshme, - që të ruajmë sadopak shenjtërinë arketipale të figurës, - veproi politika frymëzënëse komuniste me ata shkrimtarë lindorë që guxuan të ndesheshin me shtetin në epokën kur një fjalë “kundër”, “jashtë rregullit” kushtonte vërtet sa një jetë. Të vjen të bindesh se epja e shumë artistëve ndaj politikës, ndaj zgjidhjes së nyjeve metafizike me mjete politike, është njëra nga shumë taktikat, nëpërmjet të cilave politika në përgjithësi josh dhe pastron radhët e artistëve të përkushtuar - çka dëshmohet qartë nga kalimi i mjaft artistëve nga arti në politikë, dorëheqja nga arti, ose angazhimi i këtij të fundit në një përmasë që e shpërbën. Vështirë të thotë tani ndokush se cila nga dy arenat humbi më shumë nga ky mërgim (gati po aq i dëmshëm sa edhe rrjedhja e trurit jashtë kufijve): arti apo politika.



Mllefi dhe adhurimi pa kushte



Në varjen e armikut të popullit, alias Viktimës së nënës së papërgjegjshme, nuk merrnin pjesë vetëm ndëshkuesit dhe të afërmit e viktimës. Skena është mëse e njohur: hasmë të fshehtë e të shpallur të armikut, miq memecë e të deklaruar të tij, adhurues, smirëzinj, fqinjë, të huaj, kalimtarë, sehirxhinj të përjetshëm, - nga raca e atyre që presin si do të mbyllet muhabeti, që të dinë me kë të bëhen, - pasues pa gjuhë dhe mallkues zyrtarë. Shumica janë njerëz të rëndomtë, qënie që mund e do ta ndikojnë vetëm në tufë rrjedhën e historisë. Ndëshkimi ua ndryshon vetëdijet me atë forcë që e ka vetëm realiteti i vdekjes së tjetrit në prani të turmës e njëherazi në vetmi të plotë të të dënuarit. Ndjenjat e të pranishmëve nuk mund të jenë veçse të përzjera. Nuk është çudi që mënia e shumicës prej tyre, - tashmë të cfilitur nga varfëria, të shterur nga përsëritja e mashtrimeve, nga korrupsioni dhe padrejtësitë e të zgjedhurve (përfaqësuesve) të shtetit, - të ketë qenë në vetvete shumë më e ashpër se sa mënia e atij që po varet. Përndryshe, as ata që varen nuk janë të gjithë njëlloj. Ai që dënohet për bindje të kundërta nga ato të Prijësit ndryshon nga ai që dënohet për shprehje me zë të lartë të këtyre bindjeve. Secili prej tyre dhe të dy bashkë dallohen nga ai që i ka shprehur bindjet i ngucur prej rrethanave dhe nga ai që ka arritur në bindjet e rrezikshme pas një dënimi të mëparshëm, ose thjesht nga nuhatja e njeriut që nuk duron dot më të shkelet me këmbë e nuk gjen rrugëdalje tjetër.

Arsye të shumëllojshme e kanë penguar mëninë e të pranishmëve të shprehet e rrjedhimisht secili prej tyre të varet në vend të të dënuarit. Natyra njerëzore, njeheresh me shpirtin bart edhe etjen, nevojën e lindur për flijim. Është mbase një ndërkryerje e dështuar e mallit për hapësirën shpirtërore nga vijmë, hapësirë e cila dalngadalë njësohet me fëmininë e që shpesh pagëzohet ‘Parajsë e humbur’. Kjo etje nyjëtohet me nevojën për të bërë pak emër, për të lënë njëfarë gjurme në shtjellën kaherë të palogjikshme të historisë. Falë këtyre nevojave, shpirtrat e shumë prej të pranishmëve llokoçiten në një përzjerje të mllefit me adhurimin e skajshëm, me idhujtarinë. Një pjesëtar i turmës, i rëndomtë apo më pak i rëndomtë, adhuron sëbrendshmi, mbase vetvetiu, tek një martir, pikërisht atë që s’kryen apo s’e ka kryer dot vetë: guximin ‘e çmendur’. E sidomos admiron forcën me të cilën martiri është gati të flijohet për një ide, për daljen në shesh të së Vërtetës, pavarësisht se dalja e së Vërtetës nuk ia trondit fort themelet Prijësit-shtet. Pjesëtari i turmës së munduar e di se armiku i popullit e gëzon këtë emër vetëm sepse është kundërshtar i Prijësit-shtet. Shpërblimi i tanishëm i martirit është tallja, poshtërimi dhe shija e marrëzisë pa bukë, por ky shpërblim, më vonë, do të shndrrohet dhe martiri do të hyjë në pavdekësi, në faqet e historisë, në këngë e filma. Mendja e njeriut të thjeshtë i peshon gjërat shpejt:

- Çfarë humbi?

- Jetën.

- Çfarë fitoi?

- Pavdekësinë, një vend pëllumbash në historinë e kombit, një folezë të ndritur në kujtesën e popullit.

Megjithëse e parandjen relativitetin e të mësipërmeve, s’ka të paemër në këtë botë që s’do të kish dashur të fitonte të njëjtat gjëra, por pa humbur jetën, - se jeta është më pak relativja, - pa u varur, pa derdhur gjak, pa dhuruar kurrgjë. Për këtë arsye, shumë të paemër brumosen dalngadalë dhe mezi presin të bëhen pasuesit e një disidenti të vërtetë. Mundësisht pas vdekjes së këtij të fundit. Mirpo me kalimin e kohës, kur vuajtjet e idhullit janë mjegulluar, janë bërë kryekëput vetjake, pasi është parë që regjimi ka cofur me gjithsej, pasi guximi i dikurshëm, vetmohimi, nën gërryerjen e ngadaltë e kafshërore të çikërrimave të përditshme, nuk kanë më shkëlqimin e parë, shumë nga të pranishmit në ndëshkim e përzjejnë veten me të ndëshkuarin, madje jo rrallë e nxjerrin nga loja. Sepse për ta kjo ka qenë dhe mbetet lojë, një pjesë teatrale, pavarësisht se jeta dhe gjaku i disidentit kanë qenë dhe janë të vërteta e nuk vijnë përditë. Dhe ligji i pashkruar flet qartë: një ngjarje është gjithnjë e më tepër lojë sa më pak përzjehesh në të, sa më shumë tërhiqesh prej saj. Dyshimin mbi vërtetësinë e ca vlerave e ndihmon edhe pyetja nëse i ndëshkuari ka pasur vërtet të drejtë. Po sikur Prijësi-shtet të ketë pasur të drejtë?! I ndëshkuari është flijuar në emër të një tjetër harmonie të gjërave. Po sikur harmonia e ofruar (ndonëse me dhunë) nga Prijësi-shtet të ketë qenë më e mira?!



Smira stërgjyshore



Natyra mahnitëse dhe mjaft e koklavitur e ballkanasit nuk mund të zhvillohet pa përplasje e kundërthënie që shpesh kushtojnë shtrenjtë nga të gjitha pikëpamjet. Vështirë të gjesh një ballkanas të gjallë, të zakonshëm, të kamur, të varfër, të ndenjur, i cili, me një lehtësi kreshpëruese, pranë gotës, në kafene, në mbledhje, kudo, të mos shpërfillë çdo flijim të bërë nga dikush tjetër. Sa më shumë gjëra të përbashkëta të kenë (moshë, kombësi, mendime etj), aq më egërsisht shpërfillen mesveti.

Sikur ç’ka bërë?! Edhe unë e bëja!

Dhe ai që s’ka bërë asgjë është shumë bindës. Edhe ai hidhej në greminë për të shpëtuar nderin, edhe ai falte gjakun, edhe ai vritej në vijën e parë të frontit, edhe ai shkelte mbi bukëshkalët e kombit, edhe ai e ngjëronte ballëlart të famshmen bukë të hidhur të mërgimit, edhe ai mbante nga dhjetë deri në pesëdhjetë vjet burg të rëndë, edhe ai braktiste parajsën perëndimore për t’u vrarë në luftë, edhe ai shkruante aq kryevepra, edhe ai fliste aq gjuhë të huaja, edhe ai ia përplaste hundësh diktatorit, edhe ai e zbulonte melhemin kundër vdekjes, edhe ai e shpikte eliksirin e rinisë së përjetshme…

Ai vetëm se…

nuk ka qenë në vendin përkatës, në kohën përkatëse, me trurin dhe shpirtin përkatës, i mbështjellë me lëkurët e secilit prej atyre që i kanë bërë vërtet gjërat e lartpërmendura.



Kaosi i hamendjeve



Hapja e kufijve, përfshi ata të vështrimit, u dha mundësinë shumë lindorëve të dilnin në botë. Dalja ishte një dyndje nga brenda jashtë, njëlloj sikur ata të kishin qenë jashtë bote. Kjo botë, ku u gjendën vetëtimthi, mendërisht e shpirtërisht, pat qenë, për afro gjysmë shekulli, hapësira e mrekullueshme ku lindori, në fshehtësi ritualesh të ndaluar me ligj, pat mërguar dhe mbyllur si në një kasafortë të gjitha himerat e jetës së vet dhe vazhdimin e lumtur të të gjitha ndërmarrjeve të dështuara në Lindje. Në këtë pjesë të re të jetës së tyre, shumica e lindorëve mbërrinin si anonimë. Mjaft syresh patën qenë po aq anonimë edhe në Lindje. Ndalesat e tyre të para në Kasafortën e Himerave ishin ishujt e vegjël të mërgimtarëve të hershëm, të atyre që - me pak përjashtime, - e pandehnin Lindjen si parajsë të humbur. Në ritakimin e dy pjesëve të Evropës, përveç shterjes së beftë të mallit, zhgënjimeve të pafundme dhe ngutjeve të shpjegueshme, u përmbys sistemi i vlerave. Shumë anonimë u pritën matanë si viganë të vërtetë të disidencës, si martirë dhe anasjelltas: shumë martirë të vërtetë u pritën si anonimë. Pa folur për pasunarët e Parajsës, që mezi priteshin në Lindjen e varfëruar e të telendisur si shpëtimtarë. Me nuhatjen batërdisëse të dështakut, shumica e bredharakëve, duke rrëmbyer pishtarin e lajmësve dhe përhapësve të progresit, zbuluan se jo vetëm paskëshin qenë mjeshtra në fabrikimin e një identiteti të ri (lexo: të rremë), por edhe se kushtet për mbarëvajtjen e këtij të fundit qënkëshin të përshtatshëm si kurrë më parë. Dhe të paktë ishin ata që nuk përfituan nga këto kushte, duke vjelë dekorata, çmime, bursa, konferenca shtypi, përkthime librash të rëndomtë etj – të gjitha si shpërblime ndaj plagëve që i patën marrë të tjerët. Përtej çdo mallëngjimi të shtënë në gjak nga vegimet e Evropës së Bashkuar, duhet thënë se perëndimorët u kapën në befasi nga kjo dyndje kreshnikësh e dinosaurësh të qëndresës dhe nuk para kishin kohë t’i shihnin gjërat qartë e të bënin një përzgjedhje që nuk do të hapte shumë telashe. Fakti që, në këtë ritakim të pjesëve të kontinentit plak, perëndimorët u sollën me një drithërimë e patetizëm tejet lindor, kurse lindorët me një pragmatizëm tejet perëndimor dëshmon se jeta e të parëve nuk pat pasur kurrsesi dendësinë dhe trandjet e jetës në Lindje. U krijua kësisoj një hierarki të paktën dëshpëruese: secila palë rrekej të ngadhnjente mbi anonimát duke shitur plagët e tjetrës, vuajtjet e vërteta të atyre që, pavarësisht nga hapësira ku patën jetuar, i qenë nënshtruar tashmë kultit të vuajtjes pa bujë e rrjedhimisht të heshtjes së shenjtë ndaj saj. Është rrënqethëse, nga ana tjetër, dëshmia se sa pak e paskëshin njohur jetën evropianët e fundit të shekullit XX. Aq ngutje për ta mposhtur anonimatin me vuajtje të huajtura dhunshëm, tregon se ata vërtet e pandehnin (e ndoshta e pandehin ende) veten të përjetshëm, gjer edhe trupërisht. E panatyrshmja u përsërit aq shumë e me aq hollësira që duken të parrezikshme, saqë tani ka shprehitë e mëse të natyrshmes.

Kësisoj trymbetimi i vlerave të dyshimta intelektuale e morale vazhdon të trashë shtrojat e dyshimit mbi vlerat e vërteta.



II.



Sëmundja e të pasë qënit disident



E vetëquajtura Epokë e Lavdishme ishte vërtet e lavdishme përsa i përket varfërisë së ngjarjeve. Mund të thuhet se asokohe nuk ndodhte asgjë në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, asgjë pa leje, asgjë e papërcaktuar me saktësinë e mbrojtësve të terrorit. Ato pak gjëra që ndodhnin ishin të papërfillshme në krahasim me shkretinë e pjesës tjetër të kohës. Në fund të viteve ’80, një puntor i thjeshtë shqiptar, mbase i fyer nga aq shkreti, - që ia barazonte identitetin me një shifër, shpesh me zeron, - vendosi gati vetiu të ngrinte krye. Meqë punonte në mbarëvajtjen e kanaleve të ujrave të zeza, gjeti njërën nga shumë fotografitë e Udhëheqësit legjendar, shpërvetoi, u fshi me fytyrën e Prijësit dhe e mblodhi shuk. Ishte përballja e tij e parë me hijen e Prijësit-shtet. Më vonë, kryengritësi do t’u hapej të afërmve, duke u thënë: “Nuk dija ku ta hidhja. Nuk kisha ku ta hidhja. Nuk e hidhja dot. Kisha frikë edhe ta haja. Po sikur ta gjenin, t’i bënin analizat e m… dhe të zbulonin se unë isha fshirë me të?!” Më bindëse se çdo statistikë e përpunuar gojë më gojë e penë më penë në përputhje me ligjet e folklorit të administratës, kjo ngjarje nxjerr qartë në pah se sa vlerë kanë zakonisht mençuritë pas kuvendit e bëmat pas luftës.

Në kapërcyellin mes dy dhjetëvjetshave të mbramë të shekullit XX, kujtesa e përbashkët mori një goditje nga më të ashprat, ndoshta e njëjtë me goditjen që pat marrë nga komunizmi. Shumë lindorë harruan si patën jetuar në epokën kur vetëvrasja ishte e ndaluar dhe kur atyre që ngriheshin kundër regjimit u pritej gjuha. Mirpo gjuhëprerët nuk flasin dot, mënjanohen si vetiu, harrohen shpejt dhe kulmi është që shumica e të pranishmëve në varje janë gati të betohen se “Vërtet atë varën, atij ia prenë gjuhën, por e varën dhe ia prenë gjuhën në vend tonë, se, në fakt, jo ai, por ne, ne vuanim vërtet…”



Është i hidhur shumësi akademik





Rritja e përqindjes së paranojës i shtyn jetëgjatët që jo vetëm të gllabërojnë meritat e të varurit, por edhe të gjejnë copëza tronditëse të vuajtjes së tyre të heshtur - e kjo është njëra nga përdhosjet e heshtjes së shenjtë. Turren të zbulojnë disidencën e dikurshme. Dhe sjellin dëshmi se jo vetëm kanë prerë gishtin, hundën, letërkëmbimin etj për atdhe, por kanë pasur edhe vegime. Në asnjë rast tjetër etja e dhimbshme që të kesh kryer atë që s’e kryeje dot dhe kujtesa e çoroditur nga dhembjet nuk janë ngërthyer me kaq dëshirë, për të mos thënë epsh. Ata kanë kanë parë/bërë në ëndërr se si do të binte pushteti komunist. Atyre iu është kumtuar filan gjë, me saktësi, tamam siç ngjau (…) vite, muaj, ditë para se të… Ndonjëri i ka bërë edhe atentat Prijësit-shtet, ose zyrtarëve të tjerë të lartë. Nuk e ditke?! Po, në fakt, ti s’ke si ta dish, se nuk ishe pjellë akoma… Meqë nuk ia hodhi njeri prangat, atentatori (gjakmarrësi i popullit) shkroi edhe një, dy, ose dhjetë romane me këtë temë, disa drama, pa folur për vëllimet me kujtime. Zoti e di sa net janë gdhirë e sa djersë ka rrjedhur çurg në Lindje jo për zbrazjen, po për mbushjen e sirtarëve. Nuk mungojnë as ata që peshojnë më pak se dëshmitë e veta prej të përndjekuri, të burgosuri, gardianë e viktima bashkë, gardianë të penduar e viktima që s’dolën aq të besës sa pritej, xhelatë e të varur, por sidomos të varur. Nuk mungojnë ndofta as të pafatët, të cilët, pa mundur të sigurojnë ndonjë dëshmi, gërryhen nga zilia që s’kanë bërë nga pak burg, qoftë edhe për vjedhje, se edhe vjedhja në atë kohë ishte shenjë kryengritjeje.

Të ngjeth mishin lehtësia me të cilën qënia njerëzore e fundshekullit XX përvehtëson kujtimet e të tjerëve, vuajtjet, trimërinë dhe mençurinë. Të vjen të bindesh se vërtet në vend të të varurit pa emër duhej të ishte varur gjysma e të pranishmëve!

Mirpo, si të gjitha gjërat e stisura që rreken t’ia kalojnë së Vërtetës, edhe sajimi i disidencës së paqënë ka një mangësi. Duke synuar të rritin përmasën e asaj që “kanë bërë” kundër regjimit, ata rritin gjer në absurditet egërsinë e tij. Dhe bien kësisoj në marrëzinë e hapur me duart e tyre, domethënë sjellin dëshmi të pakundërshtueshme se në atë regjim çdo lloj disidence ka qenë e pamundur. Me kalimin e kohës, falë halleve të tranzicionit, ata dalin si qënie që kanë mposhtur vetë të pamundurën. E si të tillë, nuk u mbetet veçse të ndërmarrin një shëtitje rreth botës, të mbajnë fjalime, të japin autografe, të sulmojnë shoshoqin etj. Nuk është e lehtë të përfytyrohet se sa do të kishte humbur kjo tragjikomedi nëse martirët e vonë do të kishin vuajtur vërtet.



Cila nga ikonat nuk është e rreme?!



Në kishën e drunjtë Schitu Crasna të rrethit Prahova, në Rumani, në portën e djathtë, gjenden dy ikona që duken mëse të rëndomta, ndonëse janë të pazakonta. Në të dyja paraqitet Jezu Krishti. Portretet ngjajnë tejmase dhe në pamje të parë nuk shquhen nga njëri-tjetri. Përveç ngjyrave të njëjta, të njëjtën madhësi e trajtë kanë sytë, e njëjtë është hijeshia, vezullimet, vështrimet, veshjet, qëndismat, shprehja e duarve, e buzëve, të gjitha. Shumë besimtarë, të ardhur nga të katër horizontet, bien në gjunjë para dy shpëtimtarëve, falen para tyre, u puthin këmbët, duart, fjalët e shkruara dhe largohen pa ditur se janë falur kuturu, si në bixhoz.

Sepse vetëm njëri nga dy Jezu Krishtët binjakë ka aureolë rreth kokës! Sepse vetëm njëri prej tyre është kryqëzuar, vetëm njëri është ngjallur së vdekuri.

Në çaste kthjelltie të papritur, apo edhe kafshimesh ndërgjegjeje, ndonjëri prej ngadhnjimtarëve të sotëm ndofta edhe pyet veten: Po shpirti i atij që u var?! Ç’bën tani shpirti i tij? Ku ndodhet; na sheh vallë; a ka ndonjëfarë ndikimi ndaj së ardhmes sonë në këtë jetë (se ndofta edhe në jetën tjetër, në pastë, do ta bëjmë sebep një identitet si ky i tanishmi)? Dhe pyetjet, - meqë hëpërhë nuk na janë hapur kufijtë e botës tjetër dhe ende presim vizën, - marrin një përgjigjje të thjeshtë:

- Po atë e varën… E varën më datë… të vitit…

Në varje merrnin pjesë të gjithë. Merrnin pjesë ata që e spiunuan, ata që e cytën të fliste kundër, ata që ia ndjenë rrezikun, ata që urdhëruan arrestimin, ata që e zbatuan arrestimin, ata që e gjykuan, ata që e dënuan, ata që vulosën dënimin, ata që e përbaltën në gazeta dhe në veshët e popullit, ata që e varën, ata që e lanë pa varr, ata që deshën ta mbronin, por s’kishin si, ata që kishin si e nuk lëvizën as gishtin, ata që mezi pritën ta varnin, ata që ishin dakord me bindjet e tij, ata që ia gjetën varrin, ata që shkruan të vërtetën, ata që e ngritën të varurin në qiell, ata që ia bënë varrin shtatore, ata që mblidhen ta përkujtojnë saherë u jepet rasti, ata që e përgojojnë pas vdekjes e pas ngritjes në qiell, ata që flasin në emër të vuajtjes së tij, ata që kanë kërcyer si pleshti nga njëri identitet në tjetrin, domethënë ata që s’kanë bërë asgjë e mbetën gjallë, ose ata që mbetën gjallë, se nuk bënë asgjë.

Nuk është turp të mbetesh gjallë. Por s’është ndonjë nder i veçantë që të mburresh vetëm me këtë.

E meqë ditët e zeza të tranzicionit nuk japin shpresa të zbardhen, e meqë në ditë të tilla nuk para ke me çfarë plage të mburresh, - se plagët janë shtuar dhe nuk shquhen fort nga njëra-tjetra, - me një mall jo krejt të shëndetshëm, të pranishmit në varje mund edhe të betohen se “Varja kaloi në një atmosferë të ngrohtë e miqësore”.



* Kjo ese u botua në rumanisht në disa numura të së përjavshmes „Timpul” (Koha) / 2006.
*Gazeta Tema - Dhjetor, 2006

[Askusho]

DISA NGA MENDIMET KRITIKE NË GJUHËN SHQIPE PËR KRIJIMTARINË A. KYÇYKUT

(fragmente)

"Ekzistenca e kompleksit shqiptar, që i detyrohet një vendi të vogël me një popull dhe një territor të debatueshëm, të gëlltitur dhe të braktisur nga perandori, me një gjuhë thuajse të pamësueshme dhe me një krenari që s'gjen qetësi, na dëshmohet nga shkrimtari i ri Ardian-Christian Kyçyku me romanin e tij më të freskët, "Një fis i lavdishëm dhe që jep shpirt" Epika labirintike, me peshë të rëndë, përbën një dhuratë të vërtetë që na zbulon një romancier të shkollës së atyre që e magjepsin lexuesin falë shpirtit inventiv magmatik dhe frymës idepërftuese, garanci këto për ofertën e pasur në fate dhe personazhe të dorës së parë të fisit të lavdishëm e që jep shpirt. "Një fis i lavdishëm dhe që jep shpirt" është një libër fondamental i Shqipërisë, i shkruar në gjuhën rumune, sikur kjo e fundit të qënkej bërë brenda natës një nga gjuhët zyrtare të OKB-së..../ GEO VASILE Revista "Luceafãrul", Bucuresti, 30 Dhjetor 1998

"33 episode të një sage që paralajmëron një mitologji të re ballkanike... Ardian-Christian Kyçyku është një nga vegimet e mëdhenj të prozës bashkëkohore". (Dan-Silviu Boerescu, Mitologjia e re ballkanike, revista art-Panorama, qershor 1998)

"Në romanin e tij të ri Një fis i lavdishëm e që jep shpirt (libri i tretë në gjuhën rumune, pas Viti kur u shpik mjellma, 1997, dhe E fshehta e ëmbël e marrëzisë, 1998)
Ardian-Christian Kyçyku e çon më tej projektin e tij të guximshëm të një mitologjie të re ballkanike". (Dan-Silviu Boerescu, Kronika e një historie apokrife të së mallkuarës Balcania Magna, Parathënie e botimit të parë, Bukuresht 1998)

"... librat e tij janë një vegim... Në kushte kulturore normale, Kyçyku do të ishte këqyrur si një Markez i Evropës Juglindore... Kyçyku është fëmija-mrekulli i një Rumanie që sjell ndërmend se dikur quhej Traki" (Vasile Andru, Revista Plural, anglisht, Bukuresht, 2000, nr. 4, f. 157)

"... një roman i vëllimshëm dhe i mahnitshëm, i titulluar Një fis i lavdishëm e që jep shpirt, shkruar me ambicje e zhdërvjelltësi të madhe, që i ka vënë detyrë vetes, as më shumë e as më pak, por ta rishpikë Ballkanin në këndvështrim parabolik. Autori dëshmon një siguri të pazakontë në të shkruar, aq sa nuk të vjen të besosh që gjuha e tij amtare nuk është rumanishtja, por shqipja. Ky Kadare i ri, me strehë jo në Paris, por... në Bukuresht, vjen të na kujtojë neve, shkrimtarëve dhe lexuesve rumunë, se burimet e fantastikes janë të pashtershme..." (Dan Stanca, Një shqiptar shkruan letërsi në rumanisht, gazeta Romania libera, 26 janar 1999)

"Specifika ballkanike është vështirë t'u përshkruhet atyre që nuk kanë qenë ndonjëherë në kontakt të drejtpërdrejtë me mizerien e kudondodhur e të gjithëfuqishme të këtyre trevave... Atë që nuk (para) guxojnë ta bëjnë prozatorët tanë të shquar autoktonë, ia ka dalë mbanë ta bëjë me këtë roman një alien, një i huaj, një ... shqiptar". (Alcor C. Crisan, Dashuri dhe pranga në Portat e Orientit, revista Viata romaneasca, gusht 1997)

"... Ardian-Christian Kyçyku na shfaqet si një nga siluetat e kalibrit të madh në prozën e sotme, qoftë ajo rumune, shqiptare, ballkanike apo kontinentale. Sepse vlera e këtij autori i kapërcen ... kufijtë e një atdheu dhe të një rajoni gjeografik, duke synuar drejt një shprehjeje të fuqishme, me përdorimin e një regjistri simbolesh shkundullues... Ai ka aftësinë të ngjizë një univers imagjinar kolosal". (Titus Vîjeu, Një Markez ballkanik, ese, Bukuresht 2001).

"Ardian-Christian Kyçyku ka dy atdhe letrarë, të cilëve u thur lavde në ato që shkruan. Ndaj Shqipërisë ndjen përgjegjësinë që ndjen genetikisht ndaj vendlindjes dhe ndaj fjalëve të para. Rumania është një zgjedhje shpirtërore, të cilën s'do ta kish ndërruar me asgjë. I ardhur nga një trevë e pasqyruar në Ohrin mitik dhe nga një trysni e egër e shformuese ideologjike, historia e prozës së tij është, në fakt, triumfi i një talenti vigan. Në moshën tridhjetetre vjeçare, që do ta mbushë së shpejti, ai është i bindur se Zoti mban anën e atyre që shkojnë gjer në fund. Mirëse ke erdhur në letërsinë rumune, Ardian-Christian Kyçyk!" (Iolanda Malamen, Ziua literarã, 26 gusht 2001)

(Ardian-Christian Kyçyku dhe romani i tij "Lumenjtë e Saharasë")

Ka shkrimtarë që kanë vdekur së gjalli, pena e tyre rreket të shtrydhë ndonjë pikë letërsi në kujtim të madhështive të vjetra, por më kot. Ka të tjerë që shkruajnë vetëm për ambicionin e të bërit letërsi, për të thënë se ata janë shkrimtarë. Por këto javë, publikut shqiptar i ofrohet mundësia të lexojë në gjuhën e tij një shkrimtar të vërtetë. Është hap pozitiv që shtëpia botuese "Onufri" boton më në fund veprën e njërës nga penat më të fuqishme të letrave shqipe bashkëkohore. Ndoshta fuqia dhe talenti i jashtëzakonshëm i Ardian-Christian Kyçykut do të shkundë këtë status quo të përbërë shpesh nga monopole emrash e klanesh të privilegjuar me merita të tejshkuara. / ELVIRA DONES "Bota shqiptare", Romë 2000

***
... Vepra e Kyçykut ka një si shkujdesje dhe shkapërderdhje të urtësuar, që duket sikur vazhdimisht humb formë dhe pikërisht kjo humbje forme është forma e saj perfekte... Semantika e tij është e çlirët, nuk i beson peshës së tepërt sublime dhe as vuajtjes brehtiane, që medoemos fjala të përzgjidhet për të patur veç një kuptim, të dëshiruarin nga autori, as shumësi kuptimesh ezopiano-moderne, por njërin, më të parin, atë që mendja ciku më shpejt, pa sforcim, i cili në rilexime të tjera shfaqet ndryshe, po aq lehtësisht si në herën e parë" / VISAR ZHITI "Rilindja Demokratike", Tiranë, shkurt 2000
Ardian-Christian Kyçyku, "Nata pas vitit zero", botoi "Dukagjini", Pejë, 1998
Prozator tashmë i sprovuar, Ardian-Christian Kyçyku (1969) është mjeshtër i rrëfimit. Këtë e ka dëshmuar edhe me romanin e tij të parë të botuar në Kosovë "Mortët" (1997), po edhe me librin më të ri të prozave "Nata pas vitit zero". ..
...Prandaj, mund të përfundojmë se, fraza gracioze, mendimi i thellë dhe sugjestiv, materia fluide e mbrujtur me një ndjeshmëri dalldisëse, librin "Nata pas vitit zero" e shquan ndër veprat më të veçanta në prozën tonë dhe autorin si mjeshtër të përkryer të saj. / RAGIP SYLAJ Illyria, USA, 2002

***
Ndonëse me një dimension të fuqishëm metafizik, romani i Kyçykut ka edhe një dimension tjetër, ndoshta po aq të fuqishëm realist. Madje, pa mëtuar të shprehem në mënyrë absolute, kam përshtypjen se "Engjëjt" është vepra më realiste e tij, një realitet i përshkruar me ngjyra të ndezura, që na jep shkas e mundësi të depërtojmë më mirë në botën e tallazitur të karaktereve. VIRGJIL MUÇI Revista Klan (Tiranë) dhe Java (Prishtinë), shkurt 2003

Libri më i ri i autorit të romanit "Mortët" (Dukagjini, '96), i cili ishte zbulim i vërtetë për opinionin letrar shqiptar. Novelat e përmbledhura në këtë vëllim dëshmojnë se Kyçyku rrëzon kallëpet e një pjese të prozës shqipe dhe se suksesi i romanit të parë nuk ishte i rastësishëm. Rrëfime që shquhen me ekspresivitetin e fuqishëm dhe shkathtësinë e veçantë, sidomos në kalitjen e gjuhës, e cila te Kyçyku rrjedh e pastër dhe papengesa, me freskinë e burimit të Lasgushit dhe me një figurshmëri të rrallë./ Katalogu i botimeve të "Dukagjinit", Prishtinë 1998 /