Ardian-Christian Kyçyku

[Askusho]

NA TË BIRTË E METAFORËS
tregim

Ishin pirë plot njëmbëdhjetë kana me verë të kuqe. Njëri nga dy poetet e shquar që merrnin pjesë në tubim, i rregjur me gjakun e hardhisë, i tha poetit tjetër me zë të lartë:
- Kam vënë re, mik i dashur, se këtu, mes malesh, kur të gjithë të tjerëve u vjen të shkruajnë poezi, neve na vjen të vdesim.
- Mua nuk më vjen të vdes, - ia preu tjetri.
- Epo atëhere rro, kolega. Rro kot, si të gjithë.
Po binte mbrëmja në qytetin malor me emër të shenjtë. Mosha mesatare e të ftuarve mezi i kalonte të shtatëdhjetat. Plakat qenë përkulur mbi pjata dhe rrufisnin supë me kërpudha. Qyteti dukej vërtet i ëndërrt. Ishte nga të paktat skuta të Ballkanit, ku çeliku e betoni ende s’kishin hedhur rrënjë.
- Duhet të ketë një shpirt-roje ky qytet, - tha poeti i parë. Një shpirt vigan. Përndryshe, ku e linin të bënte gëk halabakët e kamur të këtyre kohërave?!
- Më mirë qetësohu, - i tha poeti tjetër.
- Jo, ti qetësohu! Qetësohu kot, si të gjithë.
Poeti që s’donte të qetësohej ishte një burrë i gjatë, eshtak, me mjekër gjysmë të thinjur. Pinte cigare pa filtër. Pëshpëritej se pat vendosur t’i jepte fund jetës ngadalë, me pije. I jepte fund jetës qysh para dhjetë vjetësh, kur e shoqja pat dhënë shpirt nga kanceri në gji, dhe ai qe turrur i dëshpëruar udhëve të kryeqytetit, qe ndaluar para të gjithë telefonave të rrugës, u pat telefonuar të gjitha dashnoreve të deriatëhershme dhe ua kish shprehuar qartë mendimin e vet, pavarësisht nëse i qenë përgjigjur ato, apo gra të tjera, se vdekjen e gruas e patën shkaktuar sëbashku, po, po, gjatë çasteve të nxehtë kur ai u thithte gjinjtë në shtrat. Falë thitheve të tyre ia pat thithur jetën nga venat së shoqes. Tani rrinte mbështetur në karrike, në qendër të restorantit me katër yje dhe pinte nga kana e dymbëdhjetë me verë të kuqe.
- A bëjmë më mirë një shëtitje? - i tha poeti tjetër.
- Ma more nga goja. Do të rrosh më shumë, rrofsh! Dua të të shpje lart, tek Pallati i Mbretit, jo për të parë ndonjë mrekulli, se me mrekulli jemi gjer në fyt, po për të thithur një aromë.
- Pylli është plot aroma. Mos na ngatërrohet me të tjerat.
- Ncuk. Është një aromë e pangatërrueshme. Theksoje: e pa-!
Qyteti po zhytej në mbrëmje. Pat rënë një vesë shi dhe nuk mund të kuptoje nëse ish tetor, apo korrik i freskët. Mes vilave të hershme ku patën kaluar pushimet mbretër e artistë të shquar, pat buisur nga një shtëpizë mermeri, me qelqe të vranët e kthina befasuese, nga ku pushuesit barkmëdhenj të këtyre kohërave mëshironin udhët me ca vështrime buajsh.
- Ngrihemi, - tha poeti i parë. Kamarier trimosh, sill edhe katër kana dhe na i ler këtu që të vjetërohen! Dhe hap sytë mos na hedhë njeri helm e na i bën planet lesh...
Dy poetët u përhinë në rrugën kryesore të qytetit. Si zakonisht, kjo ishte rruga që lidhte maternitetin me varrezat. Qytetarët i njihnin nga gazetat. Ishin të famshëm aq sa për të mbetur gjallë. Pak vetë e dinin si e mbanin frymën gjallë. Rropateshin nga mëngjesi në mbrëmje, duke shkruar për shkatërrimin e ngadaltë të vendit. Mbyllje fabrikash, shitje të hatashme trojesh, shpirtrash, vajzash të njoma, vetëm për të fituar bukën e gojës. Ndofta e mbanin frymën me hidhërimin e shpirtrave të zgjedhur që s’bëjnë dot asgjë për të ndalur rrokullimën.
- O, Zot, - tha poeti i shqetësuar. Po bëheshin nja pesëmbëdhjetë vjet pa dalë nga kryeqyteti. Po bindesha se nuk rroj dot pa pluhurin e udhëve, pa zhurmat, pa... Në fakt, nuk di në të kam thënë pse rrija mbyllur në kryeqytet. Ta kam thënë?
- Jo.
- Po kthehesha nga një tubim shkrimtarësh. Isha xurxull, siç e merr me mend. E, pra, kur po i aviteshim kryeqytetit, aty nga ora pesë e mëngjesit, shoh nga dritarja e trenit një kokë gruaje. Fluturonte. Fluturoi nga e djathta në të majtë. Arratisur nga trupi, si me thënë.
- S’të marr vesh.
- Si të gjithë. Kish vrarë veten, koleg i dashur. Qe shtrirë me qafën mbi shina.
- Do të të kenë bërë sytë. Siduket s’të ka ndezur me ndonjë çupërlinë në shtrat dhe je hakmarrë në mendje.
- Mirpo qemë në tren nja dyqind shpirtra që po hakmerreshin... Është e tmerrshme kur gruaja vret veten. Në një vend ku e vrasin veten gratë, s’para ka vend për burra të vërtetë.
- Unë s’ndihem si gënjeshtër, - ia preu tjetri.
- Jo. Ne jemi dy gënjeshtra të shprehura në vargje. Dy nga shumë gënjeshtrat e Ballkanit...
Kishin kaptuar qendrën e qytetit dhe po ngjiteshin monopatit. Qe errur. Muret e gurtë anës udhës qenë veshur me shpallje. Jepeshin dhoma me qira në disa gjuhë. Kërkohej një qen i humbur. Leshtor. Bëhej masazh nga goca të ndjeshme, duararta. Shiteshin shtëpi të moçme, me vlera të pamatshme historiko-artistike. Çmime të pazakonta.
- Sot në të gdhirë më digjte pak mëlçia, - tha poeti i shqetësuar.
- Heu, pandehja se s’ke mëlçi qysh nga Lufta e Dytë Botërore.
- Kam, bile të hekurt. E di ti si e kam mëlçinë unë? Si helmetë e kam. S’e çan as plumbi. Nejse.
- Hap sytë!
- Thanks. E siç të thosha, më digjte pak helmeta. S’kisha në dhomë asgjë për ta platitur. Dola udhëve e thashë të këndoj nja dy psallme në kishë. Më dëgjon?
- Unë po!
- E rashë më gjunjë, që thua ti, u përqëndrova, dhe pastaj se ç’mut më ngau të hap sytë dhe ç’pashë, do të thuash?
- Ndonjë engjëll?
- Jo. Pashë njëpalë vithe grash. Njëpalë vithe të mrekullueshme. Hyjnore. S’ma kish marrë mendja se qënkëshin shpikur në këtë dynja vithe të atilla. E pëllumbesha siduket kish ndërmend të shajnitte edhe vetë Perëndinë, se na paskësh veshur një fund të bardhë, të tejdukshëm, dhe i shkëlqente rrypka e breçkave. Më dëgjon?
- Po.
- Mirpo s’mjaftoi hijeshia e vitheve dhe vezullimi i breçkave, se vithet na mbanin thjesht era kajsi. Era k-a-j-s-i. Të merrte frymën. I mban mend kajsitë?
- Padyshim.
- E, pra: as kajsitë nuk kundërmojnë sot aq ëmbël! Kur të kthehem në shpellë, do ta qëndis një poemë nga ato të miat. Ia kam gjetur edhe titullin. U luta në vithet e një kajsie. Si të duket?
- Hm, shtyhet...
Poeti i shqetësuar u ndal para një shtatoreje prej mermeri. Tre ushtarë të gjymtuar rrinin hipur mbi një top dhe jepnin shpirt pa dorëzuar trojet. Në të majtë: një kalë vigan këqyrte i vrenjtur pafundësitë, drejt të cilave sikur rropatej të çonte shëndoshë e mirë vetë Historinë. Historia nuk dukej.
- Mos më shiko me babëzi, - iu hakërrye poeti i shqetësuar grykës së topit, - se do të ta fut në gojë sa të t’i thyej të gjithë dhëmbët. Të gjithë pa përjashtim!
- E teprove, kolega, - ia preu tjetri tjetri. Eja të ngjitemi më shpejt, se pastaj trashet terri dhe mund ta kemi vështirë të zbresim.
- E çfarë pastaj, kolega? E gdhijmë atje lart. Ku ka më mirë se lart ?! Marrim një sy gjumë mes statujave të Pallatit Mbretëror. Edhe vetë mbreti kështu ka bërë para njëqind e ca vjetësh. Pat qenë djalosh i varfër, ti e di. Endej këtyre trevave të mallkuara për të gjetur një popull, të cilit t’i printe. Këtej po, si zakonisht, popujt mezi e prisnin, se ishin të përçarë si brirët në thes. E kështu me radhë...
- E mbushe ca si shumë me poezi muhabetin.
- Jo, desha të thoja se s’është çudi që të na e presë udhën ndonjë popull i pambret, ose thjesht dy popuj, dhe, qysh nesër, të këmbejmë mesazhe miqësie përmes kasnecëve. Si thua?
Tek ngjisnin shkallët e panumurta drejt Pallatit Mbretëror, poeti i shqetësuar përmendi gati me të qarë kohët e arta të këtij qyteti. Të gjitha shtëpitë ishin prej guri e druri. Pemët sikur nisnin të mbinin në të gdhirë e vjeshtoheshin pas mesnate. Pastaj qe dyndur murtaja. Asokohe, nëpër mejhanet e qytetit gjeje birrë të freskët, pastërma, mjaltë, e sidomos një ëmbëltore shqiptarësh, ku bëhej boza më e mirë në univers. Ke pirë ndonjëherë bozë, kolega? Tjetri kish pirë. Duke marrë frymë me zor, poeti i shqetësuar, tha:
- Gjaku ynë filloi të prishet qysh kur nuk gjeje më bozë. Mbaje vath në vesh. Bozë të mirëfilltë, të bërë më gjithë shpirt.
Shkallinat qenë sosur. Më në fund. Gjendeshin mbi një pllajëzë të rrethuar nga pishat. Trungjet i kishin rrënjët në qiej. Një hënë e portokalltë tretej butë mbi kullat e Pallatit Mbretëror, qëndiste rreth zanave të mermerta nga një hije kajsish dhe floriste gjethet e pemëve.
- Ja, këtë aromë doja të thithje, - belbëzoi poeti i shqetësuar. Është një aromë gati e perëndishme. Ndofta është ndonjë drogë e panjohur. Ma ka rrëfyer im gjysh, ndjesë pastë. Isha kaq, sa një ***, dhe më solli këtu e më tha: thithe me gjithë shpirt këtë ajër, bir. Thithe sa të mos kesh më vend për shpirt në trup. E pastaj asgjë s’do të humbësh në jetë, s’do të të vdesë as nëna, as baba, as gruaja e dashur. Nuk do të shohësh me sy të shkatërruar rrënimin e vendit ku je pjellë, s’do shijosh helmin e mërgimit, as poshtërimet e ndryshme të barkderrave, as budallallëkun e bashkëkohësve...
- Yt gjysh si me qenë Mojsiu...
- S’do të duash t’ia dish për asgjë, bir i gjyshit! Do të mund të jetosh si shqiponjë mali, pa të shkuar mendja për pluhurin dhe marrëzinë e kryeqytetit, për pagesën e qirave, telefonave, bojës së stilografit...
- Nuk e paske thithur mirë, - nënqeshi poeti i qetësuar tek ndizte një cigare.
Pamja ishte vërtet e paharrueshme gjer edhe për një mesoburrë si ai. Nuk kuptohej se cili e mbante atë fjalim me pëshpëritje atje mbi pllajëzë: ai vetë, poeti i shqetësuar, apo shpirti i ndonjë katragjyshi. Aroma mrekullibërëse, - që nuk pat bërë pothuajse asnjë mrekulli në këto treva, - i dukej e njohur, mirpo nuk e gjente dot bimën nga mund të dilte.
- Zbresim? - tha.
- Zbresim, - tha poeti i shqetësuar. Desha vetëm të thithje pak aromë. Besoj se je i kënaqur.
- Tejmase.
- Ke shkrepse?
- Kam çakmak.
- Duhet ta ndezësh, që të mos gremisemi nëpër shkallë.
Shkallinat e gurta nuk shquheshin.
- Zoti e merr vesh si paskemi ngjitur kaq shkallë, - shtoi poeti i shqetësuar.
- Kishte dritë, - tha tjetri. Kur ka dritë, ngjitesh më shpejt.
- Në vend që të ndodhte e kundërta.
S’kishte më pikë drite, si me kast. Flaka e çakmakut u ter mbas nja dyqind shkallinash të gurta që krijonin një farë tuneli pa fund. Sikur kemi hyrë të mbarojmë numurat, qeshi poeti i shqetësuar. M’u kujtua i ndjeri Diogjen, shtoi. E ke parasysh? Endej nëpër Evropë me kandil në dorë dhe, kur e pyesnin “Ç’kërkon, Diogjen?”, gjegjej: “Njeriun!”. Pastaj një xhind ia solli këmbët në këto troje. Kur e pyesnin “Ç’kërkon?”, filloi të përgjigjej: “Kandilin!”...
Qeshën. Qenë kapur për dore si dy fëmijë të shkollës fillore. Nuk u vinte ndoht, se ishin vëllamë qysh në fëmininë e hershme.
Pas një gjysmë ore endjesh nëpër terrin e numurave, poeti i shqetësuar u ndal, ia lëshoi dorën vëllamit dhe numuroi fijet e shkrepseve. Pinte cigare pa filtër, të cilat i ndizte me shkrepse. Nuk i honepste çakmakët.
- Në fakt, kisha vendosur të vdisja sonte, - tha. Doja të hidhesha nga pllaja drejt e në humnerë.
- E të më rrasnin mua brenda si vrasës.
- Nuk tradhëton poeti askënd, ta dish. E kam gati në dhomë, nën jastëk, letrën sqaruese.
- O, Zot, - shfreu tjetri. Me gjithë mend ke shkalluar.
- Po si të mos të shkojë mendja të vrasësh veten, ë? Edhe gratë po e vrasin, jo më ne...
- Mblidhi trutë tani.
- Po sepse i kam të mbledhur s’kam pse jetoj. Përse të jetoj? Po më the ti përse të jetoj, betohem se do të jetoj.
- Ke një djalë si drita.
- Bir i babit, na e ndriço pak udhën!
- Atëhere: ke aq shishe pa pirë.
- Ah, kjo po! Toke këtu!
Poetit të qetësuar po i dukej se gabimisht kishin nisur të ngjiteshin së prapthi. Qe kapitur nga pamundësia për t’u përshtatur me ajrin e kulluar të maleve, me hijen e këndshme të qytettheve që rrojnë si jashtë rrëmetit të historisë, dhe nuk para kish fuqi të besonte në vegime. Atë çast veshët ia krisi një grahmë e shkurtër, njëfarë krisje muri, dhe u mbush me morrnica.
- Mos e prish gjakun, se kam thyer vetëm njërën, apo dy nga tri këmbët, - e qetësoi zëri i tjetrit. E kape metaforën?
- Ku je, ç’metaforë, o i gjorë? - briti njëri nga dy poetët. Ku je?
- Gjeje, - i qeshi tjetri nga thellësia e paskaj e numurave. Më kishte zënë malli të rrija ca i ngeshëm e kockathyer mes kësaj arome. Gjersa të më gjejë ndonjë si puna jote.

Sinaia-Bukuresht, gusht 2004

[Askusho]

VEGIMI I JETËS SË TYRE
(tregim)

E vërteta është se shumë njerëz kanë ëndërruar ta gjejnë këtë kafkë, përsëriste Ajo. Kafka, të cilën kishin ëndërruar ta gjenin aq njerëz, prehej tani mes gishtave të Saj të brishtë dhe heshtte. Ishte një kafkë e lashtë. Ajo e pat mbajtur me shumë kujdes gjatë gjithë udhëtimit me avion, e pat mbajtur me një kujdes, me të cilin nuk do të kish mbajtur as kokën e të dashurit. E vërteta ishte se të dashurit vejevinin, kurse kafka të tilla vetëm një herë në jetë rastiste njeriu. Dhe ishte mrekulli kur i rastiste, sepse shumica e njerëzve robtoheshin nëpër varre pa emër, nëpër qytete të mbuluar me dhé, nëpër shpella e skërka të pashkelura, dhe jepnin shpirt me peng në zemër pa gjetur gjë.
Festa e zbulimit të kafkës zhvillohej në sallën kryesore të një kështjelle pak më pak të lashtë se kafka, kështjellë tashmë e stërvitur me peshën e bekuar të lavdisë e të mistereve. Muret ishin prej mermeri të gjelbër, plot me tablo, me shandanë të florinjtë dhe me portrete luftëtarësh nga ata që hanë nga një kuçedër në vakt.
Rreth tryezës së rrumbullakët dhjetra njerëz të shquar, profesorë e hulumtues me emër, thinjoshë e tullacë, specialistë të flashkur, plakur mes qytetërimesh të groposur e çgroposur nga kryeneçësia e kohës, ishin mbledhur ta dëgjonin Atë.
Ishin mbledhur posaçërisht për Të.
Në atë mjedis ku kohërat binin në njëfarë ujdie që të nxirrte jashtë kohës, madje të pezullonte mbi kohëra, mes aq kokash të thinjura, të shogëta e fraqesh të zinj, Ajo ngjante me një hyjni të ardhur nga ndonjë ishull yjori për t’u dëshmuar atyre plakëruqëve se prej kohësh gjërat nuk ishin më krejt ashtu, madje ishin krejt ndryshe. E veshur me një fustan të zi, me një gjeradn ari rreth fytit, me tre unaza të mrekullueshme, të gjetura në tre varre qytetërimesh të ndryshme, Ajo të magjepste. Pat udhëtuar dy ditënetë pa pushim vetëm që të mbërrinte në kohë në këtë kështjellë dhe ende dukej e lodhur, por më shumë e lumtur. Ai kish dalë ta priste në aeroport, i kish harxhuar të gjitha kursimet e veta për një tufë zambakësh, - sepse tani një tufë lulesh kushtonte gati sa një gjysmë varri, - mirpo s’kishin mundur të rrinin bashkë për shkak të gazetarëve dhe të të afërmve të Saj. Megjithëse i pat grirë malli, një mall ku përzihej tinëz edhe një hije vdekjeje pa arsye, nuk mundën ta kalonin sëbashku atë natë. Rrugës nga aeroporti për në qytet, Ai pat ëndërruar çmendurisht, pa mundur të frenohej, se si do të vallzonin në dhomën e tij të zhveshur e të pikturuar nga lagështira, si do të pinin me sytë gjysmë mbyllur atë konjakun e lirë, të cilin malli e shndrronte në whisky, si Ai do ta zhvishte nën pahun marramendës të hënës, para brumbuzhelëve të mahnitur që ngushëllonin vetminë e tij larg Saj, dhe si do të bënin dashuri gjer në të gdhirë, kur nga dritarja e lartë e dhomës me lagështi do të dyndej ajo rrokopujë ngjyrash agu – dëshmia e mbrame dhe më e dëshpëruar se i varfëri i dashuruar nuk është asnjëherë i lënë pas dore nga të gjitha. Mirpo ajo paskësh qënë jashtëzakonisht e lodhur, e shterur fare, e rraskapitur nga ankthi se mos kafka e çmuar pat pësuar gjë gjatë udhëtmit, ndonjë krisje a vrimë, Zot na ruaj!, dhe i qe lutur në gjak të zemrës të mos ia merrte për ters, të mos trishtohej që nuk mund ta kalonin natën sëbashku, ishte e kapitur, shpirti im, të lutem, të dua shumë, shumë, nesër do të jem vetëm e jotja, si gjithmonë, kemi gjithë jetën përpara…
Ai qe kthyer në dhomën tashmë dy herë më të zhveshur e më të pikturuar nga igrasia, mes brumbuzhelëve të zhgënjyer nga shtyrja e programit erotik, duke menduar se nganjëherë të dashurosh ka kuptimin të durosh. E të mos plasësh kur ca ëndrra të shenjta, të ushqyera me uri për javë me radhë, vetë e ëndërruara, ajo që do të korrte zambakë nga uria jote, t’i bën pluhur.
Të nesërmen ishte caktuar festa.
- Si zakonisht me mrekullitë, - po thoshte Ajo. Zakonisht, mrekullitë e vërteta rrinë fshehur pikërisht në vende të rëndomtë, mes njerëzish të thjeshtë, të pamësuar apo analfabetë, që nuk e kanë idenë çfarë ndodhet pranë tyre, çfarë po ndodh mes tyre. Të nesërmen…
Të gjithë i kishin ngulur sytë në buzët e Saj. Kishte një palë buzë të plota, epshndjellëse, dhe Ai e kishte parë aq herë tek i lyente me të kuq, tek i fërkonte me njëra-tjetrën, apo kur Ajo e qortonte me të qeshur për të puthurat e Tij të furishme, që ia bënin buzët plagë.
Me kafkën mes shuplakave, me atë fustan ngjyrë vjollcë e me gjerdanin prej argjendi rreth fytit, Ajo dukej tjetër femër. Natën e kthimit të Saj, kur u qe dashur të mos shkëputeshin nga tufa, ai qe kthyer në dhomë më këmbë, iu pat buzëqeshur dhembshurisht lavirave të reshtuara mbi trotuar, e pat pirë vetë atë konjak të kthjelluar me ujë, pastaj pat pritur të gdhinte duke ëndërruar se si, pas festës e fjalimeve, do të vallzonin në këtë qeli që ishte magjepsëse në varfërinë e vet dhe do të bënin shumë, shumë dashuri. Pat bërë edhe pastrim madje, pat parfumuar lavapjatin e çartur, u pat mbajtur një fjalim tejet të frymëzuar brumbuzhelëve me të cilët bashkëjetonte, duke kërkuar prej tyre sjellje sa më të hijshme, qetësi e mirëkuptim kur Ai dhe Ajo do të bënin dashuri. Sepse Ajo i kishte tmerr brumbuzhelët.
- Ka qënë një vegim për mua kur hyra në atë varr, - thoshte Ajo.
Ashtu është, thoshte Ai me vete.
Ashtu është, pohonin të ftuarit.
Ai e përfytyronte duke zbritur nën tokë, duke u endur e mahnitur mes pllakave të gurta, enëve të gurta, statujave të gurta, eshtrave të bëra gur, dhe mendonte se në atë univers të paçmueshëm guri vetëm Ajo pat qënë njeri. E përfytyronte ashtu të gjatë, belhollë, me flokët e butë e vezullues, me aromën e pangatërrueshme të kurmit, me buzët epshore, pastaj e përfytyronte duke fluturuar drejt Tij me avion, duke përshkuar shtjellat me stërkala yjesh të reve, me kafkën në prehër, shumë e kujdesshme, pak e lodhur, shumë e përmallur për Të.
Në një pushim të shkurtër, pa mundur ta takonte, Ajo i dërgoi dorazi një pusullë. “Pse je kaq i zbehtë, i dashur, e pyeste. Pse largohesh kështu?! Kthehu sërish tek NE, shpirt. Të dua shumë, shumë!”. Ai e lexoi pusullën dhe e futi në xhep. Mbledhja kish rifilluar. Po thuhej se ajo kafkë kishte me gjithë mend rëndësi epokale. Rëndësi epokale kishin edhe pllakëzat me hieroglife, gurët e gdhendur, takëmet e të ngrënit e të të pirit, të dhënat rreth gatimeve të asaj kohe, rreth pijeve, helmeve, stolive, eliksireve të shumtë, rreth ritualit të vdekjes, kreshmave të zeza, rreth zbukurimeve. Suksesi i shpeditës i pat kapërcyer të gjithë përfytyrimet. Ai nuk ia ndante sytë dhe i buzëqeshte. Me atë fustan të bardhë borë, me gjerdanin dhe unazat e bardha, mes mureve të bardhë borë, mes aq njerëzish të shquar të bardhë borë, veshur me fraqe të bardhë borë, Ajo të magjepste. Ai ishte i bindur se kurrë më nuk do të adhuronte ashtu ndonjë femër. Ajo ishte e bukur, e bardhë dhe hyjnore, njëlloj sikur të qënkej femra e fundit që Ai shihte në këtë jetë. Po theksohej se enët prej balti dhe qeramika kishin një rëndësi të veçantë. Sigurisht. Po veshjet? Sidomos veshjet. E veçanërisht lugët, pirunjtë, sëpatat, kokët e prera, gjellët e shumllojshme të kohës, shumë të shijshme, pa zënë ngoje eshtrat dhe kafkën magjike, dhe kafkat më pak magjike. Ajo ishte e mrekullueshme. E mrekullueshme ishte edhe kafka që mbante mes gishtave, edhe kafka që mbante nën lëkurën e kokës. Tek e shihte atje larg, të bardhë si dëbora dhe të lumtur, duke çmeritur e duke ua lëngëzuar gojët aq thinjoshëve të veshur në të bardha, me stomakun e Tij, - ku s’mbahej mend që kur ishin tretur e ritretur kujtimet mallëngjyese të një të ngrëne, - Ai po mendonte se si do të kthehej më këmbë drejt qelisë, mes pemëve e trotuareve të errët me lavira; këmbët do t’i merreshin ashtu siç u merren të dehurve dhe të dashuruarve, lavirat do t’i fishkëllenin apo do ta ftonin: “Eja, shpirt!”, teksa Ai do të largohej ngadalë, si nëpër ëndërr, dhe që nga diku mes lavirave, njëheresh me to, por me një zë më të ngrohtë e më çlodhës, do ta ftonte: “Eja, shpirt…” edhe ajo mëshirë qiellore ku uria thoshin se nuk të mundonte.

Nga libri “Diva ose Ngrënësi i Luleve” 2000

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në "Gazeta e Athinës", nëntor 2007)

[Askusho]

VARRMIHËSIT NUK LENË ASNJË FILM PËRGJYSMË
tregim

Doktori ishte plakur mjaft, dhe, gjatë atij viti që dukej se do ta merrte me vete, kish parë në ëndërr vetëm rropullitë e veta. Të sillnin ndërmend të përbrendshmet e një të shkrumbosuri me flakëhedhëse. Doktori besonte se ato ishin bërë qymyr duke pritur që këmbëngulja e tij për të mos hequr dorë nga zanati të zbehej. Mirpo këmbëngulja e tij nuk zbehej lehtë, ndonëse shumica e të sëmurëve të atij viti i kishin vdekur në duar. Dhe Doktori ishte burrë shumë i ndershëm, dhe nuk e duronte dot mendimin se ata që i vdisnin në duar ia bashkangjitnin pjesën tjetër të jetës së tyre, që nga këputja e tutje, jetës së tij. Nuk e duronte dot këtë soj pavdekësimi, madje as pavdekësinë në përgjithësi, por as dorë nuk hiqte.
Në të gdhirën e mbrame të nëntorit, pasi një vajzë e vogël dha shpirt në duart e tij, Doktori u ngut të mbyllej në kthinën ku laheshin duart dhe i lau më shumë se dhjetë herë, sikur të donte t'ua zhvishte lëkurët, apo të paktën t'u lante mëkatet e pavullnetshme. Nuk arrinte të besonte se i kish gazmendur të shumtët me një shpirt që ende s'i kish mbushur as dhjetë vjetët në trup, dhe uji iu duk më i rremë se kurrë: një lëng që s'mund të ishte burim jete përderisa nuk arrinte të lante dëshpërimin.
Atë mëngjes u end udhëve të qytetit me një ecje shumë të plakur, dhe dyqanet ishin të shkreta, pemët: të vdekura, nuk krokatnin madje as sorrat, aq sa qyteti i ngjau me një sallë të stërmadhe gjyqi, ku shpirti të dilte edhe vetëm duke përshkuar rrugën deri tek Gjykatësi. Nuk i shqiteshin nga kujtesa ata sytë e vajzës së vdekur, sy që, ende pa u fikur, kishin nisur të mos njihnin më askënd. Doktori kaherë besonte se të sëmurët pa shpëtim nuk kanë moshë, enden nëpër kthinat dhe tunelet e kohës derisa gjejnë veten që do të duhej të kishin nëse do të vdisnin pa ndërmjetësinë e ndonjë sëmundjeje. Prandaj edhe vajza nuk kish pasur më moshë. Prandaj edhe Doktori i kish përshëndetur bashkëqytetarët e rrallë të atij nëntori vetëm për forcë zakoni, me ca sy që s'njihnin kërkënd.
Fjeti si mos më keq, duke pritur të çmallej me rropullitë e veta, mirpo diçka sikur i shkau nën këmbë dhe u gjend në të ritë e vet, me mustaqet spicë, me kapelën republikë mbi krye, i veshur si për ballo. Në fakt, po rijetonte me ca hollësira fyese ditën kur qe përvjedhur në një apartament të mykur të Parisit për të flijuar përkorësinë e vet mes kofshëve të një lavire. E pat dashuruar atë kuçkë, dhe sprova e dashurisë me të, jo fort e shpeshtë ndër meshkuj, e kish stërvitur të mos ia bënte më syri tërr para djallëzive të dashurisë në përgjithësi. Lavira iu zhvesh para sysh, ia bukosi trurin me ato vithe të kërcyera si ndonjë botë a bukë dasme e ndarë më dysh me thikë, dhe ai qe turrur ta shtinte në dorë, mirpo megjithëse ishte po aq mashkull sa edhe gjysmë shekulli më parë, nuk arrinte t'i afrohej. Ajo i buzëqeshte dhelpërisht dhe vërtiste mbi gishtin tregues të dorës së majtë, si fugë, kapelën e tij republikë, të blerë me kushedi sa ditë kreshmash pariziane, derisa kishte kërcyer përpjetë nga ëndrra dhe, tek tëharrte me ngut perdet e zhgjëndrrës, ishte ndeshur me shpinën e së shoqes. Ajo shpinë i ishte kthyer si me qenë shpina e vetë fatmirësisë.
Rënkoi me më të hijshmen e keqardhjeve dhe tha se Zoti kish qenë kokë e madhe, por se me krenarinë e burrave e paskësh prishur pak dorën: u pat hequr lotët. Ata lotët prej fëmije, që ta bëjnë në vetëm dhjetë minuta shpirtin pasqyrë.

Mëngjesin e gjeti gati mbi tryezë: bukë e zezë, katër ullinj të rrudhur, një vezë, një filxhan të madh kafeje, mirpo mendoi se pat ngjëruar më shumë mëngjese nga sa duhej në këtë jetë, pat ngrënë si për të përshpirtur të gjithë ata që i patën vdekur në duar, dhe doli në oborr që të dëbonte erërat e vdekjes së përkohshme. Çuditej me këtë çështjen e koklavitur të ymrit. Vdisnin ata që i pandehje të përjetshëm dhe thaheshin mbi dhé, si për t'i bërë karshillëqe Perëndisë, ata që tërë jetën kishin qenë me sot-me nesër. Ose e dridhnin këmbën ata që tërë jetën kishin qenë me hallvë në gojë, dhe rronin sa u nxirrnin thinja gurëve ata që ngrefoseshin sikur s'kishin për të vdekur ndonjëherë. Sidoqoftë, Doktori nuk kish arritur ende të besonte se gjithësecili vdiste në kohën e duhur. Përndryshe do të kish mundur t'i përtypte me më pak mllef vdekjet në tufë dhe vdekjet që dukeshin të pakapërdishme.
Lulet buzë kalldrëmit ishin shumë të kthjellta, me siguri ua zjarrmitte ngjyrat vesa. Doktori u shtriq dhe bëri fiskulturë me mend. Oborrin e kish vënë poshtë shkretia. Mollët i kish brejtur krimbi; hardhisë më lehtë mund t'i nxirrje supë, se verë; gardhi hepohej nga të katër anët, si një rrokopujë ushtarësh kokëprerë, të ligur e pa udhëheqës; gurët e kalldrëmit ishin mbushur me damarë të zinj. Vetëm bombat mund ta sillnin në vete atë oborr, ku lulet drithëronin si në një tjetër histori, thua se qenë petale nga shpirti i dikurshëm i oborrit. Po pyeste veten se ç'lloj lulesh ishin ato, kur e shoqja i uroi mëngjes të mirë që nga ballkoni, duke shtuar se vonë ish ngritur. Sikur të jem ngritur nga varri, mendoi ai me inat. Ta shikosh të sat ëme kur të mos ngrihem më e t'u thuash mirëmëngjes vetëm gërmadhave.
Mirpo inati i kaloi siç u kalon pleqve dhe i shkeli syrin së shoqes me gëzimin që do të kish pasur po të qe ngritur nga varri. Ishte vërtet shumë e bukur e shoqja, nuk qe plakur fort. Shfaqej dhe rrinte gjithmonë në një kthinë të vetën në ajrin e shtëpisë, në shtrat, në tryezë, dhe Doktorit heraherës i dukej se vitet që i bjerreshin atij i shtoheshin hijeshisë së saj. Por nuk e kishte zili. As atë mëngjes nuk e pati zili, ndonëse bukuria e së shoqes ishte, të themi, kanosëse.
Ishte e bukur si qëniet e dashura që s'do t'i shohim më.
E pyeti nëse ajo mbante mend kur e pat blerë atë republikën e rasteve. Para muajit të mjaltit, apo pas. E paskësh blerë gjatë muajit të mjaltit. Ndofta që të mblidhte trutë. Trutë e ndezur flakë nga aq ngrohtësi shtrati, perëndime hyjnorë, shëtitje me vapor e darka të shtrenjta, në restorante mbretërish, mes qirinjsh e takëmesh argjendi. Doktori u vesh shumë ngadalë, nuk arrinte të bindej se qe fishkur. U vesh sikur të mbështillej me fasho. E shoqja deshi t'i bënte edhe një kafe tjetër, për të mbledhur zemrën, por ai nuk deshi dhe u mor mbi njëçerek ore me këpucët, se nuk gjente vrimat e lidhëseve. Në darkë, para se të flinte, për hir të një bestytnie që këshillonte se fatit të mirë të një shtëpie i duheshin zgjidhur të gjitha nyjet e kravatave, të gjitha lidhëset e këpucëve etj Doktori zgjidhte të gjitha lidhëset e këpucëve, kotkat e kravatave, të shamive, nganjëherë edhe të mëdyshjeve.
E shoqja e përshëndeti me buzëqeshje dhe i hodhi që lart një lule mbarësie. Lulja desh u bë fërtele nga shpatëzat e diellit të vjeshtës, dhe u zhduk sa hap e mbyll sytë, një grimë larg qerpikëve të Doktorit.
Doktori u bind se i kishin bërë sytë, ose hundët. Doli në rrugë pa ditur ku qe tretur ajo lule, mirpo i vinte rëndë ta pyeste të shoqen nëse vërtet i kish hedhur ndonjë lule nga ballkoni, se ajo mund ta merrte për të lajthitur, dhe ai ndoshta tanimë kish roitur përderisa shpikte me vete ndarje kaq të ngrohta, me nja tridhjetë vjet vonesë.
Kur do të kthehesh, e pyeti e shoqja nga lart.
Kur të mos mbetem gjëkundi, u gjegj ai.
Ku t'u them të të gjejnë po të kërkoi njeri?
Atje ku vdiset në kohën e duhur, qeshi ai.
Aroma e lules nuk i ndahej. E këqyri të shoqen nga poshtë lart, duke picërruar sytë, me zemrën në fyt nga frika se mos, me të kthyer ai shpinën, ëngjëlli i vdekjes do t'ia shkulte atë mrekulli nga jeta, dhe shtoi:
Nesër në të gdhirë, më sill në spital valixhen.
Cilën, pyeti ajo.
Atë prej druri. E di ti. Sillma vetë, mos ma dërgo me njeri.
Mos ki merak.
Ma sill patjetër.
Dhe u ndanë. Të shoqen e rrëmbeu ëngjëlli i të afërmve që s'do t'i shohësh më, kurse Doktorin ëngjëlli i vdekjes në kohën e duhur.
Aty nga pasditja e kaploi malli për gjërat që nuk i jetonte dot më dhe shkoi të pinte një kafe me konjak. Ish kapitur me çikërrima, aq sa priste të ish thinjur për së dyti. Nuk i pat vdekur askush në duar gjer në atë çast. Mori me vete edhe ndihmësin që e kishte më për zemër. Zunë një tryezë buzë liqenit, nën plepat e shkundur nga vjeshta dhe që, me atë fëshfërimë nanuritëse, nuk merrej vesh në bekonin a mallkonin kurbetin e gjetheve.
Malli e pushtoi befas, me sigurinë e vdekjes, dhe ishte më tepër një kthjellim marramendës i kujtesës. Nuk ishte gjeratore pamjesh të dashura, aromash, tingujsh, po qerthull ngjarjesh të shkurtra, dikur pa ndonjëfarë lidhjeje, copëra jete, të cilat ai i pat damkosur si plotësuese, ose për forcë zakoni. E kapi veten duke thënë: "Se mos e dimë ne…". Se mos e dinim ne se pse e kur na kujtoheshin ca gjëra. Apo jo? Tjetri pohonte. Vetëm buzëqeshte dhe pohonte. Betoheshe se ish lindur vetëm të pohonte. Kujtimet të mbërthekëshin kur s'e prisje, tamam si dashuria dhe si diareja. Tjetri buzëqeshi dhe pohoi. Doktori e humbi fillin. I dridhej shpirti kur mendonte se ç'prapësi do të kish ndjellë po qe se do t'i duhej të lidhte nyje të gjitha copërat e këputura të atij filli. Ku e lamë, pyeti. E kishin lënë tek profesori i rinisë së tij. Po, tek i ndjeri profesor. Njeriu që e kishte bërë njeri. E pat urryer në mënyrë të pavetëdijshme profesorin. Pat qenë një burrë thatim, i gjatë, si i gdhendur në akull. E kishte trurin si ndonjë zemberek sahati atomik: sekonda s'i gabonte. Merrej qysh atëhere me zbulimin e genit të pavdekësisë, atij që tani ish gjetur tek miza. Kryente edhe hulumtime rreth kancerit të fytit. Si ishte puna e njeriut, ë. Në fillim je pré e ca ndjenjave krejt të pashpjegueshme. S'di kë urren e kë adhuron, aq më pak di pse-të. Ia kish marrë shpirtin profesori me urdhërat e tij, me ngulmin për t'ia ulur kokën. Pastaj qe zbutur dalngadalë, e kish lënë të operonte, të merrej me punë, të cilat kaherë i kish bërë vetëm vetë. Nuk ishte shenjë pleqërie. Doktorët e asaj kohe s'kishin moshë, nuk lajthitnin. Pak para se ai të kthehej në Shqipëri, profesori e pat ftuar për një kafe. Kishin folur si dy moshatarë. Kishin zënë ngoje kuplaratë, pijet, dashuritë, çudirat e qënies njerëzore. Po sikur të të jepnin t'i vazhdoje studimet rreth pavdekësisë e kancerit të fytit mbi trupin tim, e pat pyetur dikur profesori. Doktori, asokohe djalë i ri dhe i frymëzuar me vend e pa vend si puna e kashtës nga zjarri, e pat kundërshtuar. Pse, qe habitur profesori: i dukej e tmerrshme t'i hapte barkun? Qeshte. Qeshte dhe shtonte se ky lloj tmerri paraprak, në përfytyrim, nuk ishte veçse frika jonë nga vetja, domethënë bindja e lindur se njeriu mund të bëjë gjithçka, gjer edhe gjërat më të tmerrshme. E atillë pat qenë gjithmonë e folmja e profesorit: i hapte gjërat aq lakuriq, aq egër, pa lajlelule, sa të dukej sikur të zhvishte, të operonte e të vishte pa të qepur tamam. Të mërzita?
Aspak, tha Tjetri.
Apo ndofta ta kam rrëfyer këtë ngjarje nja tri herë?
Jo, tani po ma rrëfeni për herë të parë.
Pinë edhe nga një gllënjkë konjaku.
I qe shkrepur ta falte trupin për studime, vazhdonte Doktori. I qe tekur siç u teket pleqve: me vdekje. Tjetri nuk buzëqeshte më, por vetëm pohonte. Doktorit i qe dukur marrëzi ajo dëshirë plaku për t'iu flijuar, qoftë edhe pas vdekjes, kurreshtjes së rioshëve. E admironte shumë, që të mund ta përfytyronte të hapur si ndonjë çadër e qullur arixhinjsh mbi ndonjërën nga tryezat e studentëve. Qe përpjekur disa herë t'ia kthente mendjen. Mish për top kishte sa të hanin qentë. Qendrat e studimit dhe fakultetet e mjekësisë kishin kufoma sa për tri brezni doktorësh nga të vrarët emërhumbur, nga të burgosurit, nga pleqtë e azileve, madje edhe nga ata njerëz të dëshpëruar, që, për të rimëkëmbur familjet, e linin amanet me shkrim që trupi t'u përdorej për studim kundrejt një shume të caktuar të hollash. Ishte vërtet marrëzi që një njeri i shquar si ai të ngulmonte të kish fatin e aq kufomave pa rëndësi. Mirpo profesorit nuk ia ndrronte mendjen as vetë vdekja. Ia kish prerë hovin me ca fjali batërdisëse. Nuk kish ndërmend të helmonte ndonjë liqen a kodër me hirin e trupit të vet. Aq më pak të shëndoshte krimbat. Ato që po le unë përgjysmë, i pat thënë Doktorit, do t'i vazhdosh ti. Po, po. E paskësh stërvitur për këtë punë, dalngadalë, pa ia thënë, dhe gjithnjë e kish ditur se ai nuk do ta linte në baltë. Ishte e tepërt t'i thoshte tani se në trup kishte shumë më tepër kancer se pavdekësi.
Dhe ia plotësuat dëshirën?
Në fillim kish dashur t'i shmangej asaj pune, duke thënë se do të kthehej në Shqipëri. Profesori ia kish prerë shkurt, me një pyetje: pandeh se Shqipëria ka pak si unë?! Ndoshta sëmundja e tij ishte një sëmundje e re, e panjohur më parë dhe e cila mund të bëhej sëmundja më e rrezikshme e planetit kur Doktori të plakej. Asgjë nuk mund të përjashtohej. Ndoshta, tek rropatej të mposhtte kancerin, profesori ish bërë viktima e parë e një sëmundjeje që shkaktohej nga puna për shërimin e kancerit, apo për zbulimin e genit të pavdekësisë...
Gllënjka tjetër e konjakut e nxori në udhë të tjera kujtimesh dhe tha se do të bënin mirë sikur të ngriheshin. Kur rrinte shumë ulur, i ngjante se kish harruar të ecte. Një ndjenjë të tillë provonin shumë vetë ndaj notit.
U ngritën, paguan dhe dolën në shëtitoren që ishte më e shkretë se në të gdhirë.
Binte një shi gjysmë i rremë, shi që ta lagte zemrën drejtpërdrejt, pa t'i prekur veshjet. Spitali dukej më i pajetë se shëtitorja.
Doktori u vesh me të bardha, hoqi kapelën republikë dhe nisi ta rrotullonte mbi gishtin tregues njëlloj si ajo e dashura që i pat marrë djalërinë. Një si xhufkë e kuqe e bëri të qeshte: e shoqja i paskësh hedhur vërtet nga ballkoni një karafil. Do të jem dukur si ndonjë qefli dasmash a varrimesh, tha me vete.
Tjetri ishte bërë gati dhe priste urdhërat.
Tani unë jam mjaft plak, i tha Doktori, shoh përnatë në ëndërr rropullitë e mia. Shumë rrallë shoh ndonjë femër. Në më zëntë gjumi, kur të kesh nevojë për mua, zgjomë. Le të shpresojmë se sonte s'do të na vijë asnjë i coptuar nga plumbat dhe askush s'do të na vdesë në duar.
Tjetri buzëqeshi dhe pohoi.
Në të gdhirë, vijoi Doktori, ime shoqe do të më sjellë valixhen prej druri. Të lutem të zbresësh ta marrësh e të ma sjellësh këtu.
Jam shumë kurreshtar të di se ç'mbani në atë valixhe, tha Tjetri.
Do ta mësojmë në të gdhirë, tha Doktori.
Tjetri ndezi një cigare para se të niste gjahun nëpër qelitë me njerëz që përpëliteshin mes vdekjes dhe jetës. Mes një vdekjeje çlodhëse dhe një jete gjithnjë e më të pashpresë. Dritëzat e qytetit të bindnin se asgjë nuk ish shkatërruar, se të gjitha fytyrat e hijshme të kohëve të arta shëtisnin në bulevard, pinin konjak nëpër klubet e vegjël buzë rrugës, endeshin nën plepat e zhveshur dhe nuk donin t'ia dinin ç'i priste. Tjetri thithte cigaren me sy të përhumbur dhe sillte ndërmend nëntorin e shkuar, kur Doktori qe shfaqur udhëve të qytetit me një valixhe të vogël druri, që ngjante me një qivur foshnje apo me një qivur kohe (kështu i quante Doktori me shaka sahatët). Thoshin se e pat marrë me vete atë valixhe edhe në dy udhëtimet e tij të fundit jashtë shtetit dhe se nuk e ndante nga dora as në kinema, ku, për ta gjetur pa vështirësi, ai zinte prej të paktën çerek shekulli të njëjtën karrike. Nuk pat guxuar kush ta pyeste se ç'mbante në atë valixhe. As policia s'e kish ngacmuar. Vetvetiu qenë prirur të besonin se mbante ilaçet dhe ndonjë vegël të shtrenjtë, mirpo, meqenëse ai nuk e pat hapur asnjëherë gjatë mjekimeve të vona, në banesat e të sëmurëve, kurreshtja e qytetarëve pat mbetur pezull.
Tani m'u kujtua se asnjë film s'kam arritur ta shoh gjer në fund, psherëtiu Doktori si ndonjë çilimi. Pyes veten se ç'do kish ngjarë po ta kisha ndrruar karriken e kinemasë qoftë edhe gjatë një filmi që më pëlqente shumë.
Tjetri ngriti supet.
Doktori ra në gjumë pa e gjetur nëse ai karafil në mbarim të nëntorit ishte i gjallë, apo i rremë.
Dora e djathtë i mbeti mbështetur mbi zemër, si t'u falej me shëndet filmave që s'kish arritur t'i shihte gjer në fund.
Tjetri e mbuloi me batanijen e rojës dhe doli për gjah.
U kthye dhe doli disa herë atë natë.
Vetëm kur fytyrës së puthitur pas qelqit të dritares iu tretën krejt tiparet dhe xhami i humbi vetitë pasqyruese, Tjetri filloi të shkrydhte kockat dhe ta ndjente veten shumë të lehtë, si pa peshë. Ndjeu se në dhomën e rojes kishte më shumë ajër se zakonisht. Madje edhe qyteti, me çatitë e anuara, me rrugicat dhe muret që sikur përgjoheshin mesveti qysh kur ishte bërë jeta jetë, iu duk më i këndshëm dhe më pak mbytës. Vetëm atë çast e kuptoi se e kish gdhirë me ballin ngjitur pas xhamit.
Kur pastrueset e korridoreve nisën të mbushnin kovat me ujë, Tjetri vuri re atje tutje, në rrugicën që lidhte qytetin me spitalin, siluetën e një plake të gjatë, të hijshme, veshur me të zeza, që afrohej me një valixhe druri nën sqetull.
Dhjetë minuta më vonë, valixhja aq e përfolur prehej në duart e tij.
Profesor, mërmëriti ai. Profesor.
Për një grimë trurin ia gërvishti mendimi se Doktori nuk do të ngrihej më dhe iu ngjeth mishi. Por Doktori buzëqeshi symbyllur, u shtriq pak, dhe i zgjati një çelës të vogël, paksa të ndryshkur, që duhej të ishte i valixhes.
Ja, tha pa i hapur sytë. Mund të fillosh kur të duash…
Tjetri ngutej aq shumë të shihte ç'përmbante valixhia e drunjtë, saqë nuk mundi të mendonte asgjë e as t'i kthente Doktorit ndonjë nga ato përgjigjet e rëndomta që të mbajnë edhe pak në jetë.
Brenda valixhes gjendej një përparëse e bardhë prej cohe shumë të hollë, pak më e hollë dhe pak më e bardhë se qefinët, njëpalë gërshërë, disa rrotka me penjë, dhe të gjitha çikërrimat që nevojiten për të hapur një trup njeriu.
Kishin një vezullim gjërash pa shpirt: betoheshe se ishin lutur me vite që të dilnin sa më shpejt në dritë.
Mezi prisnin t'i futeshin punës.
Tjetri bëri disa hapa të kotë nëpër dhomë, me valixhen e hapur në duar, duke u ngutur të shporrte nga koka mendimin se mes tij dhe atyre veglave shkëlqimtare nuk kishte ndonjë ndryshim fort të madh. Të gjitha ishin krejtësisht të reja, të pahapura dhe të paprekura, ashtu siç i pat lënë Doktori një vit e ca më parë, kur qe fanitur udhëve të qytetit me atë qivur kohe në dorë, me një pezm kalimtar në fytyrë dhe me një nga ato buzëqeshje të ëmbla e të trishtme që ndrydhin në shpirt ndoshta pak më tepër dijeni se dijenia vetë.

[Askusho]

MPREHËSIT E SHKOPINJVE
(Tregim i botuar me shkurtime në "Koha ditore", Prishtinë, tetor 1999)

Deri të martën në mesnatë, domethënë të martën e parafundit të atij muaji që pandehej si i fundit të botës, pak pasi pat kërkuar të nisej në shesh të luftës, gazetari i shquar I. nuk ishte plagosur asnjëherë e nuk kishte parë ndonjë tmerr të veçantë me sy. Ose, më saktë: tmerret e një lufte më parë ia kishin mpirë shqisën e çmeritjes. Të martën do të kalonte kufirin e shtetit, ku, siç thuhej, kish filluar të binte shi me bomba, dhe do ta shijonte për herë të parë në lëkurë, me një përmallim të errët e filozofik, atë të vërtetën e hershme, sipas së cilës miu bëhet rrëqebull para morrit dhe morr para grykës së pushkës.
Gazetari I. ishte një mesoburrë topolak, pa thepa, me lëkurë shumë të lëmuar, gjithnjë i rruar taze, pa shumë flokë dhe pa ndonjë sukses për t'u pasur zili në femra. Mungesa e dashurisë së tyre dhe ai farë trishtimi që rrënjoset në shpirtrat e popujve që s'kanë qenë asnjëherë në qendër të vëmendjes së mallkimit, ia pat mprehur gjuhën, aq sa, nganjëherë, shumë nga adhuruesit që e ndiqnin përnatë në emisionin televiziv "Thelbi i Ditës" kishin përshtypjen se rruhej me gjuhën e vet.
Lajmi se një shtet jo fort i largët, mik e vëlla me shtetin e vet, po bëhej gërmadhë nga bombat, i pat mbërritur një javë më parë, disa orë pas fillimit të gjëmës, tek rrufiste një birrë të lirë në klubin e shkrimtarëve. Lajmi e mbajti në klub çdo mbrëmje, mes adhuruesve dhe puthadorëve që ushqeheshin me thëniet dhe shakatë e tij të paharrueshme. Të gjithë flisnin shumë më tepër nga sa duhej, shumë më tepër nga sa dinin, njëlloj sikur bombat të ishin dyndur mbi klub, dhe ishte fatkeqësi që asnjë i bombarduar i vërtetë nuk qe ndodhur gjatë atyre mbrëmjeve përcëlluese në klub, që të mund të shihte me sa zell arnohet lëkura e tjetrit kur s'di ç'të bësh e sidomos kur nuk di të bësh gjë tjetër.
Mbrëmjen e së hënës, si për t'i mbajtur ison atij bombardimi që po cilësohej ditaditës marrëzi ndërkombëtare, mjedisin e mbushi me shakara e vargje patriotikë një marrok, i cili pat qenë poet. Kur tryezat qenë shkretuar, ish-poeti, në recitim e sipër, kish zbërthyer pantallonat, kish nxjerrë fallusin dhe kish nisur t'i pagëzonte me shurrë tavllat e duhanit dhe krikllat e zbrazura. Gazetari I., kredhur në përfytyrimin e udhëtimit që afrohej, nënqeshte me shkulmet e pandalshme të shurrës së tjetrit dhe mendonte se vërtet botës i kish ardhur fundi. Pritej, mbase jo më kot, të vinte lufta e tretë botërore. Dijetarë nga vende të ndryshme të globit, falltarë dhe artistë të mëdhenj, me ndjenjë të lartë përgjegjësie, kishin filluar t'i mprehnin qysh tani shkopinjtë me të cilët thuhej se do të zhvillohej lufta e katërt. Pritej që shtatorja idhujtare e shtazës që sjell shkretim të mësynte tempujt. Pritej që disa qindra Shpëtimtarë të çelnin si burbuqet anekënd planetit, me bileta në dorë, e t'i ftonin mëkatarët në ferr, sepse vendet e Parajsës ishin zënë, dhe ishte më mirë në ferr, se sa në hiç. Pritej, mes të tjerash, që dy të tretat e popullsisë së botës të shfaroseshin, nën tërmete e përmbytje të papara, çka do ta vinte, sipas gazetarit I., drejtësinë në binarë, domethënë do të bjerreshin përfundimisht të gjithë derdimenët dhe dështakët e dynjasë, të cilët në jetë të jetëve kishin qenë shumica.
Bombardimet kishin filluar me kohë, dhe gazetari I. u vërsul shpirtërisht në hapësirë, për të vjelë të rejat e kësaj lufte kaq të vjetër. Ai e njihte mirë luftën, sepse e pat hulumtuar me zellin e një luftofili luftën e mëparshme botërore dhe, duhej ta pranonte: e paskësh zënë malli për njëçikë batërdi të vërtetë.
E hëna pat qëlluar memece, e shajnitur nga ato që po ndodhnin. Aty nga mëngjesi, pas nja dhjetë birrash të ftohta dhe pasi pat luajtur shpatash (armatosur me shurrën e vet) kundër marrokut, secilit i qe ngulitur në kokë bindja se tjetri ishte shqiptar. Duke zgjatur e shkurtuar shpata dhe duke gëlltitur birrë me qëllim që të siguronin shpata të reja, qenë turrur ta bindnin njëri-tjetrin se shqiptar ishte tjetri dhe jo ai që fliste. Marroku kishte një zë të trashë, të mbrujtur mirë nën kupolat e stacionit verior të trenit, ku recitonte copëza nga merhumët e pavdekshëm të kombit, gju më gju me jetimët që coptonin morra në thonj dhe gënjenin urinë duke thithur pluhur llaku nga ai i kornizave. Kurse gazetari I., përveç zërit të hollë, ishte edhe pak thuthuq. Gjatë gjithë jetës kish pasur në mbrojtje vetëm mençurinë. Ti je shqiptar, i hakërrohej tjetri, sepse nuk e di mirë gjuhën tonë amtare, e flet si thuthuqët. Jo, i hakërrohej I., shqiptar je ti, se je i çmendur. Shqiptar je ti, se po i ve zjarrin botës! Ne i zbathim përditë brekët para Evropës, kemi filluar bile të zbathim edhe lëkurët e bythës, dhe Evropa as që na e var, kurse ti shqiptar zevzek, pa bërë asgjë, e vure Evropën plakë të luftojë për ty.
S'kish burrë nëne që t'i bindte se nuk ishin shqiptarë. Mirpo nuk ishin as serbë, as gjermanë, as aztekë, as atlantë, apo jo? Në fakt, vëlla, nuk ishin veçse dy dështakë, apo jo, dy shëmtakë tejet të mençur, por shëmtakë, ose anasjelltas, ta themi mes nesh, ç'na duhet neve të jemi shqiptarë, ç'na duhet neve se kush bombardon e kush bëhet pleh nën gërmadha, ne jemi të krishterë, hajt gëzuar, jemi shpirtmëdhenj, dëgjo këtu, vëlla, thoshte marroku, kjo dynja ka cofur, dëgjo këtu, ia priste gazetari I., ka marrë fund, të sjell edhe statistika po deshe, shko mbytu në hale me gjithë statistikat e tua, ia priste marroku, mua s'më duhen statistikat, statistika ime më e saktë, dëshpërimisht e saktë, theksoje, është zhapa e barkut, na shikoje si e kam, mbështjellë rreth shtyllës kurrizore si ndonjë flamur të qullur, edhe dy birra usta, thërriste gazetari I., edhe dy birra se zbuluam që nuk jemi shqiptarë. Ashtu është, këlthiste marroku, shqiptarët janë të egër, janë mafiozë, shqiptari ta heq kokën për një llaf goje, dëgjo këtu, kemi statistika, vëllam, kemi dokumente, nuk të kujtohet si e shkretuan vendin e tyre para ca vjetësh, nuk të kujtohet si u dyndën në Evropë e në Amerikë, nganjëherë më duket sikur do më dalë ndonjë shqiptar nga errësira dhe do ma shkulë gurmazin. Gurmazin?! Po pse? Që nuk jam shqiptar. Thonë se janë populli më i vjetër i Ballkanit. Gazetarit I. iu kërleshën mbeturinat e balukeve: Phëh! Thonë se gjuha e tyre hahet vetëm me sanskritishten dhe hebraishten. Phëh! Thonë se kanë për fe vetëm kryengritjen. Phëh!
Vëllamët e ndalën betejën me shpata në të gdhirë, kur myllet e shpatave u flashkën e kur kërkëllitja e tramvajeve që flladisnin pianecë të përgjumur e sillnin puntorë nga rrethinat, filluan të dridhnin kalldrëmin.
Nuk e thonë kot, u zgërdhesh gazetari I. tek nxirrte rrylat rrëzë një ferre në të dalë të klubit. Nuk thonë kot që gjëja më e lehtë në këtë vend është të bëhesh pijanec. Kishte pesë net që s'e kapte dot veten esëll as sa për të bërë një dush. Ka qenë parandjenja e bombardimit, ia preu marroku, i cili, nën shkëlqimin e diellit të mëngjesit, dukej më pak i shkalluar se zakonisht. Por nuk duhet ta lëshosh veten sa të të bëhen morrat për t'i vrarë me pushkë.
Gazetari I. nuk kishte nge për shakara me morra kaq të mëdhenj. Mëngjesi ua pat avulluar edhe atë shije vllazërimi që hyn në gjak njëheresh me birrën.
Duke ecur drejt zyrës, gazetarit I. iu thartua zemra tek përfytyronte se si jo më shumë se dhjetë bomba nga ato të fshehtat, të ndaluarat, mund t'i bënin zgavroja me shkrumb e hi vilat rreth selisë së gazetës. Çiftet nuk do të mbështeteshin më pas blireve të moçëm, shërbyeset plaka nuk do të fshinin pluhurin e dritareve, çupërlinat me funde të shkurër e me breçka të lulëzuara nga dalldia e pranverës nuk do të shtriheshin të bronzoheshin mbi tarraca. Pështyu tri herë rresht, me nderimin e shenjtë, me të cilin dëbohen ëndrrat e këqia, dhe hyri në klubin e gazetës për t'i shtrënguar zorrët e liruara me një kafe.
Vuri re se të gjithë e vështronin me ca sy të hirtë, sy përshpirtjesh. E kishin marrë vesh se do të shkonte i dërguar i posaçëm në shesh të bombave. Pandehnin, ndofta edhe luteshin, që të linte kockat nën bomba. Askush nuk i donte profesionistët e vërtetë, ata të paepurit, në këtë jetë. Profesionisti nuk nderohet vetëm në zanatin e vet, tha. Nuk i honepste dot këta lloj vështrimesh. Nga lufta e mëparshme kish mësuar se lajmet e sidomos hollësitë e krimeve të luftës, në udhë drejt vendeve pa luftë, thithnin si me magnet shtylysh gjethurinash biblike, nostradamike, arkaike, bolshevike, satanike etj. Ishte tepër i pjekur që, në rast se binte në duar të kriminelëve, t'i nënshtrohej ndonjë tredhjeje, apo ndonjë pushkatimi nga ata pa gjyq. Dhe ishte tepër i mençur që t'u jepte ndonjë vlerë të veçantë malleve e halleve të rëndomta të kësaj jete, - jetë që bëhej vërtet moçalishte kur kalonin vite të tërë paqeje e pallavrash.
Ishte dita e vetme kur nuk piu asnjë gllënjkë alkool dhe nuk u ndje vëllam i askujt. Bëri dush, u rrua, përgatiti çantën që pat përdorur edhe një luftë më parë, pastaj lexoi deri pas mesnate lajmet më të freskëta. Paskëshin parë vdekjen me sy shqiptarët e asaj treve. Por nuk ishin të vetmit. I kishin varrosur për së gjalli, i kishin therrur me kosore. Por nuk ishin të vetmit. Një shqiptareje ia kishin rrëmbyer foshnjën nga gjiri, ia kishin zjerë në një vorbë dhe i kishin thënë: "Hajde, grua, të hamë supë shqiptari"... Por nuk ishte e vetmja. Ua kishin përdhunuar gratë e vajzat. Këto ndodhnin në të gjitha luftrat. Ua kishin djegur shtëpitë. Kështu e kishin luftrat. Gazetari I. përjetoi një vegim të shkurtër. Zgjati më pak se një dekikë. Iu bë sikur, nga lebetia dhe nga shija e pështirë e kundërthënieve, - a ndoshta vetëm nga pamundësia e sendeve për t'u ngritur në nivelin e kafshërive që arrinte të bënte njeriu, - televizori, kolltukët e mufatur, arushi prej lecke mbi magnetofon dhe papagalli i balsamosur mbi tryezën e punës plasën me një zhurmë të thatë dhe nxorën rropullitë jashtë. Më pak se një e shtënë. Pastaj secili i mori rropullitë mbrapsht dhe gazetarit I. iu kujtua se vendi i tij nuk kish parë luftë ç'prej njëqind vjetësh. Kjo paqe pothuajse gjenetike e ndihmonte t'i shihte gjërat me syrin e duhur, me atë syrin që nuk mahnitet, nuk llahtariset, nuk u jep më shumë se ç'meritojnë bëmave e gjëmave.
Fjeti pak, si qengj, pastaj piu një kafe të fortë dhe mbushi një bllok shënimesh me të dhëna rreth shqiptarëve. Mblodhi të dhëna për gjuhën e tyre, për historinë, për poezitë, këngët, humorin. Duhej pranuar se deri para bombave të para, gjuhëtarët, historianët dhe shumë gazetarë të vendit të tij i patën adhuruar shqiptarët. Patën adhuruar gjuhën e tyre të pazakontë, falë së cilës kishin arritur të përkthenin shumë murana të lashta dhe mjaft shkrime tempujsh. Duhej pranuar se këta "vëllezër të një gjaku", (kështu njiheshin shqiptarët deri para bombave të para), e kishin mbajtur lart nderin dhe epërsinë ballkanase. Por e kishin tradhtuar thelbin e gjakut ballkanas kur u qenë shitur perëndimorëve. Duhej pranuar, gjithashtu, se këngët, vajet dhe vallet e tyre kishin një bukuri të rrallë, një vezullim nga ata që e lozin menç edhe vetë vdekjen, teksa humori, sidomos ai që mbante nofkën "I bodrumeve" t'i linte zorrët gojëhapur.
Në orën pesë të mëngjesit, i krehur dhe i veshur shik (do të kish qenë me vend që ndonjë e dashur ta kish damkosur tani me një "si pëllumb", i paqes për shembull!) hipi në veturën që do ta çonte, bashkë me tre gazetarë të tjerë, nën breshërin e bombave.
Rruga ishte shumë e drejtë, një nga ato që të shpjenë pashmangshëm o në vdekje, o në lavdi, o në fikje shpirti, po kurrsesi jo në të trija bashkë. Fshatarët e veshur varfër, policët, kurvat e mavijosura nga e ftohta, reklamat dhe sidomos qelqet e shtëpive anës rrugës të bindnin se vetëm bombardimi s'u mungonte.
Nuk ishte hera e parë që I. mendonte se kjo botë, me gjithë gënjeshtrat e shfrenuara, me skamjen, me këndelljen e përbindshme të atyre që dinë vetëm aq sa u duhet për të mos ndjerë dhimbje, dhe me dashurinë e kursyer të femrave, ishte një botë mrekulluese. Nuk ia kish ënda të shkëmbente fjalë të kota e as lajme të freskëta me bashkudhëtarët. Ishin çunakë që mezi prisnin të rrufisnin ndonjë gllënjkë nga këneta e famës dhe që me siguri udhëtonin të bindur se Zoti u pat ngarkuar një mision të paktën prej kerubinësh. Me siguri do t'i mbushnin brekët kur të ndesheshin me atë flladin e luftës, që i ftillon vdekshëm ëndrrat për lavdi.
Mendoi se shumë nga marrëzitë e burrave bëheshin vetëm për hir të një vrime më shumë, të një dashnoreje kalimtare, të lindur për t'u harruar. Edhe pejsazhin e kishte parë me qindra herë. Moti që pat marrë kot gjatë dhjetë viteve të fundit, ia kish dalë mbanë t'u vishte trungjeve, barit dhe gjetheve një hije plogështuese budallallëku.
Ra në njëfarë kllapie të ëmbël, siç binte kur ndonjë femër e kolme ia mbyllte të gjitha shtigjet dhe ai mbyllte sytë për ta shtënë në dorë me mend, pak para se të flinte. E përfytyroi veten majë një hoteli, në terr, rrethuar nga shtëllungat e bombave dhe nga ata zjarre të portokalltë, të kaltër, helmatisës, që po rrënonin një vend të pavarur. E përfytyroi veten me telefonin celular pranë veshit, tek u vinte fre me një qetësi olimpike maktheve të bashkatdhetarëve që e dëgjonin kaherë si të ishte zëdhënës i Perëndisë, po, po, bje shi me bomba, por njerëzit nuk duan t'ia dinë, në Kosovë nuk po ndodh asnjë krim, kemi të dhëna se shqiptarët po shpërngulen nga frika e bombardimeve, jam vetë këtu, i shoh gjërat me sytë e mi, bombat kanë rënë mbi...nën... rreth... ashtu...
Doli mbi shtëllungën e kllapisë i djersitur. Ishte mesditë. Vetiu iu fanit fytyra e parruar e marrokut, me të cilin kishin luajtur shpatash një natë më parë. Mendoi se ishte e pamundur të kishin luajtur shpatash vetëm një natë më parë. Mendoi se edhe koha kish marrë tatëpjetën, rridhte për hesap të pó asaj Europe të pamëshirshme, që nuk i donte të vegjlit, profesionistët dhe të paepurit. Mendoi, jo si me tru, po si me mëlçinë e rraskapitur, se ndofta, mos o Zot, një natë më parë, ndonjë shqiptar mund t'ua kish përgjuar bisedën, nuk i dihej, këta dreqër ishin shpërndarë nëpër botë më keq se çifutët, i hasje në çdo qosh rruge, në çdo udhëkryq, në çdo kafene, dhe për më tepër dinin ujë nga tri-katër gjuhë të huaja. Dhe i hyri një frikë e pandjerë më parë. Thuhej se shqiptarët ishin mjeshtra të vrasjes. Kishin madje një kanun më vete për këtë punë. Ta hiqnin kokën pa një, pa dy, kur nuk e prisje, ose kur nuk kishe nga t'ia mbaje. Nuk e dridhje dot bishtin me këtë komb që ta hiqte të drejtën të ishe kurvë. Sidomos po të kishin dëgjuar me çfarë mllefi gazetari I. nuk kish pranuar të ishte shqiptar... Porosite edhe dy birra, pale, meqë zbulove se nuk ishte shqiptar! Pthu, e pështynte plumbi në zverk.
Kalimtarët u bënë të gjithë shqiptarë. Pija ma ka fajin, pija ma ka fajin, thoshte me vete pa zë, kurse me zë pyeste: "Po ku jemi kështu, mor çuna?".
Nuk ishin në treva shqiptare. E megjithatë kalimtarët që e sodisnin veturën e tyre më gjatë nga sa lejon ankthi, mbeteshin shqiptarë. Ankthi se mos befas ndonjëri nga policët, ose shitësit e akulloreve, ose lavirat, ose shoferët, ose doganierët shndrrohej në shqiptar, nxirrte pisqollën, ose dogranë, ose belxhikun, ose shpatën, ai ankth ia drodhi leqet gjer në pikën kufitare. Një çudi, të cilën nuk arriti ta shpjegonte kurrë: vetëm pasi hyri në tokën që bombardohej, ndjeu se shqiptarët nuk kishin ç't'i bënin.
Sirenat që njoftonin fillimin e bombardimeve i dëgjuan pas dy orësh. Gazetarin I. e kishte zënë malli për sirenat që lajmëronin fillimin e bombardimeve, ndonëse nuk i kish dëgjuar veçse nëpër libra e filma. Ndjehej mirë edhe kur përfytyronte se si kalimtarët rendnin nga sytë këmbët për t'u strehuar gjëkundi, kur bombat shtillnin në fillim kërpudhat e tymit e më pas vinte flladi përvëlues, rrungaja e shkëmbinjve të padukshëm, ciflat, lebetia dhe ai gazmend bajalldisës i të shpëtuarit të lëkurës, ajo ndjesi ngritjeje në qiell, që ngjante me orgazmën e mbrame të të varurve.
Hynë në kryeqytet njëheresh me muzgun. Bombat po bënin pak pushim. Po, të dashur bashkatdhetarë. Mos e lini veten të manipuloheni. Fuqitë e Mëdha asnjëherë nuk na e kanë dashur të mirën. Fuqitë e Mëdha përpiqen t'i coptojnë ata që nuk pranojnë të shiten. Është frymëzuese, befasuese, rrënqethëse kjo që po shoh këtu me sy. Nuk ka gjëkundi gropa të përbashkëta, gra të dhunuara, foshnja të zjera, apo shtëpi të shkatërruara. Ju betohem për fjalë të nderit se këtu po ndodh ajo që ju thoja edhe gjatë "Thelbit të Ditës". Jo më kot ish cilësuar si i pari Homo Kompetentus i kësaj zone. Sirenat ia nisën nga e para. Gazetari I. qëndronte majë hotelit që pat përfytyruar gjatë rrugës dhe sodiste shtëllungat e tymit, zjarret shumëngjyrësh dhe siluetat e trembura të kalimtarëve. Një predhë, nga poshtë a nga lart, nuk u mor vesh, shkërmoqi njërin prej oxhaqeve të hotelit. Ai flladi përzhitës, që pat ndenjur kushedi sa kohë i ndrydhur brenda predhës, gëlltiti kuptimin e të gjitha fjalëve e piskamave. Dy çunakë me celularë në duar kërcyen pupthi deri para këmbëve të gazetarit I., duke flakur përpjetë nga një dorë a këmbë të tepërt. Ky nënqeshi. Me mllefin e një mallkimi iu ngul në kokë një barcaletë shqiptare, - nga ato me 'frikacaku vdes përditë, trimi vetëm një herë, - me dy ushtarë që luftonin në vijën e parë të frontit. Ç'erë mban gjaku, pyeste njëri. Tjetri luftonte kundër armikut. Ç'erë mban gjaku, ç'erë mban gjaku, dëgjon, apo jo, përgjigju: ç'erë mban gjakuuu! Dhe tjetri, në betejë e sipër, i përgjigjej me mllef: "Era ***!". Kurreshtari mekej për një çast, pastaj klithte: "Po pse s'thua, more, që qënkam plagosur?!" Ndoshta pija ia kish fajin, ndoshta mëlçia e rraskapitur gjatë aq birrave të paqes njëqind e ca vjeçare dhe gjatë aq fjalëve e fjalimeve të mbajtura mes luftës së kaluar dhe së tanishmes. Ndoshta dashuria e kursyer e grave, gjuha e mprehur, por thuthuqe, rrallimi i flokëve, kafetë e mëngjesit, loja me shpata. Ndoshta ky udhëtim ia kish fajin, sepse, pa dashur, pa e kuptuar, gazetari I. qënkej plagosur.
Ish plagosur atje ku s'e priste, dy gisht nën ish-bisht, dhe ndihej i qetë se, po të rrinte nën bomba, po të rrinte një ditë, dy, njëqind vjet nën bomba, si për të larë borxhin e kombit të vet me paqen, shqiptarët nuk do të mund t'i bënin asgjë, kurse po të kthehej në atdhe nuk i dihej. Nuk i dihej ku do të shkonte shpirti i tij prej Homo Kompetentus, po ta shtinte në dorë ndonjë shqiptar, qoftë ky edhe i vrarë, ndonjë shqiptare, qoftë kjo edhe e përdhunuar, ndonjë foshnjë, qoftë kjo edhe e zjerë, ndonjë tjegull shtëpie, qoftë kjo edhe e thërrmuar... Prandaj le të rrinte këtu, nën bomba, i plagosur dhe i përgjakur, frika nuk ishte turp, ishte shenjë mençurie, po, të dashur bashkatdhetarë, këtu Fuqitë e Mëdha plagosin fjalën e lirë, përgjakin etjen për drejtësi, jam vetë këtu, mos u tutni, sapo u plagosën pranë meje dy djelmosha që luftojnë për vendosjen e paqes e të progresit, të dashur të plagosur e të përgjakur, këtu shpirti dhe huqi dalin njëheresh dhe shkojnë atje ku secili e ka bërë hak me fjalët që ka thënë e shkruar, me birrat e paqes dhe me supat e luftës, me thelbin e ditës së vet dhe me ditën e thelbit të vet...

[Askusho]

NË BARKUN E HUAJ
(Pjesëmarrje në njërin nga debatet e Revistës ARS, Tiranë)

Si mund të përkufizohet një debat letrar? Ç'kritere duhen plotësuar për t'u quajtur i tillë? Pse kanë dështuar lidhjet/shoqatat e shkrimtarëve, si dhe shtypi në këtë pikë?

Ardian-Christian Kyçyku: Një debat letrar nuk mund të jetë as i vërtetë e as i dobishëm po qe se ata që vendosin të marrin pjesë në të nuk ngrihen mbi vetveten e nuk arrijnë të flasin vetëm me zërin e të përkushtuarve ndaj letërsisë. Nuk mund të përbëjë debat të mirëfilltë ajo pafundësi brrylash metaforikë, ku secili rropatet të ndreqë hierarki e të zgjerojë bajrakun. Lidhjet apo shoqatat e shkrimtarëve zakonisht themelohen për të mbrojtur të drejtat e tyre. E meqenëse është në natyrën e njeriut që jo rrallë të ketë frikë se mos ndodhin gjëra për të cilat lutet me vite, shoqatat dhe lidhjet marrin dalngadalë trajta partish politike. Një rol të veçantë në shfuqizimin e tyre luan edhe ai përçmim i brendshëm që një shkrimtar mund të ketë verbtazi ndaj tjetrit, duke ngatërruar vlerën e veprës së dikujt me aftësitë organizuese, ose drejtuese të këtij të fundit. Për fat të keq, ne nuk jemi të hapur dhe nuk para e njohim adhurimin ndaj punës (e pse jo: fatit) të shoshoqit. Aq më pak dimë të çmojmë institucionet. Kjo, tërthorazi, është një thartim turinjsh ndaj vendimeve të vetë Zotit. Se, pikërisht kur 'zbulon' tek kolegu një dështak që s'dihet si i ka hedhur trutë e gomarit fatmirësisë, ke parë shtrembër në radhë të parë vetveten. Prandaj në Ballkan, një debat i hapur, - ku nuk i kërkohet kujt të dojë shkrimtarët, por letërsinë, - ia del mbanë të trashë radhët e hasmëve, në vend që të përkryejë mënyrën e të parit të gjërave.
Në një debat të vërtetë letrar, them se duhet ndërhyrë vetëm pasi ta kesh lënë gjeninë e papërsëritshme dhe pavdekësinë e sigurtë në shtëpi.

Përse nuk ka debat letrar mbi letërsinë, si për historinë e saj ashtu dhe për zhvillimet e reja në të?

Ardian-Christian Kyçyku: - Është ligj tashmë që arti të vihet gjithnjë në varësi të historisë. Shumë rrallë ka ndodhur e kundërta. Askund nuk kam parë të thuhet: "Me një art të jashtëzakonshëm, ata (në rastin tonë: shqiptarët) patën edhe një histori të..." Nuk mund të ketë debat të mirëfilltë e të pavarur mbi letërsinë në një zonë që ende është shumë më tepër histori e gjeografi, se sa shpirtërim. Veç kësaj, me përjashtime shumë të rralla, ata ishuj plot thepa e shkrepa, që shpesh i tubojmë nën emërtimin kritikë zyrtare, vazhdojnë t'u falen kuturu idhujve që shpikin vetë. Në këtë mes, jo aq idhujt e kanë fajin, se sa shpura e puthadorëve dhe duartrokitësit me mëditje (të çdo lloji). Ky jogging pas berihajt bën që të ndeshemi prore me shtëllungën mbytëse të ca hierarkive që e përjashtojnë egërsisht njëra-tjetrën dhe që e kanë për ves të lenë jashtë, bashkë me autorët, edhe libra që mund të jenë kryevepra. Kulmi është se kjo gjendje kaq e panatyrshme, - njëfarë rehatie në fuqi të rehatisë, - tashmë na duket mëse e natyrshme, na zvjerdh, na rraskapit dhe s'pushon së fryri në vesh se duhet hequr dorë nga e shkruara dhe nga botimet. E reja shemb, tremb dhe le pa bukë. Ajo të nxjerr nga qarkullimi, po qe se i ke hyrë letërsisë dhe artit sikur të ish fjala për një zeje që trashëgohet, ose që jepet me tapi nga ndonjë regjim politik a ekonomik. Sado të rropaten disa, nuk mund të fshihet kaherë ajo luftë e nëndheshme mes brezave të shkrimtarëve. Disa nga ata që janë lindur më parë s'duan t'i lëshojnë "kolltukët", duke pandehur se mosha bën gjeninë. Këta autorë me gjithnjë e më pak vepër e me gjithnjë e më shumë emër, rrojnë, - dhe kjo është më së shumti e dhimbshme, - nën bindjen se "Jam shkrimtar tridhjetë vjet më i madh se filani, njëzetetre vjet më i madh se fistëku, teksa Lasgushi, Fishta, Koliqi, Pashku e të tjerët tashmë flenë të madhë. Pra, kush do të jetë më i madhi së shpejti, mor kokoroça? Ai që do të rrojë më shumë!" Jetëgjatët e këtij soji përditë bëjnë sikur tani, me kaq vonesë, marrin vesh të habitur se edhe ti (buzëqumështi, i linduri shumë vjet më vonë) shkruake... Kurse ata që shkruakan duhet të durojnë pafundësisht farsën bajate të të parëve, e vetëm pjekuria e parakohëshme dhe trysnia e pandërprerë fatnore iu mësojnë se krijimet e dikujt kanë shpesh një fat krejt të ndryshëm nga fati i autorit apo i emrit të tij. Një gjë dihet qartë: askush nuk është dhjetë vjet më i ri se një vit më parë.

Nëse debati letrar nuk ekziston aktualisht në asnjë forum, ku duhet të bëhet ky debat dhe a mendoni se mund të jetë i frytshëm në këto kohë?

Ardian-Christian Kyçyku: - Rumania ku banoj ka një jetë kulturore e letrare mjaft të pasur. Shkrimtarë vendas të të gjitha breznive çmojnë shumë një lloj tubimesh që quhen rrethe letrare (Cercuri Literare), ku zakonisht ftohet të lexojë një autor i shquar dhe një i panjohur. Lexohen krijime ende të pabotuara. Pas leximit, të pranishmit zhbirojnë, - shpesh me fjalë pa pikë mjalti e miqësie të shtirur, - shkrimet përkatëse. Tubime të tilla janë shpesh fakultete të vërteta kulture e kritike letrare dhe kanë një vlerë të paktën të dyfishtë. Ato e ballafaqojnë shkrimtarin me shijet e lexuesve të zgjedhur dhe, nga ana tjetër, e detyrojnë ta hulumtojë më mirë baraspeshën mes pavdekësisë dhe përkohësisë në letërsi. Të rrallë janë ata që mërziten e, në ndodhtë t'u prishet gjaku, kur kthehen në vetmitë krijuese, sitin e veçojnë vetiu mendimet e vlefshme, të thëna pa ligësi, nga ato që burojnë prej krenarive të sëmura. Padyshim që debatet më duken të frytshëm. Antologjia që botoi revista juaj1, për shembull, besoj se do të mbetet një arritje e shkëlqyer. Ishte i pari debat i hapur me autorë që janë ende gjallë, i pari që u mishërua në një libër. Nuk di nëse edhe këtë debat e përndoqi ndonjë shtërngatë munxosjesh, por di që, në këtë periudhë antologjish, debatet rreth debateve nuk mund të jenë të kulluar e as për nga larg të paanshëm, sepse numuri i atyre që mbeten pa e shprehur mendimin e tyre është i madh. Unë pata një përvojë të veçantë me një alfabet të poezisë shqipe, që bëra në rumanisht, dhe kuptova se gjer edhe antologjitë e pagoditura e kanë një vlerë, të paktën metafizike. Siç e tha me humor të hollë poeti Mustafë Xhemaili, antologjitë nuk të bëjnë të pavdekshëm. Ato i vendosin të gjitha palët para një fakti të kryer kulturor, dhe pushteti i faktit të kryer mjafton që gjithsecili të mund të bëjë një dallim të qartë mes kulturës kombëtare në përgjithësi dhe ndihmesës që mund të japë, apo që mund të mos e lenë ta japë në pasurimin e kësaj kulture. Botimi i antologjive i mëson një shkrimtari modestinë e mirëfilltë dhe e step të marrë mbi vete përgjegjësira të tepërta. Por antologjitë kryejnë edhe njëfarë pastrimi oxhaku, duke shkundur ndjeshëm blozën e mbledhur brenda gjithfarë autorësh, që s'rrojnë dot pa fyerjen e vetëshpikur se janë prijësa të pakurorëzuar e të lënë mënjanë të shqiptarisë. Prandaj një shqiptar i mençëm, duke parë se ç'zhurma bëheshin rreth ca antologjive të botuara në gjuhë të huaja tha:
- "Po kur paskëshit pasur kaq nevojë të shani e të villni vrer, duhet të gëzoheni që po dalin kaq shumë antologji. Kësisoj, në vend që të shani e të villni vrer një herë, mund të villni vrer e të shani dy herë, pesë herë... gjer të ngopeni".

"Pjesa më e madhe të autorëve shqiptarë publikisht deklarohen kundër vetvetes, dmth. kundër asaj çka kanë pohuar privatisht në lidhje me autorë dhe vepra letrare. Kjo dyfytyrësi a është për ju problem moral dhe a ka ndikim të drejtpërdrejtë në lindjen dhe ecurinë e debatit letrar?"

Ardian-Christian Kyçyku: - Dyfytyrësia bën pjesë në natyrën e artistit. Jo rrallë ky i ngjan një kundërzbuluesi që endet për të mbledhur të dhëna, hollësira, tipare e shprehje të mbamendshme. Shijet e tij nuk janë të ngurosura. Jeta e brendshme e një shkrimtari mund të jetë një poligon i vërtetë vegimesh. Libri që sot të duket se meriton të sundojë planetin, një orë më vonë, pas një puthjeje a një vështrimi të pazbërthyeshëm, nuk kapërcen dot më as vlerën artistike të një numuratori telefonik. Mund të ndodhë që dy autorë të talentuar të shkruajnë për veprat e njëri-tjetrit, siç mund të ndodhë edhe që dy dështakë të ngrejnë në qiell paçavuret. S'e marr vesh nga është rrënjosur në mendësinë tonë bindja që dy autorë të mëdhenj nuk janë aq të mëdhenj sa duhet po nuk qenë edhe në hasmëri për jetë a vdekje me njëri-tjetrin.... Por, në fund të fundit, nuk më duket se ngrenë fort peshë thëniet apo artikujt e njërit e të tjetrit. Shkrimet që i firmos dora dhe i përgënjeshtron zemra, apo anasjelltas - bjerren më shpejt se tymrat e kafeneve. Në kohë të komunizmit pëshpëritej: Prandaj po rrënohet ky milet / se ndryshe mendon e ndryshe flet... Në rastin e shkrimtarëve, gjërat janë më pak tragjike, sepse vetëdijes kulturore shqiptare nuk i hidhet dot hi sysh aq lehtë sa ç'mund t'u hidhet lexuesve, apo atyre intelektualëve të drobitur nga pabesitë e historisë dhe që mezi presin një psikozë.
Nga ana tjetër, dyfytyrësia që përmendim më duket një çështje më tepër se morale. Mbizotëron një makth me rrënjë shumë të thella në qënien e shkrimtarit të lindur në Ballkan. Ndjeshmëria jonë shkelet përditë me këmbë, në njëmijë e një mënyra, gjer edhe nga ne vetë. Prandaj i ngjajmë vazhdimisht një fetusi të tkurrur, që sikur gjallon, rritet e plaket jo në bark të nënës, por në atë të njerkës.

Si e shpjegoni mospërputhjen ku në media reklamohen shkrimtarë të realizmit socialist ndërkohë që këto media mëtojnë se sjellin të renë? A mund të shiten për debate letrare shkëmbimet e recensioneve ndërmjet individësh me interesa joletrare? Rastet e mësipërme a ndodhin për shkak të shterpësisë së gazetarëve të kulturës, shitjes së shpirtit nga ana e tyre, apo përcaktohen nga botuesit që nuk duan "sherr" në botimet e tyre për gjëra që s'marrin erë?

Ardian-Christian Kyçyku: - Çështja e bujës nuk ka si të jetë për ne vendimtare, sepse sot buja ka rënë shumë poshtë, duke lakmuar me përparësi anonimët dhe rrethinat e shpirtit. Mendoj se duhen veçuar ata shkrimtarë të pafat që u lindën gjatë shekullit XX dhe të cilët koburja në tëmth, thika në brinjë, grada në sup, nderi në gjoks a leku në xhep, i shituan, duke i detyruar t'i kushtoheshin një ideali të rremë dhe të shkruanin ato që botuan. Nuk është e lehtë të gdhihesh një mëngjesi e të të nxjerrin sytë xixa nga e vërteta se treçereku a krejt ato që ke shkruar s'kanë më pikë vlere. Mjafton të përfytyroni ç'mund të ndodhë me librat tanë sikur të rivendoset qoftë edhe për një vit realizmi socialist. Për të zhvilluar thjesht këtë debat rrezik do të kishim mpirë gishtat me mors nëpër mure qelish. Prandaj qëndrimi ynë ndaj shkrimtarëve përgjithësisht të detyruar (disa prej të cilëve vërtet dëshmuan se mund të ngadhnjenin mbi fatin e mbrapshtë) s'ka si të jetë i njëjtë me qëndrimin ndaj atyre që mbetën jeniçerë të skëterrës. Duke rrënjosur realizmin socialist e duke ia forcuar ritmikisht rrënjët me eshtra e vuajtje kolegësh, këta nuk patën mëshirë as për foshnjat e lindura dhe ende të palindura - e qoftë edhe ky mëkat iu del e iu tepron. Sidoqoftë, në sytë e letërsisë shqiptare nuk besoj se ndryshojnë fort nga ata të gjorët që, kur ktheheshin prej jashtë shtetit, vishnin nga dy-tre kostume mbi njëri-tjetrin, edhe në pisk të vapës, që të mos i shlyenin në doganë...
Mendoj që, për një shkrimtar të përkushtuar, buja s'mund të ketë më tepër vlerë se sa boja që i nevojitet për të shkruar, se cigaret e përditshme, letrat, kompjuteri, kafeja dhe përqindja e ylberit të lëngët: që nga rakia e deri tek fërneti. Pavarësia ndaj bujës është edhe pavarësi ndaj së përditshmes. Se, ç'lidhje mund të ketë në thelb, ta zemë, rituali dhe arritjet e lutjeve të dikujt me numurin e atyre që dinë se filani po lutet?! Në hapësirën më të thellë të letërsisë, aty ku Zoti shndërrohet parreshtur në fjalë, në metaforë e pamje, dhe pranon t'i flijohet Gutenbergut, nuk ka vend as për dijeninë e as për këshillat profane të bashkëkohësisë.
Marrëdhënia autorë të kapërcyer - autorë të fuqishëm dhe ende të panjohur nganjëherë më sjell ndërmend takimin e dy nënave me fëmijë në një barcaletë. Ua sa foshnjë të bukur paske, thotë njëra. Kjo s'është gjë hiç, ia pret tjetra: t'i shikosh fotografitë...
Kam përshtypjen se shumë nga autorët tanë të rinj (jo thjesht për nga mosha) shpesh e nënçmojnë fuqinë e propagandës staliniste. Kjo krijoi dhe mbështeti ato shtresa artistësh-ushtarë e flamurtarë, që, siç thuhet: kishin shumë pak ide, por të ngulitura mirë.
Nga pikëpamja kulturore, pak gazeta mund të mburren se s'vuajnë nga shterpësia. As që duket t'ia kenë vënë vetes këtë detyrë. Mjafton të shohësh sa të pasura janë kronikat e zeza dhe të lexosh qyfyret e pavullnetshme të gjithfarë anonimësh, të cilët nesër s'do t'i mbajnë mend as fëmijët e tyre. Më ka ndodhur të lexoj kryevepra të vërteta të absurdit trunor e gjuhësor gjatë këtyre viteve. Kam njohur, për shembull, vlerën mëse të shpërfillshme të filan libri, thelbin e vjedhur paturpësisht dhe 'stilin' e mefshtë, dhe kam hasur lëvdata bajalldisëse, të shkallës ndërkombëtare, për atë libër. Diçka e tipit u mbars zhaba e polli kështjellë. Por as që duhet lodhur shqisa e humorit me këto. Jo më kot Luçian Blaga, një nga viganët e poezisë rumune, thoshte se, në kohën tonë, edhe muti i thatë ka të drejtën të shkruajë kujtimet e veta prej trëndafili.

Ne kemi traditë debati në letërsi. Pse nuk shfrytëzohet ajo nga gazetarët e kulturës së të përditshmeve dhe nga ata që gjallojnë në letërsi, nuk dinë, nuk duan apo nuk ia dalin?

Ardian-Christian Kyçyku: - Për fat të keq, si edhe në fusha të tjera, tradita nuk të ndihmon po nuk e adhurove pa paragjykime. Me kalimin e kohës po arrij të besoj se dashuria ndaj traditës trashëgohet në gjak. E siç ndodh me dhuntitë e shtratit në dashuri, ajo nuk mësohet në shkollë e as në aq të galduarën shkollë të jetës. Një pjesë e mirë e gazetarëve nuk i shfrytëzojnë arritjet e rralla të traditës sonë, sepse nuk e njohin këtë traditë dhe kanë përtypur shkarazi vetëm pjesëza të saj, sipas metodës ku rafsha mos u vrafsha. Zbrazëtitë vetjake në kulturë dhe mendësitë klanore nuk lejojnë shqyrtimin e drejtë të traditës. E, me sa duket, pakkush është në gjendje të përtërijë sot traditën e debatit dhe të kritikës sonë pa përjetuar dashurinë e të gjithë atyre që s'janë më, ose të secilit më vete, ndaj kulturës kombëtare.

Përse disa shkrimtarë shqiptarë i përdhosin debatet letrare me shpifje e kërcënime rrugaçësh?

Ardian-Christian Kyçyku: - Në parim, gjuha që përdor secili është edhe ferri që bën hak përkohësisht secili. Mbase ende vazhdon të bëjë ligjin ai kuptim sëprapthi i lavdisë, që vriste dhunti gjatë komunizmit. Padyshim, në një debat, apo në një polemikë, disa janë më 'rrugaçë' e më të paftuar se të tjerët. Në mjaft kultura të huaja, zënkat mes artistëve, sado të mbrapshta e fjalëndyra qofshin, këqyren si duele intelektuale, mbështjellë me një vel njëfarësoj kalorsiak, dhe si mundësi zbavitëse që artdashësi të njohë edhe përmasa të tjera të qënies artistike. Kështu ka për të ndodhur edhe me ne. Hëpërhë, të nevojitet shumë mëshirë e letërsi, që të lesh të plehen tërë ata dështakë që mezi presin të lehin e të mallkojnë të aftët vetëm se mos u del edhe atyre ca herë emri nëpër gazeta. Gjendja nuk është e panjohur, por nuk është as për të qeshur. Në arenën letrare kaherë janë dyndur e do të dynden gjithfarë të paftuarish, marrokë e çapaçulë që pandehin se letërsia dhe shkatërrimi i të tjerëve janë gjërat më frytdhënëse kur s'ke apo kur s'je i aftë të bësh gjë tjetër. Nuk do të ishte shqetësuese sikur ata vetëm të rropateshin për të jetuar e vdekur në vend të tjetërkujt. Mirpo ata ngatërrojnë ëndrrat dhe mllefin vetjak me arritjet e shkrimtarëve të vërtetë dhe helmojnë gazetat me mungesën e asaj mençurie e dashamirësie pa të cilën letërsia nuk është letërsi, por lehje për të pasur një shpirt dhe një fat që kanë zgjedhur të gjallojnë në një trup dhe nën një emër krejt tjetër. Ngujuar në bunkerë prej letre gazetash e vezullimesh interneti, tek pispillosen me parrulla të gjymta e hoje të koklavitura citatesh, latinizmash e anglizmash, të paftuarit pandehin se, duke përbaltur shkrimtarët e mirëfilltë, do të fitojnë nga pak emër. Po ku ka lehje nga e cila të mësosh e të mbash mend si quhet qeni?!

A.-Ch. Kyçyku
Bukuresht, prill 2004

[Askusho]

NJOHJA E NDËRSJELLË E LETËRSIVE SHQIPTARE
(Pjesëmarrje në njërin nga debatet e Revistës ARS, Tiranë)


"A është i drejtë mendimi, se për shkak të autorëve dhe titujve që prezantojnë prej kohësh letërsinë shqipe në botë, letërsia shqipe shkruhet brenda 28000 km2 të Republikës së Shqipërisë dhe a është kjo e fundit në atë nivel vlerash sa të meritojë krejt përfaqësimin e letërsisë shqipe në botë?"

1. Mendoni se letërsitë që shkruhen nga autorë shqiptarë në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Mërgatë e Arbëreshët e Italisë, për nga origjinaliteti, veçantitë apo edhe vlerat, përfaqësojnë secila një segment më vete apo janë pjesë integrale e asaj që quhet letërsi shqipe?

Ardian-Christian Kyçyku: Edhe sikur vetëm gjuha t'i lidhte këto letërsi, - kur është fjala për shqipen, - do të mjaftonte të shiheshin si pjesë të së njëjtës letërsi. Krijimtaria që i ka rrënjët në hapësirën ballkanike gjithnjë ka pasur tri përmasa: brenda kufijve zyrtarë, jashtë kufijve zyrtarë dhe vetëm brenda gjuhës së vet, në pavarësi të plotë ndaj gjeografisë e historisë "së përditshme". Shqipja i mban këto përmasa të letërsisë sonë në një harmoni të brendshme që duket vështirë e kapshme dhe e pranueshme nga ne që jemi ende gjallë. Mbase "copëzimi" i letërsisë që shkruhet në shqip nuk duhet parë vetëm si mallkim, por edhe si mundësi pasurimi e kësaj letërsie.

1/1. Veç gjuhës së përbashkët, çfarë i bën këto letërsi të quhen shqipe?

Ardian-Christian Kyçyku: Më duket se këto letërsi i binjakëzon në thelb mënyra se si qënia shqiptare, - edhe kur zhvillohet prej vitesh nën idiomën apo modus vivendi-n latin, sllav a gjetkë, - reagon metaforikisht ndaj ca çështjesh vendimtare, si: vdekja, dashuria, rreziku i bjerrjes së identitetit, i gjuhës, ndaj historisë, ndaj tundimeve e veseve të epokës moderne.

2. Letërsitë e krijuara jashtë shtetit shqiptar a janë ende të ekspozuara ndaj rrezikut të të qenit gjysmë-shqipe për shkak të vendit ku shkruhen, gjuhës e mentalitetit joshqiptar, si dhe për shkak të mungesës së njohjes reciprokisht të domosdoshme me vlerat më të mira të letërsisë së vërtetë shqipe të shkruar në një hapësirë tjetër?

Ardian-Christian Kyçyku: Një letërsi që shkruhet jashtë kufijve zyrtarë të një vendi vetvetiu detyrohet të rigjejë e të kapet sa më fort pas rrënjëve të zanafillës. Sa më e pavarur të bëhet ndaj së përditshmes së një kombi, aq më tepër detyrohet të gjallojë me mjetet e së përjetshmes së tij. Mbase përjetojmë një çast fatlum, kur, falë mërgimit dhe përçarjes së diktuar nga shkaqe përgjithësisht jashtëletrare, letërësia shqipe në tërësi po universalizohet. Letërsia e mirëfilltë, - gjë e njohur, - nuk merret me ato pjesë të së përditshmes që mbeten vetëm të një hapësire gjeografike. Një libër i madh nuk ka ç'i bën stomakut, por është në gjendje ta kullojë e ta ngrejë shpirtin në maja nga ku çështjet e stomakut përftohen krejt ndryshe. Nuk duhet harruar se shumica e autorëve të mëdhenj të shqipes kanë jetuar e krijuar në mërgim (përfshi mërgimin e brendshëm). Ky nuk është ende një ligj. Kam pasur fatin të kryej, në tezën e parë të doktoratës, krahasimin mes drejtimeve të modernizmit evropian dhe letërsisë shqiptare të mes dy luftrave botërore. Shumëkush mund të arrijë në përfundimin se shqipes i nevojitet mjaft ndërmjetësia e mërgimit për të rrëzuar muret që na mbajnë jashtë vetëdijes kulturore evropiane. Mërgimi si mjet për kthjellimin e kujtesës dhe për rigjetjen e vetvetes dhe të logosit në një hapësirë pakrahasimisht më të gjerë, - pa gjuhë të mëdha e të vogla, - më pragmatike e më pak të dashuruar pas artit; malli si mundësi për të situr hirin e së përditshmes e për të veçuar (e ndonjëherë: shpëtuar) diamantin e thelbeve; të jetuarit e autorëve, qoftë edhe përkohësisht, larg "qendrës" zyrtare të letërsisë së cilës i përkasin - më duken përmasa metafizike të fatit të çdo shkrimtari. Për lëvruesit e shqipes, roli i mërgimit tani është më i dyfishtë se më parë, të themi. Dikur mërgimi vetëm sillte nga jashtë. Tani synon edhe të shpjerë nga brenda - dhe ka vërtet me çfarë ta mahnitë, por edhe ta rinojë sadopak letërsinë evropiane e më gjerë. Nuk kam ndonjë kult ndaj mërgimit e as ndonjë paragjykim ndaj "qendrës", por përvoja vetjake më bind se merremi vesh e madje shkruajmë më mirë kur jetojmë larg njëri-tjetrit. Besoj se s'ka shkrimtar shqiptar që të mos e nuhatë pse-në.

2/1. Përse nuk njihen prej njëra-tjetrës këto letërsi? Konkretisht, ju sa prej këtyre autorëve a veprave njihni?

Ardian-Christian Kyçyku: Këto letërsi njihen pak mesveti, sepse koha që i është dhënë secilës për të dalë nga kufijtë e mosnjohjes, është e kursyer. Secilës letërsi i duhet më parë të dëshmojë fuqinë e vet dhe të pushtojë hapësirën brenda së cilës shkruhet. Më pas, me një ngutje krejt të shpjegueshme, por nuk e di se sa edhe të natyrshme, kjo letërsi synon të bëhet sa më shpejt e njohur në Perëndim. Forca e gjërave dhe njësimi i gabuar i historisë me fatin kanë rrënjosur tek ne sindromin e lavdisë perëndimore. Ai që pranohet nga vetëdija kulturore e Perëndimit, me ndihmën e atij "servilizmi" tashmë të njohur ballkanik, pranohet dhe fiton adhurimin edhe në trevat e gjuhës së vet. Bëhet njëfarësoj i paprekshëm, klasik. Dihet që hapësirat mes shkrimtarëve të shqipes janë të ngushta dhe secili mundohet të "marrë zgjerim" duke u dëshmuar sivëllezërve se sa e vlerëson "i huaji". Mirpo këto zgjerime, si edhe lavdia jashtë, nuk ia shtojnë përjetësinë e as vlerën e mirëfilltë letërsisë. Njoh më tepër vepra, se sa autorë. Ndoshta duhet që jo vetëm autorët, por edhe botuesit tanë t'u dërgojnë libra shkrimtarëve me banim në zonat e tjera të letërsisë shqipe. Magjinë e librit të prekshëm nuk e zëvendësojnë dot bibliotekat elektronike. Me aq sa mund të lexoj e dëgjoj për librat shqip, vazhdimisht më vjen të pres me ngazëllim botimet e atyre që ende nuk i njeh askush. Besoj se shqipes i janë ruajtur befasi të mëdha në këtë pikë.

3. Informacioni i vetëm letrar që ka njohje dhe qarkullim të mjaftueshëm ndër të gjitha hapësirat e mësipërme është ai që mbyllet me vitet '90-të. Si është e mundur që sot, shumë autorë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Arbëreshët e Italisë e Mërgata nuk njihen e as nuk njohin vepra e autorë, po shqiptarë, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi, Mërgatë e Arbëreshët e Italisë?

Ardian-Christian Kyçyku: Mendoj se ky informacion është i mangët për shumë arsye. Ngulmi për ta ngritur njërin apo tjetrin në qiell në dëm të të tjerëve, shpesh dëshmon se e ardhmja u takon më fort këtyre të tjerëve. Letërsia nuk është bajrak dhe i nënshtrohet një hierarkie shumë më të hapur, të shkitshme, ngaqë shkëlqimi i emrave brenda saj asnjëherë nuk është i siguruar. Shijet tona nuk shesin e nuk japin asgjë me qira përjetësisht. Këtu bakshishi dhe miqësitë s'hanë bukë. Shqipja ka pak institucione që merren me përhapjen e letërsisë gjer në skajet e kufijve tanë gjuhësorë. Edhe ato pak institucione drejtohen pó nga njerëz, nga shkrimtarë apo kritikë. Është utopi të presësh që vetëm dhjetë vjet e ca pas rënies de jure të komunizmit këto institucione ta duan mirëfilli letërsinë e pavarur dhe t'i trajtojnë me të njëjtin përkushtim të gjithë autorët. Jetojmë nën triumfin e mënyrës kushtore. Rezerva e vetvetishme e adhurimit tonë është varfëruar. Ajo u shpërdorua gjatë realizmit socialist, kur na u desh ta përqëndronim fëmijërisht tërë adhurimin tonë në vetëm dy-tre emra. Tani, pas këtij çbaraspeshimi, na ka mbetur kryesisht etja për t'i përjashtuar pothuajse të gjithë të tjerët dhe jo rrallë smira. Gjendja mund të pagëzohet edhe si "sëmundja e vendeve të zëna". Besoj se kjo gjendje e pashëndetshme, por edhe fakti që nganjëherë humori i librave tanë lë për të dëshiruar, na mbajnë peng, të ngujuar ndaj shoshoqit dhe ndaj zonave kulturore ku ëndërrojmë të përfshihemi. Nga ana tjetër, kritika jonë letrare, për fat të keq, ende është në gjendje klanore. Për këtë arsye ajo ka vetëm një autoritet të pjesshëm, si të gjitha gjërat e palira. Nuk them se i mungojnë dhuntitë apo aftësia e zhbirimit. Mirpo lexuesi i sotëm ndryshon pothuajse krejt nga ai i para '90-ës. Ky lexues, - duhet ta pranojmë, - është "hasmi", por edhe nxitësi kryesor i një letërsie të madhe. As letërsia nuk zë më vendin që zinte qoftë edhe para dhjetë vjetësh. Ajo ka pushuar së qëni, hëpërhë, një mjet mbijetese shpirtërore. Nuk di si do të qëndronin punët nëse në çdo kartëmonedhë do të botohej nga një poezi e shkurtër apo copëz e paharrueshme në prozë.

4. Ende s'ka një strategji kombëtare për njohje të ndërsjelltë të këtyre letërsive dhe propagandimit si një e vetme nën emërtimin letërsi shqipe. Mbi kë mendoni se bie kjo përgjegjësia për këtë mungesë dhe cila mendoni se është zgjidhja më e shpejtë dhe më efektive për të realizuar këtë komunikim të dëshiruar?

Ardian-Christian Kyçyku: Më duket se përgjegjësia kryesore bie mbi paragjykimet dhe mbi pamundësinë tonë për të pranuar se në letërsi ka vend për të gjithë. Kam parasysh vetëm të gjithë shkrimtarët e mirëfilltë. Kuptohet, letërsia është një akt tejet vetjak. Ajo i ngjan rendjes së dëshpëruar e ngadhnjimtare të një grupi kamikazesh e jo një demonstrate për më shumë të drejta a për rritje rrogash. Prandaj "mospranimi" i autorëve mesveti nuk më duket krejt i panatyrshëm dhe as arsye për të vënë kujën. Shpesh arti i madh del nga shkëndijat e përplasjes në rrafsh estetik mes individualitetesh të kalibrit të ngjashëm. Nganjëherë këto shkëndija shtojnë dritën; herë të tjera thellojnë terrin. Përgjegjësia bie, pastaj, mbi politizimin e vetëdijes së lexuesve tanë, që, nën dallgën e dhunshme të globalizimit, s'kanë si t'i kushtojnë po aq kohë e shpirt letërsisë sa edhe mbijetesës.
Për ndihmesën e diplomacisë e të të tjerëve është mëkat të harxhojmë bojë. Ne si shkrimtarë, në këtë botë e sidomos në këtë periudhë, nuk kemi askënd tjetër veç njëri-tjetrit. Një nga zgjidhjet që shoh është të shkruajmë sa më mirë, sa më bindshëm, pa synuar të ringjallim kënd nga vdekja, pa i ndarë vetmitë dhe hidhërimin tonë të shenjtë me mediat. Toma de Kempis këmbëngulte me të drejtë se: "Sa herë dola në botë, u ktheva në shtëpi më i vogël". Sa herë dola nga letërsia...
Një tjetër mundësi për zbutjen e kësaj trysnie më duket se është të synojmë të njihemi më mirë. Të njihemi nga afër. Le të propozojë secili nga autorët e ftuar në këtë debat një vend tubimi vjetor të shkrimtarëve shqiptarë. Pa çmime, pa hierarki, pa intervista. Thjesht të mblidhemi sëbashku për dy-tri ditë e të bisedojmë. Mund të zgjidhet edhe një temë kryesore debatesh për çdo takim. Me kohë, këto takime do të na pastrojnë nga paragjykimet e pashmangshme që të pushtojnë kur, para leximit të një vepre, emri i autorit të ka ngjizur tashmë në kokë një përfytyrim të shtrembër.

5. Si e shpjegoni faktin që botuesit shqiptarë, me ndonjë përjashtim, nuk botojnë asnjë autor shqiptar që krijon jashtë hapësirës ku shtëpia botuese shtrin aktivitetin?

Ardian-Christian Kyçyku: Për gjysmë shekulli rresht, në vend të lexonim letërsinë e madhe botërore, ishim të detyruar të mësonim përmendësh parrulla. Shqipëria e atëhershme zyrtare na mbante të poseduar me jokohë, çka e cënonte tërthorazi edhe njohjen e krijimtarisë së shkrimtarëve shqiptarë që jetonin jashtë... Botuesit nuk janë martirë. Janë shpesh të detyruar të bëjnë ato që do populli. Kurse populli shpesh bën atë që thonë botuesit. Duke lënë mënjanë shakatë, ngulmoj të them se ka botues shqiptarë që botojnë me përkushtim letërsi shqipe, - "Buzuku", për shembull, ose "Camaj-Pipa", "Dukagjini", "Sejko", "Rilindja", "Konica", "Afërdita", "Onufri" etj, - dhe kjo është një e vërtetë që duhet të na e heqë mendjen të paktën nga vetëvrasja.

Bukuresht, tetor 2003

[Askusho]

Ardian-Christian Kycyku - foto

[Askusho]

Ata që rrijnë si drapri

Mbase njerëzit do të ngjallen së vdekuri, duke shkelur me mangësitë e tyre mbi Vdekje, ose do të kalben për së gjalli, - duke shkelur mbi mençuri me marrëzitë e tyre të pafundme e njëfarësoj të shpjegueshme, - por magjia e qytetit të dikurshëm, ajo aromë e pangatërrueshme e varfërisë që luan me bukurinë e me vdekjen nuk do të endet më mbi ato treva.
As që ka përse.
S'ka as për kë.
Ai qytet, i mrekullueshëm gjatë beharit, falë liqenit, dhe i perëndishëm gjatë dimrave, falë dëborërave që sikur shkundnin fëmini ende të pajetuara mbi çatitë e vjetra, veç varfërisë, thashethemeve helmatisëse, bukurisë falas dhe çmendurisë, me të cilën është i pajisur secili qytet i kësaj dynjaje, kish edhe një poet të marrë.
Qyteti ishte tepër i vocërr dhe mjaft i harruar bote, që të mund t'i lejonte vetes dy, apo më shumë poetë të marrë.
Poeti i Marrë i qytetit ishte mjaft tërheqës, mbase ngaqë nuk lejonte të kuptohej nëse ishte më fort poet se sa i marrë, e askush s'mbante mend qysh kur pat nisur ai të shkallonte, apo të shkruante poezi. Jetonte në katin përdhes të njërit prej shumë pallateve të ngritur me punë vullnetare. Ishte fqinj me një hordhi arixhinjsh që faniteshin në apartamentin e tyre vetëm kur u ngordhte ndonjë ari.
Poeti ishte një burrë pa moshë, pa dhëmbë, pa shumë fije flokësh mbi ballë, pa shumë kokë mbi supe, me një trup pabesueshëm të hollë dhe me ca supe që rrinin si të varur në një kremastar të padukshëm. Mungesa e dhëmbëve dhe fytyra përjetë e parruar sa duhet (se mjekra ndalohej me ligj) i jepnin hijen e një kafshe që ish mallkuar të ngurosej pikërisht kur turrej të dëshmonte fuqitë seksuale. Vishej gjithnjë me një xhaketë prej stofe ngjyrë dheu (ai, banori i qiejve!), me një këmishë të qepur mbase menjëherë pas këmishës së parë të planetit; krahët i rrinin tepër të gjatë, e, në vend të rripit dhe të zinxhirit të pantallonave, përdorte një tel me gjemba të qethur, siç e quante, pra: një tel pa gjemba.
Mëngjeseve, me atë kryelartësi të dhimbshme të marrokëve të padëmshëm, me një buzëqeshje të përhumbur dhe me atë shkëlqim të pagjetshëm të poetëve të varfër, ai përshkonte qendrën e qytetit, ndalej dy minuta me nderim para shtatores kushtuar heronjve të kombit, - ku vyshkeshin kurorat e zgjedhjeve të kaluara, - përshëndeste ushtarakisht fytyrat pjesërisht të ndryshkura të heronjve, pastaj përsëriste për të kushedisamijtën herë udhëtimin e përditshëm, duke mbushur me pak shpirt rrugicat e ndenjura të jetës. Pasditeve të beharit shëtiste anës liqenit, nën vështrimet plot ëmbëlsi përtallëse e keqardhje të femrave që bënin banjë, apo nën shikimet e dhembshur të pushuesve pleq që shkrydhnin kockat nën diell, teksa sgalemët sajonin rrathë e shpikje të tjera gjeometrike nën vezullime yjesh a flokësh e bore, para se të treteshin në qiej më pak të bukur, por edhe më pak mërzitës.
Poeti i Marrë bariste në përzjerjen gjithnjë e më të papërkthyeshme të stinëve me sytë ngulur përtokë, pa përshëndoshur kënd, pa u përshëndetur prej ndokujt; asnjëri nga qytetarët e tjerë nuk shkruante poezi, as që e kishin haberin ç'ishte poezia; disa madje e pandehnin sëmundje, - në mos vdekjeprurëse, shkatërrimtare, - dhe Poeti i Marrë e dinte se qyteti e kish degdisur kaherë në një skaj të nëmur të kurreshtjes së vet mishngrënëse, një kthinë ku as plehraxhinjtë nuk afroheshin, e vetëm ca intelektuale që rrinin ditenatë xurxull ia përmendnin ndonjëherë emrin. Krejt ndryshe silleshin me të fëmijët. Falë një rituali të zbuluar nga ata fëmijë që tani shullëheshin klubeve, të tanishmit e ndalnin në rrugë, i luteshin t'u recitonte dy-tre vargje. Poeti i Marrë ndalej menjëherë, pa i këqyrur, përqëndrohej me kujdes, dukej sikur zgjohej papritur në prani të një salle me poetë të pavdekshëm, apo me lexues të etur për perla poetike, mprihte zërin, drejtonte edhe më trupin si lis, dhe recitonte. Gjatë tridhjetë viteve të fundit, pat recituar poezi nga të vëllimit të parë, që ende s'kish parë dritën e botimin e as errësirën e lexuesve, me titull "Unë rri si bari - ata rrijnë si drapri". Tek nxirrte vargje nga goja, mungesa e dhëmbëve, me një mall të papërmbajtshëm i nofullave, e bënte të dukej sikur përtypte diçka. Në fakt, kurrkush s'e dinte me çfarë ushqehej ky poet i marrë apo marrok poet i asaj treve ku zakonisht, denbabaden, marrëzinë e mbanin nën zgjedhë zejet e tjera. Thuhej se gjyshërit i patën lënë trashëgim një copë tokë, njëfarë livadhi me hardhi, qershi e mollë, mbrapa haleve shtetërore, përballë stadiumit, mirpo marroku, duke qenë i vetmi dhe i fundmi pinjoll i një familjeje të rëndomtë e pothuajse të shuar, pa pasur me kë të ndante tokën, rrushtë, qershitë dhe mollët, e kish lënë krejt pas dore. Asisoj pemët ishin tharë, grirë nga vemjet dhe krimbat, rrushtë ishin përvëluar nga hiri, kurse çiftet e ndaluar e pa strehë të qytetit e patën shndërruar kopështin e Poetit të Marrë në njëfarë bordelli pa çati. Poeti i Marrë qe gdhirë, pa dijeninë e vet, pronar i një bordelli që ia rrëfente gjysmën e mëkateve të veta drejtpërdrejt qiellit, pra, i një bordelli përgjysmë të falur.
Me të mbaruar recitimin përkatës, duke falenderuar me ndrojtje e jo pa një grimë trishtimi, pa e vënë re përqeshjen e pavullnetshme të fëmijëve, Poeti i Marrë dilte nga qyteti, kapërcente rrethinat me kalldrëm, i ngjitej një monopati dhe e mbante frymën majë një kodrine. Nga ajo majë vetmitare, larg vështrimeve e thashethemeve, larg rrëmujës e rrëmetit, përbri liqenit që shpërndante një si buzëqeshje të praruar engjëjsh, apo nën kristalet e borës, Poeti i Marrë zbathte këpucët, nxirrte në pah këmbën e djathtë, hiqte çorapen gjithnjë të leshtë që i ngjasonte kapuçit të një xhelati dhe mjekonte me durim nën diell, - saherë kish diell, - një plagë të kaltëryer, së cilës nuk i dihej prejardhja.
Në mjekim e sipër, i pëlqente të shqiptonte ngadalë:
- Po. Ju trembeni ca sëmundjeve që mund të shkaktojnë vdekjen dhe luteni të mos vdisni. Po ç'do të bëni, pa më thoni, kur të vijnë sëmundjet gjatë të cilave do përgjëroni vdekjen t'ju marrë e vdekja s'do t'jua varë?!
Tek përsëriste këto fjali të mbamendshme, por që s'arrinin kërkund ta tëharrnin tymin e trashë të shpërfilljes së qytetit, në një folezë tjetër të trurit të vet të krisur, pa fjalë, përsoste poezitë e veta hëpërhë të pabotuara, përfshi ato që nuk i kish hedhur në letër. E vërteta është se poezitë e Poetit të Marrë mund t'i hartonte çdo pijanec apo riosh i pagdhendur që sapo kish rënë në rrjetat e dashurisë së parë, por asnjëri nga këta të fundit nuk ishte dot aq i marrë sa Poeti i Marrë. Ata mund të kishin vargje, ose poezi më të mira, më të ndjera, mirpo u mungonte marrëzia. Ajo marrëzia që magjeps kujtesën e popujve.
Për vite me radhë, bashkëqytetarët ishin tallur me Poetin e Marrë, duke e përgojuar vazhdimisht si shembullin e hajvanit të parrezikshëm që gjallon brenda mureve të marrëzisë së vet - kafshë që s'do ta kapërceje dot vetveten në asnjërën nga botët e mundshme. Disa thoshin se, kohë më parë, kur ujku ishte ende qenush e stërgjyshja - ende virgjëreshe, ai nuk pat qenë as poet e as marrok. Pat qenë vetëm një djalosh i thjeshtë, pa të ardhme, i pashëm, i ndrojtur, që ra në dashuri vdekshëm me një vajzë si puna e vet, e arriti madje edhe ta merrte për grua. Vajza pat qenë e bukur dhe e ndershme, madje disi më e përkorë nga sa e pranon fati i natyrshëm, e prandaj, mbase, ai, poeti dhe i marri i ardhshëm, gjatë orëve të përflakura e marramendëse të natës së parë të mjaltit, e pat kafshuar diku në fyt, me përkushtim e dëshirë të kulluar si loti. Nusja njomëzake, krejt e huaj ndaj ligjeve të shtratit bashkëshortor, e lebetitur nga etja e të shoqit për t'i ngjitur një gjuhë të pashprehshmes, kish marrë turravrapin drejt shtëpisë prindërore, duke mallkuar me sa i mbante kafka. E pasi kishin hulumtuar mbarë e prapë dëshminë e mavijosur të dashurisë së poetit, - shenja ngjante kryekëput me një sahat xhepi, - babai dhe vëllezërit e nuses i patën rënë më të se dhëndërrit i kishte rënë sahati dhe qenë sulur në kërkim të shtazës.
- Po ti qënke soj qeni, mor spurdhjak, - i qenë hakërryer bishës hakmarrësit e nuses.
Dhe i kishin hequr një dru si në përralla, një nga ato të rrahura që të bëjnë të flasësh me vete gjer në çastin e vdekjes. Nuk patën menduar se ai do ta ndante të folurën me vete edhe me shkrimin.
Të tjerë ustallarë thashethemesh ngulmonin se Poeti i Marrë i pat zbuluar dhuntitë e rralla falë shkaqesh krejt të ndryshme nga e rrahura dhe dështimet në jetën vetjake. Ishte fjala për drama të rëndomta, si mërzia shëndërkuese e qytetit, grindjet kanceroze me fqinjët, zgjerimi i vrimës së ozonit, prishja e verës në bute, vdekja e filan udhëheqësi apo e filan princeshe të modës, shitja haptas e atdheut nga ana e politikanëve tanë etj.
Shumë dimra pas rënies së sahatit, Poeti i Marrë u faneps udhëve të qytetit me një lopatë në dorë. Ishte një lopatë mëse e zakonshme. Pat recituar tashmë për fëmijët e luftrave botërore, për fatosa, pionierë e demokratë të thekur, për heronj, heroina lufte e pune, për veteranë e kreshnikë burgjesh, për xhevahirë e mutra; kohëra të reja e njëfarësoj më njerëzore qenë ulur mbi qytet.
Kur e panë me lopatë në dorë, të gjithë, në përputhje me zakonin e vjetër, e përqeshën. S'kishin ç'bënin tjetër. Ose s'dinin. Thanë se i kish hyrë magjisë së zezë, së bardhë apo të hirtë, se qe përzjerë me sektet fetare që babëziteshin të blinin për dy kacidhe shpirta që s'vlenin as një kacidhe e gjysmë, se ish vërsulur të çgroposte qytetin e kahershëm, atë mahnitësin; thanë se kish nisur të lëronte kuplaranë pa çati; thanë se e pandehte lopatën kryq, skelet të ndonjërit prej shenjtëve të nëpërkëmbur nga historia, se lopata i dukej melhem, armë vetëmbrojtëse, dashnore që s'qahet nga kafshimet etj.
Me lopatë në dorë, pa u stepur, nuk hoqi dorë nga recitimet, as nga shëtitjet e përditshme, pavarësisht nga stina dhe tekat e motit, e as mjekimin e çuditshëm të plagës së kaltëryer majë kodrinës. Në një çast të caktuar, qytetarët u bindën se Poeti i Marrë ishte më fort marrok se poet dhe se nuk ishte një marrok i rëndomtë, por një "poet i marrë me lopatë". Kujtesa e zbërdhylët e qytetit filloi të myshkej në mënyrën e vet, pa arritur ta ndante poetin nga marrëzia e nga lopata.
Pikërisht nga ky çast, Poeti i Marrë me Lopatë nuk u pa më rrugëve të qytetit.
U zhduk, humbi sysh, duke i detyruar bashkëfatzinjtë që ta çonin mendjen edhe tek ai, fillimisht si me shpërfillje, si me tallje, sa për të mbushur zbrazëtitë e të gjalluarit, me njëfarë ironie të helmët, por jo vdekjeprurëse, e më pas: me atë kurreshtje gërryese të fatkeqëve që e ëmbëlsojnë mendimin e mirë ndaj vetes duke numuruar hollësira tragjike të të dërrmuarve nga fati. Fqinjët arixhinj të Poetit të Marrë, me të mberritur në qytet, të dehur aq sa të kujtonin një togë çakërrësh, qenë turrur t'i shpërthenin derën prej kompensate, që t'i lypnin dy thelpinj hudhrash, a një gjysmë kile rakie, a një grusht duhani të dredhur, por s'e gjetën në shtëpi. Që ta dëbonin nga kthinat e makthit, i shndërruan arinjtë në qenër kufiri, mirpo nuhatja e qenave ish terur tashmë nga avujt e pijes. E kërkuan, gjithsesi, nëpër të gjitha qoshet e qytetit, gur më gur e gropë më gropë, me stilin e tyre prej çakërrësh të përkohshëm, domethënë duke u përplasur mesveti, duke shkëmbyer grushte, shpulla, të shara, duke goditur me kokë e shpulla mure, dyer, kalimtarë të rastit, pijanecë që s'gjenin strofullat, duke u rrokullisur mbi kalldrëme, mbi qenër e arinj vegimtarë. Dikur hoqën dorë. Bashkëqytetarë të tjerë, nga ata që s'ta priste mendja, e kërkuan Poetin e Madh të qytetit gjer edhe në varrreza, varr më varr e gropë më gropë, anës gjolit, në çmendinë, në burg, në guvat e të gjitha lavirave me emër e pa pare, e kërkuan nëpër ujrat e murrme të liqenit, natën, pas mesnate e në të gdhirë, duke u lutur që të mos e kishin shqyer peshqit e uritur të tranzicionit, por më kot. U desh të kalonin edhe dy javë nga ato të mrekullueshmet e qytetit poet-humbur; u desh të ridhnin dy javë gjatë të cilave askush s'kish me kë të tallej apo të shtynte orët, derisa kufoma e shumëpritur u gjet.
Për tre muaj me radhë, nga pak në çdo mbrëmje, me lopatën e vet frikësuese, Poeti pat hapur një gropë në një cep të bordellit të vet, trashëguar nga të parët. Një mbrëmje vjeshte, aty nga fundi i tetorit, i heshtur e duke përfituar nga rrallimi i çifteve, Poeti kish zbritur në gropën e hapur për tre muaj me radhë dhe ish mbuluar, - askush s'merrte vesh si, - me dheun e trashëguar, të cilin s'kish pasur me kë ta ndante. Asnjë çift s'kish hapur gojë rreth asaj grope që hapej e thellohej ngadalë çdo mbrëmje; disa madje ishin fshehur në atë gropë saherë kalonte andejpari ndonjë patrullë policie. Dhe ishte tejet e vështirë për qytetarët, pas vdekjes së Poetit, që të kuptonin e të pranonin se si kish arritur merhumi të mbulohej me atdhe njëlloj sikur ta kish mbuluar ndonjë varrmihës i regjur apo ndonjë hasm.
Qytetarët pritën pastaj që Poeti të kish lënë ndonjë shenjë rrënqethëse, prej gjeniu të pakuptuar në kohë, ndonjë dorëshkrim të pavdekshëm, ndonjë shenjë që t'i ndihte ta sillnin ndërmend me përkushtimin e shenjtë të këtyre rasteve, të kujtonin me mall e nderim artistin e shquar, ndonjë shenjë që t'i ndihmonte të kalonin më lehtë mbi kafshimet e befta e kafshërore të ndërgjegjeve. Në fakt, ata, këtë patën pritur një jetë të tërë: një shenjë, një dëshmi, që ta adhuronin, ta ngrinin në qiell. Por poeti nuk pat lënë asnjë shenjë përveç lopatës. Një lopatë e ngulur në tokë, buzë gropës, si ndonjë shuplakë e brishtë dhe e ligur, ngrirë në një lamtumire që i dëbonte të gjitha hamendjet.

[Askusho]

Grepi

Ata që patën mirësinë, ose kohën e tepërt, t'i kryenin shërbesën mortnore, t'i paguanin qëndrimin në morg, të paguanin famulltarin, marangozët, groparët dhe makinën që çoi trupin nga streha vorfnore deri në varrezë, ishin, në njëfarë mënyre, binjakë të tij. Binjakë nënash, seksesh e fesh të ndryshme. Dallimi i vetëm ishte se ata, të gjithë, kishin emra, ose të paktën nofka, secili të trashëguar nga vendlindja, ose nga ndonjë bëmë e veçantë e këtyre trojeve. Kurse atë e njihnin thjesht si "ai që nuk e lehin bushtrat". Se ishte i vetmi njeri që, kur fanitej në oborrin para fjetores, në dritare, në mensë, në rrugicën që çonte drejt qytetit, ditë a natë qoftë, bushtrat përjetë të mbarsura, lehona e të uritura të rrethinave nuk e përshëndetnin me lehje. Ndoshta pat ditur gjuhën e qenve.
Famulltari, i shoqëruar nga dy këngëtarë të rastit, ia çliroi shpirtin nga mëkatet me dashje e padashje, duke tundur si për mbjellje temjanicën, pastaj bëri kryqin në ajër, mbi kokën e pajetë të mërgimtarit të vdekur dhe iu bëri shenjë me krye varrmihësve që të nisnin ta zbrisnin qivurin nën tokë.
Toka sikur qe shkriftuar befas, pa dhënë me asgjë idenë se mbetej njëlloj e babëzitur pavarësisht nga ai që varrosej, dhe disa nga të pranishmit thanë se toka e huaj i trajtonte me njëfarë dhimbsurie të huajt.
Kur qivurit po i nguleshin gozhdët, njëra nga vajzat kujisi dhe u turr mbi ata që ngulnin gozhdë.
- Joo, - thirri. Tani m'u kujtua. Një mëngjes, kur kthehej nga peshkimi, ma hapi zemrën dhe...
- Dhe? - pyeti një mërgimtar i moshuar.
- Dëshironte të digjej. Po, po. Dhe hirin t'ia shpërndanim në det.
- Në ç'det? - pyeti një tjetër. Ku e di ti se ishte fjala për këtë det?
- E për ta shpënë në ndonjë det tjetër, s'kemi të holla.
- Në det në përgjithësi, - ngulmoi vajza. Kjo ka qenë dëshira e tij e fundit. Mbase... Mbase do ta ketë shkruar gjëkundi në bllokun e vet.
Famulltari vari turinjtë. E kish të ndaluar të bekonte një vdekatar që paskësh ëndërruar të digjej.
- Këndojeni vetë, - tha. Unë punën time e kreva me sukses.
Qivurin e hipën sërish në makinë dhe u nisën drejt krematoriumit. Duhej të nguteshin, se, siç thuhej, në këto orë të çuditshme të pas vdekjes, trupi i të vdekurit rëndohej gjer edhe pesëfish e bëhej e pamundur ta ngrije. Gjë që u vërtetua në hyrje të krematoriumit.
- Qënka bërë plumb, - tha roja. Thua se paski ardhur për të shkrirë plumb, jo njeri.
- Jemi paqedashës, - qeshi vëngër njëri nga mërgimtarët. Me shkrirje e bërje plumbash merren të tjerët.
Drejtori i krematoriumit iu kërkoi qimet e kokës për djegien e trupit. Të gjithë dinin se fajin ua kishte gjuha. Kur s'e dije mirë gjuhën e një vendi, e pagoje me qimet e kokës. Në rastin e tyre, shtohej edhe taksa e të huajit, - ashtu quhej, - domethënë përgjegjësia e krematoriumit për ato që mund të shkaktonte përbërja e trupit të huaj, helme të panjohura, aroma me prejardhje e të ardhme të pahulumtuara sa duhet etj.
Tek mbanin zi në oborrrin e shkretë të krematoriumit dhe ndiqnin me sy shtëllungat e ish mikut të tyre, ata ndezën nga një cigare, të vrenjtur. Secili shihte në ato shtëllunga ngjarje e dëshira nga të vetat. Djegia ishte një zgjidhje e mirë.
- I gjori, - tha vajza. Mund të kish pasur jetë më të gjatë.
Më plaku i mërgimtarëve shpërvoli buzët.
- E përse? - tha. Që t'i dilnin shtëllungat më të zeza?
- Shpëtoi, - tha një grua. Por ti do të doje të kish jetuar gjatë. E dashuroje, apo jo?
Vajza nuk u përgjigje menjëherë. Fshiu lotët e rastit dhe shtoi:
- Nuk e di. Mbase. Në fakt, jo. Nuk ishte një dashuri si gjithë të tjerat. Dashuronte një tjetër. Një vajzë nga vendi i vet.
- Kjo s'do të thotë se ti nuk mund ta dashuroje, apo jo?
- Edhe mundet. Në fakt, ishte e pamundur ta dashuroje fort, me zjarr. Kupton? Dukej menjëherë se i qe blatuar tjetërkujt.
- Kurse ajo e gjora as që e di se ka vdekur, - shtoi një grua.
Vajza pyeti e hutuar:
- Cila e gjorë?
- Ajo që dashuronte ky, pra.
- Ah, po... Duhet lajmëruar edhe ajo. Që të mos e presë më kot.
Më plaku u hodhi një vështrim qortues.
- Lë ta marrë vesh vetë, - belbëzoi. S'mund të luajmë me pritjen e një femre të dashuruar. Ku e dimë ne se ajo e gjorë ka ndonjë gjë tjetër të çmuar në këtë jetë, veç pritjes?!
- Po, po, - tha njëra nga gratë. Le ta marrë vesh vetë. Do të vërejë se letra nuk po i vijnë më, as lajme, as telefona... Do të merret vesh me veten, siç kemi bërë të gjitha.
- Mua s'më ka vdekur asnjë i dashur jashtë shtetit, - tha vajza.
- Asnjëherë s'është mjaft vonë, - ia preu më plaku.
Shtëllungat e mikut ishin platitur.
Më plaku pati kohën dhe qetësinë të numuronte sa ishin.
Vendosën të hidhnin short se cili do t'ia shpërndante hirin në det.
Shorti i ra një gruaje që sapo kish mbushur një muaj mërgim.
- Po e nis me mbarësi të madhe këtë punë, - i tha vajza.
- Kë pun? - u shushat fituesja.
- Ferrin, - tha më plaku.
Vinin nga vende e gjuhë shpesh krejt të ndryshme dhe kuptoheshin shkeleshko në gjuhën ku qenë tubuar. Ia pranonin shoshoqit gafat dhe mangësitë e të shprehurit pa skicuar as më babaxhanen nënqeshje.
- E paçi me jetë, - qeshi njëri nga nëpunësit e krematoriumit tek u dorëzonte urnën. Zoti ia bëftë mbarë në ujë e në ajër!
- Me jetën e sat ëme, - ia preu më plaku me mllef.
Vajtën më këmbë deri tek gjiri i vogël buzë detit, ku "Ai që s'e lehnin bushtrat" e kish pasur zakon të zhytej çdo mëngjes, pas punës, për të kapur peshk, ose për të freskuar përfytyrimet e përbindshme të mallit.
Më pas hirin mori përsipër ta shpërndante më plaku. Ai e meritonte mbase më fort se të gjithë, ngaqë ishte themeluesi i pashpallur i asaj bashkësie mërgimtarësh dhe i kish bërë ballë pa shitur shpirtin hidhërimit të aq ëndrrave të bëra pluhur e hi.
Gratë ishin ngashëryer. Vajtonin kalimthi rininë e "Atij që s'e lehnin bushtrat" dhe mendonin se, në atë mahnitje të hirtë ditënetësh, në përgjumje ëndrrash për t'u kthyer një ditë në atdhe, apo për të mos u kthyer më, do të kalonin të gjithë me radhë përmes grykës së asaj urne.
Më plaku përkujdesej që era të mos e shtynte hirin drejt bregut, por ta treste në ujra.
- Ama është e tmerrshme të kapesh në grep, - e theu heshtjen gruaja më e moshuar. Të jesh peshk... Përfytyroni: pa duar, pa asnjë mundësi shpëtimi... me grepin kapur për laringu, stomaku a mushkërie...
- Nuk jemi mbledhur për të shpërndarë hirin e një peshku, - u skërmit më plaku. Më mirë kujto se ç'domethënë të jesh prind. E diku larg, në fund të botës, ca të huaj të panjohur, shpërndajnë hirin e tët biri...
Më plaku e pat vënë re i pari mungesën e Atij që s'e lehnin bushtrat. Ai pat njoftuar drejtorin e kampit dhe polumbarët. Qe zhytur bashkë me ta në ujra, ish endur kuturu mes shkëmbinjve, algave dhe gaforreve të uritura, derisa e kishin gjetur. Tetëmbëdhjetë metra në thellësi. Mirpo, megjithëse e patën kuptuar se Ai që s'e lehnin bushtrat nuk kish asnjë shans të ngjallej, qenë mahnitur jo aq nga ngjyra mrekulluese e kurmit të tij, nga shprehja mëse e gjallë, zemërdhënëse, e syve të tij, se sa nga pamja e peshkut. Ishte një peshk vigan, sa një varkë. Ai që s'e lehnin bushtrat e kish kapur me grep dhe, për të mos e humbur, e pat lidhur fillin për beli. E peshku, mbase pó për të mos e humbur, qe turrur thellë e më thellë në ujra dhe qe ndalur aty derisa kapësi të jepte shpirt.
Më plaku e njihte kaherë atë lloj peshku. Diku në Ballkan e më tej, në Detin Kaspik, e quanin "koran". Ishte një peshk mishngrënës. Kur ndodhte të binte në grep, vdiste nga marazi. Ngjyrat e luspave të tij shndërroheshin krejt, aq sa pandehje se në grep pat rënë një peshk tjetër. Por ky nuk kish dashur të vdiste dhe pat ruajtur ngjyrat që kishte qysh në lindje. Me shpinën nga Ai që s'e lehnin bushtrat, kish pritur derisa gjaku prej mërgimtari të buçiste nga veshët, nga goja e nga hundët, derisa përpëlitjet e kapësit të mbaronin, derisa më plaku dhe polumbarët të mbërrinin poshtë e të mbeteshin të shajnitur. Atëhere peshku kish turfulluar, qe dyndur edhe më thellë, dhe grepi i qe shkulur gjoksit bashkë me një copë rropullish ngjyrë hurme. Vetëm atë çast, shpëtimtarët e vonuar qenë kthyer nga Ai që s'e lehnin bushtrat dhe qenë mahnitur për së dyti. Ishte lakuriq, ngjyrë dylli, shkëlqimtar, i kallur në një resht aureolash shenjtërie. Peshqit dhe gjallesat e tjera nënujore i kishin ngrënë vetëm mbathjet dhe byzylykun prej lëkure. Dukej si i sapo dalë nga barku i nënës. I lindur pa fëmijëri, në moshën që kish pak para vdekjes, rreth të tridhjetave, lindur nga një nënë që mund të ish vetë jeta, ose vetë vdekja.
Urna u zbraz shpejt.
Hiri qe përzjerë me ujrat e kripura dhe qe bërë baltë.
"Nga balta vijmë - në baltë shkojmë", pat kënduar aq herë famullitari.
Vetëm kur urna mbeti bosh, pa asnjë copëzë eshtre të padjegur, pa hi e pluhur ëndrrash, ata nisën të pyesnin veten se ç'ia kish errur sytë Atij që s'e lehnin bushtrat. Duhej të kish qenë njëfarë parandjenje. Sikur nuk rronte dot po të mos zhytej çdo mëngjes, me të ardhur nga puna, në gji. Edhe për karnavale vishej si peshk. Mirpo nuk hante asnjëherë peshk. Peshqit që kapte, i mbante për nja dy orë në një akuarium të madh, në dhomën e vet, pastaj i lëshonte. Gazmendej si çilimi kur vërente se peshqit nuk e kishin harruar notin. Vallë s'e kish ditur se peshqit dhe të mbyturit, edhe nëse harronin, ua mësonin notin dallgët? Apo kish synuar t'i përcillte vetë Fatit një kumt, me qëllim që ky i fundit, pasi e pat kapur në grep, ta mbante pak e ta lëshonte?!
Ata u kthyen nga gjiri rreth orës tre të pasdites. Nuk kishin uri. Mensa qe zbrazur dhe, edhe po të luteshin, askush nuk u jepte të hanin jashtë orarit.
Më plaku pinte një cigare të dredhur.
Bushtrat dolën nga kthinat e tyre kutërbuese dhe nuk bëzanë. Mbase ngaqë nuk dinin kë të mos lehnin. Ai që ato nuk e kishin lehur kurrë e dinte atë fjalën e urtë, sipas së cilës "më lehte nxjerr një pordhë nga një i vdekur, se një dollar nga një mërgimtar". Dhe qe shlyer me ajrin para se të kapte atë peshkun sa një varkë. Nën akuariumin e dhomës, në një zarf, kishte lënë një shumë të hollash. "Për shpenzimet e pastajme" - aq pat shkruar mbi zarf. Kur më plaku numuroi lekët dhe bëri llogarinë, doli se Ai që s'e lehnin bushtrat paskësh lënë pa paguar vetëm shpërndarjen e hirit. Gjë që ata të gjithë e kishin kryer falas, në shenjë nderimi ndaj tij dhe ndaj vetvetes. Do t'u duhej të duronin tani e tutje kujisjet dëshpëruese të bushtrave, kujisjen si kujisje shpirtrash të flakur kuturu në ajër, brigje ranore e ujra të kripura. Dhe të prisnin se cili do t'ua mekte heraherës lehjen atyre bushtrave.
Nuk u lanë më në atë gji aq të dashur. E kur udha u binte andej, sidomos në të gdhirë, mes lehjes së bushtrave dhe kapitjes që s'do t'ia dijë as për fundin e botës, tundnin kokat, secili në gjuhën e vet, dhe thoshin se njeriu nuk duhet të kapë asnjëherë peshq më të mëdhenj se ç'duhet. Përjashto rastet kur lehjet bëhen vërtet të padurueshme.

[Askusho]

KRIJIMI SI RIKUJTIM

(Për romanin HOME të Ardian.-Ch. Kyçykut)

essé

Hiqmet Meçaj
(Botuar te gazeta Tema, 2007)



Home Çkena është një nga Ne. Ka pak nga të gjithë Ne. Kështu pohojnë aty nga fundi i romanit gjithë ata Ne.
Home Çkena të bën për të qeshur deri sa të mos vdesësh dhe të pikëllon derisa të mos mbytesh në pikëllim.
Home Çkena ka ikur nga atdheu dhe mundohet ta rikrijojë atdheun e tij atje larg. E krijon si rikujtim, si një kullë me frëngji që të mbrohet, se Home nuk mund të rrojë dot pa kullë dhe pa u mbyllur në të. Është thelbi i qenies së tij mbrojtja nga hasmët dhe, kur nuk ka hasmë, duhet t'i rikrijojë ata, ndryshe s'ka se si të jetë nga një atdhe i kullave me frëngji pa patur hasmë.
Homes ia kanë prishur kullën e malësisë, fisi i hasmëve është shuar, e fundit grua që ka mbetur, kur ia çon e ëma foshnjë në shpërgënj e të bëjë ç'të dojë me të, e përkëdhel, (sa tmerr!) dhe kjo është një fyerje e turpshme për Homen, i cili priste prej saj plumbin.
Megjithatë Homja përpiqet të krijojë kullën e vet e bashkë me të edhe hasmët e vet. Kulla nuk shkon pa armë, ndaj Martina, arma pa plumb dhe shumë kohë e pambërthyer, bëhet kuadri përmbyllës i rikrijimit të atdheut diku larg, në dhera të huaja.
Pas kësaj Homja nuk ka ç'pret tjetër, veçse dy gjëra: të lërë pas një djalë, pasi ia ka ndërtuar kullën e më pas ta vrasin. Djali duhet të vazhdojë gjakmarrjen, kurse Homja duhet ta ketë shlyer.
Më kujtohet se si, para disa vjetësh këtu në Athinë e njoha edhe unë Home Çkenën. Ishte një djalë i gjatë e i fuqishëm, i mençur e punëtor. Desh të më takonte sepse shkruante vjersha. Deri këtu nuk ka gjë të veçantë, por, kur folëm për kanunin, për gjakmarrjen, burrërinë e gjëra të tjera, mendimet tona ishin krejt të kundërta. Kur më tha se babai i tij kishte vdekur me turp, se nuk e kishte marrë gjakun e të jatit, se atë gjak duhej ta merrte ai, nipi, unë fillova të qesh. Homes tim i skuqeshin sytë kur qeshja unë. Si të mos qeshja e në të njëjtën kohë të mos rrënqethesha. Gjyshi i tij ishte vrarë nga hasmi në vitin 1943 dhe Homja im nuk e njihte. Kishte vendosur t'i merrte hakun pas më shumë se gjashtëdhjetë vjetësh. Mirëpo problemi ishte se duhej të zgjidhte më të mirin e fisit të hasmit, pasi "dora" tretej prej kohësh nën dhé. I thashë Homes tim se këto janë komedira me tragjedi brënda, se komedia qëndron në faktin që ti nuk mendon ta nderosh gjyshin duke bërë gjëra që mbahen mënd, por duke u shndërruar në vrasës, duke i lënë edhe djalit një hasm pas.
A e dini pse nuk po vepronte Homja im? Nuk po vepronte sepse gruaja i kishte bërë vetëm çupa, dhe ishte betuar se do të merrte grua tjetër, në se fëmija i katërt nuk do t'i dilte djalë. Dhe Homja im ishte njëzet e gjashtë vjeç, me tre fëmijë e një në bark, raskapitej në punë të rënda t'i ushqente gjithë ato gojë, dhe kjo ndodhte pikërisht për hir të gjakmarrjes...
Romani i Kyçykut e krijon Homen si rikujtim, ashtu siç krijohet edhe hasmi i tij si rikujtim. Ç'rëndësi ka në se një njeri ka jetuar fizikisht pranë nesh, kur ai ndodhet i shtruar këmbëkryq brënda nesh, më i prekshëm e më i plotë. Ne e dimë atë përmendësh edhe pa e parë, kur dimë se prej nga vjen. Ai është si bima që, kur shkulet, merr bashkë me rrënjët edhe copëra të baltës e gurë nga trualli ku ka qënë. Kudo që ta mbjellësh, frutat e saj do të kenë shije të njëjtë me të mëparshmen.
"Jo rrallë, Home Çkena dilte nga trupi, na rrëmbente dhe na hipte në njëfarë qilimi fluturues dhe ndaleshim ku na donte zemra. Pas nja dhjetë vjet fluturimesh, pasi qemë ndalur të çmalleshim e të lanim ndonjë hesap nëpër fshatrat dhe qytetet nga vinim, filluam të udhëtonim nëpër botë". (f. e romanit 25-26).
Në një anketë të zhvilluar me nobelistë dhe personalitete letrarë nga e gjithë bota, u vlerësua si romani më i mirë i të gjitha kohëve Don Kishoti i Mançës. Kjo figurë është krijuar si rikujtim dhe ngjarjet brenda tij të duken aq të pavërteta sa të habisin. Don Kishoti i ngjan një të burgosuri të harruar në kujtesën popullore, për t'u rikujtuar pas shumë kohe, atëherë kur ngjan aq i pavërtetë, sa që na bën të qeshim, por edhe të prekemi, të ndjejmë edhe dhimbje kur shikojmë sa thellë dashuron ai një krijesë që e ka shpikur nga fantazia e vet, sa me heroizëm lufton kundër armiqve të njerëzimit, që ka ai në mëndje, por që nuk ekzistojnë, se janë bagëti, mullinj ere e shakuj vere.
Don Kishoti shkund pluhurin e kujtesës popullore dhe të librave, i krijon të gjitha si rikujtim.
Home Çkena i Kyçykut nuk del vetëm nga kujtesa popullore dhe librat, ai jeton në një cep të Ballkanit, udhëton me kullën e vet në shpirt nëpër botë, banon në shpirtrat e të gjithëve Ne, aq sa, kur e vret martina e pambërthyer dhe pa plumb, "ishim aq të kapitur, jetimë e të mrekulluar, saqë çdonjëri prej nesh mund të betohej se nuk ishim kaherë njerëz, shqiptarë në mish e eshtra, emra flakur vorbullave të mërgatës, po shpirtra.
Ose shpikje. (f. e romanit 102).
Të jesh shpikje është gjë e vyer, sepse pikërisht shpikjet na kanë shtyrë gjithnjë përpara. Më mirë të jetosh si rikujtim, se sa të mos kujtohesh pasi ke jetuar.
Romani i Ardian Ch. Kyçykut është libër i vyer, sepse ka shpikjen brënda, ka atë që e presim prej kohe të na hipë në një qilim fluturues e të na çojë larg.

e hënë, 09- 07-2007