Rragata - Arnaut François

[Diabolis]

Rragata - Arnaut François

Varret e Francezëve

Emri Arnaut François gjendet i gdhendur mbi kryqin e njërit prej varreve të ushtarëve francezë rënë në Luftën e Parë Botërore. Mund të kem renditur gërmat gabim, të kem vënë emrin për mbiemër, të kem trilluar përsa i përket emrit duke vënë jo atë që lexova por atë që do doja të lexoja, por kjo pak ndikon në ato që do të them sepse nuk do shkruaj si kronikan, ose “alla turka”, kam zgjedhur të shprehem si Montanji, ”alla frënga”- essay, të cilës them se nuk i shkon dhe aq kostumi i përkthimit shqip përpjekje, sa i shkon “alla shqiptarçe” kostumi popullor rragatë.
Vendndodhja e varrit me këtë emër janë kaherë të quajturat Varret e Francezëve, prej nga ka marrë emrin dhe lagjia ku gjenden: në veri të qytetit të Korçës, në juglindje të Shqipërisë. Është një nga ato vendet më të qeta dhe paqësore që ka faqja e dheut. Simetri absolute, dy parcela me kryqe në krye të çdo varri ku prehen eshtra ushtarësh, ndarë nga njëri tjetri me rrugina të holla çakulli, një rrugë-shesh në mes e cila ka për hyrje një portë të madhe kangjellash hekuri, gjithmonë të kyçur, që mbahet mbi kolona guri ku në dy pllaka është gdhendur nga njëra anë shqip e tjetra frëngjisht ç’ka matanë, dhe brenda një mur-përmendore në formë drejtkëndëshi ku është gdhendur tributi që të gjallët ju paguajnë të vdekurve – një mbishkrim, dhe ky është fundi i kësaj bote gri. Kangjellat e hekurta lyer me të çelur, diçka midis të kaltrës dhe të gjelbrës, bari i prerë shkurt, shpatoret dhe ato breroret madhështore me lule rozë trëndafilash të egër që i shoqërojnë gjithë verën, i japin kuptim asaj kasolleje të vogël në qoshen e djathë, ku kujdestari mban veglat e punës.
Një përjetësi që nuk pati regjim e sistem, luftë e marrëzi ta ndryshonte, francezët paguajnë shpenzimet e pakta të mirëmbajtjes, ndërsa shqiptarët edhe kur shpalosnin flamujt e revolucionit e lanë flamurin francez të flladiste kryet e të rënëve, edhe kur shkatëruan nga themelet kishat dhe xhamitë e veta këto kryqe nuk i prekën me gishtin e vogël, e madje nuk i prekën as në 1997 kallashnikoviane të pashtetë, 80 vjet mbasi ata djem e burra preheshin nëntokë.
Vite të shkuara, në moshën e një çunaku, kur bashkë me shokët e shoqërisë me emrin më lluksoz në botë në aventurat tona nuk na mjaftonte qyteti, druaj në do na mjaftonte dhe Misisipi, në një nga arratitë e fshehta verore, sandalet e mia kanë shkelur në këto varreza. Dhe në atë vend të ndaluar mendja ime ndonse më kishte hedhur nga avllia në të djathë, nuk ndillte më prapësi. Përkundrazi, ndërsa lexonte kalimthi emrat e ushtarëve, fluturonte tëposhtë bulevardit të drejtë që zbret prej shpatullës së asaj kodrine të butë, në fund të qytetit dhe parkut Rinia të tij, ku atëhere ishin disa ndërmarrje dhe parku automobilitik, dhe shkonte drejt e në zemër të qytetit, pikërisht aty ku ne banonim, aty ku Themistokli Gërmenji ngriti flamurin me shkabën dykrenare dhe kollaren trengjyrëshe të Republikës së Korçës, nën armët e këtyre francezëve.
Atëherë zemra ime e vogël bredharake, harroi lodrat e panumurta fëminore për t’u mbushur nën zukamën e bletëve me ndjesi të pakapshme për moshën. Arnaut François, François Arnaut, pyetje pambarim. Kush ka qënë ky ushtar? Francez? Shqiptar? Një shqiptar i minierave të Francës? Apo një shqiptar i batalionit të shqiptarëve emri i të cilit kurrë nuk u mësua? Një trill rastësor? E po kështu për të tjerët. Ranë për Francën apo Shqipërinë? A kanë të afërm që kujtohet për ta? A ju sjellin një tufë me lule? Trima? Frikacakë?
Nuk kërkova të gjej përgjigje për këto pyetje dhe të tjera të ngjashme, as atëhere fëmijë e as djalë-burrë kur banova diku aty pranë, po të vazhdosh atë rrugicën-labirinth në të djathtë për të shkuar atje ku dikur ndodhej aeroporti i Korçës që kapërceu Luftën e Parë, të Dytën, të Ftohtën, ndërsa prej Europës dhe Parisit të saj në zarfe të përmuajshme për vite me radhë do të vinin rregullisht pensionet e shqiptarëve-ushtarë të rënë në luftrat e Republikës deri në gjallje të bijave dhe bijve të tyre jetimë. Përkundrazi, një mbrëmje të pranverës së vitit 1997, kur një zë nga errësira thërriste “... po dilni o merrni ...” duke hedhur anërruge kapica me armë, aq larg ballkonit të shtëpisë sime sa dhe varreve të francezëve, i bëra vetes një pyetje ngatërrestare: “Ju thotë të gjallëve apo të vdekurve?”; asnjë francez i vdekur nuk u bë i gjallë, por plot shqiptarë të gjallë u bënë të vdekur.
Ndërsa po shkruaj, më duket se pikëpyetjet në fund të fjalive janë si kryqet mbi varre, e mua më dridhet dora të shtoj të tjera, qoftë dhe në letër, prandaj në këtë rragatë po çarmatos pa kushte veten nga pyetjet-armë. Ushtarët mbi të gjitha kanë qënë njerëz, Shqiptarë të rënë diku në Francë apo Francezë të rënë diku në Shqipëri, ata lëkundin dhe fjalinë më tokësore “Mourt Pour la Patrie” që eshtrat e Ushtarit të Panjohur Francez mbajnë mbi shpinë nën Harkun e Triumfit.
Në Varrezat e Francezëve të paktën një ditë në vit qetësia mortore prishet, më saktë paqtohet, bëhet e njëjtë me atë të gjithë varrezave të botës, dera e saj hapet dhe në të ka njerëz. Nga një autokolonë e vogël veturash që parkon anë bulevardit me trotuare të shtruara ndër vite me pllaka shtufi, pastaj me rërë bituminoze e së fundi me pllaka betoni, fundi i të cilave përkon pikërisht me fundin e varrezave si për të treguar se qyteti i ka këto varre pjesë të tij, zbresin Përfaqsues të Ambasadës Franceze në Tiranë, ndonjë funksionar i ministrive të Tiranës, me patjetër përfaqsuesit e pushtetit vendor, qarkut, rrethit, bashkisë së Korçës, shtypit lokal, e mbase dhe klerikë. Një ditë e tillë që nis me një rrugëtim të gjatë, ka në thelb të saj vetëm një minutë heshtje, rrethuar me flamurë, kurora shtetërore, tufa me lule. Kjo heshtje e thellë nis me përkulje e mbaron me përkulje, brenda një minute në të cilën asnjë mendje e shëndoshë nuk mendon për punët e veta; vetëm një minutë heshtje – i fundmi nderim.

Nderim apo hipokrizi?

Jam zemërthyer për këtë varr të freskët dyshimi që sapo hapa dhe shënjën e çuditëshme mbi krye, për kthesën e papritur që po i jap rrëfimit tim dhe ndeshjes për çka shprehin këto dy fjalë, njërës prej të cilave i duhet thënë lamtumirë, por nuk pashë rrugë tjetër për ti sqaruar gjërat dhe vetëmbrojtur.
Nderimit po i përball dyfaqsinë apo hipokrizinë nisur nga një fjali e librit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” e Ismail Kadaresë, ku autori na dëfton nëpërmjet gojës së një ushtari:

“S’ka hipokrizi më të madhe se kërkimi i eshtrave pasi mbaron lufta”.

Pohoj, pa lënë shteg për mëdyshje, se nuk gjykoj librin, ndonse dhe kjo do të ishte normale nëse pranojmë fjalët e një François-i tjetër, Rabelesë këtë herë, i cili tek parathënia e “Gargantua dhe Pantagruel” thotë se lexuesi po ashtu si qeni bën me koskën duhet të bëjë me librin, ta nuhasë, provojë dhe shijojë, të nxjerrë prej tij palcën.
Do ti marrim bazë fjalët e ushtarit si të vetë autorit, ashtu siç kemi marrë fjalët e Princit Mishkin, idiotit tek “Idioti” i Dostojevskit:

“Të vrasësh për vrasje është dënim pakrahasueshmërisht më i keq se krimi vetë. Vrasja nga sentenca ligjore është pamatshmërisht më e tmershme se vrasja nga vrasësit.”,

për atë gjë të tmerrshme, një prerje koke në gijotinë, që Princi kishte parë me sytë e tij në Lion. Ndërsa kjo ishte pjesë e asaj palce që Europës ju deshën njëqind vjet që “ta shijonte”, përndryshe ta hiqte dënimin me vdekje, ashtu duhet, në qoftë palcë, ajo “të nuhasë”, “provojë” moskërkimin e eshtrave mbasi mbaron lufta, e nëse i pëlqen “ti shijojë ato”, pra të mos i kërkojë më eshtrat e ushtarëve kur mbaron lufta. Mbase mjafton ngushëllimi që na ka lënë Lukani tek “Lufta Civile”:

“Nënë Toka ka vend për gjithë bijtë e saj, e ai që s’ka një urnë, ka qiellin për mbulojë”.

Nëse ky ushtar i Kadresë e ka drejt, ashtu si ushtari tjetër dezertor që thotë se

“Ne do t’u kërkojmë llogari atyre që na dërguan në luftë.”

, e pra nëse Kadareja ka dhënë me vërtetësi mendimet e ushtarëve, Europa dhe perëndimi, qytetërim të cilit i përkasim, do të jenë mësalla me dy faqe, e për më keq mësalla të përgjakshme kasapi, nëse kërkojnë eshtrat; dhe ata sot kanë ushtarë në të gjitha anët e globit ashtu siç kemi dhe do të kemi dhe ne vetë prej Afganistanit, Irakut e Bosnjës.
E vërteta sipas historisë, parë nga këndvështrimi pragmatist, është se raca e popuj, zakone e rituale, aq të ndryshme sa mjafton një qafë mali të kaptosh e të bindesh, janë të ngjashëm në nderimin e të rënëve në luftë. Është fakt se fatin e të rënëve në luftë popujt kurrë nuk e kanë lënë à la diable.
Luftrat nuk i lënë kujt kohë ti varrosë si duhet e ti kërkojë të rënët, e detyrimisht e vetmja mundësi mbetet mbaslufta, bile shumë kohë mbas saj, kur gjakrat ftohen, histeritë plandosen e ato që do të rivarrosen janë eshtra. Shpesh kërkimi do bëhet sa këtej aq edhe andej frontit, në radhët e “armikut”, dhe ne shpresojmë se nuk rrojmë pranë kanibalësh, vlerat e të cilëve rriten në përpjestim të drejtë me numrin e armiqve që hanë.
Ndërsa sqarimi im kërceu tek Rabeleje për hatër të ngjashmërisë së emrit të tij me heroin tim François, tek Dostojevski kërceu nga ngjashmëria e meritës që i njohin vetes Princi Mishkin, dhe Kadareja, e cila përmblidhet në fjalën “idiot”, që sikurse e dini i pari e përdorte kur fjalët e tij shiheshin me dyshim, ndërsa i dyti siç shkruan vetë tek “Ftesë në studio” ja ka trashur vetes anëfletëve të botimit të parë të Gjeneralit. Ku, sa dhe pse nuk e di; ai edhe bri fjalisë që unë kam shkëputur mund të jetë vetëquajtur “idiot”, punë e tij, unë po vazhdoj të shkruaj për atë që mund të jetë sa imja dhe e të tjerëve, dhe kjo është mbasvdekja në mbasluftë.

Mbasvdekja në mbasluftë

Mbi këtë botë mjafton të lëshojnë hije dy njerëz dhe luftrat e për rrjedhim mbasluftrat nuk kanë për të mbaruar kurrë. E nëse ju këtë herë, do ngulnit pikëpyetje të llojit: “Si? Përse?” - Një përgjigje e shpejtë, por më fisnikja do të ishte: Për liri!
Një shembull i të sotmes është lufta dhe mbaslufta në Kosovë, e prekshme deri në asht, e verifikueshme deri në ADN, e tillë sa detyron Ismailin njeri të ngrihet mbi Kadarenë shkrimtar kur shprehet në kullën e legjendarit Adem Jashari:

“Ndodhem këtu i prekur thellë, si rrallëherë në jetën time. Ju falemnderit promete të Jasharjave legjendarë”.

Për mua, Ismaili që nderon është i dlirë, ndërsa Kadareja që i shtie në vesh lexuesit të kundërtën është i shtirë; besoj kësaj here ju nuk do të ngulni pikëpyetje.
Përpara se ti kthehem sërish fëmijërisë, ku përvoja ime në varrime eshtrash është ku e ku më e rëndë se sa një kalim pa leje varrezash, ju kërkoj falje që shpërdora madhështinë e fjalës paqe duke përdorur një thjeshtrën e saj që e ka luftën brenda.
Po t’ju tregoj për stërgjyshen time Viktorinë, duke anashkaluar oborrin e saj me trëndafila, llokumet me ara, kërrusjen e moshës, qyrkun dhe bastunin, për tu ndalur tek duart e saj të mëdha e të rreshkura, të dyllta dhe të drryellta, gjithmonë të gatshme për të më përkëdhelur e dhënë lule e llokume. Ato duar mahnitëse i kam aq të pashlyeshme në kujtesë, sa kur pashë fotografinë “Duart e nënës” që gjeniu Gjon Milli i kishte bërë duarve të nënës së tij mbas dyzet vjet ndarjeje, mu duk se truri im ruante diapozitivin, ndërsa atyre dy fjalëve shqip që nënë e bir këmbyen “Je ti?”, ju përkonin timet “Janë ato”.
Po, ishin ato duar me thonjtë e bardhë të të cilave stërgjyshja ime kishte varrosur bijën e saj të vogël, viktimë e luftës, në ullishtat e Vlorës në verën epidemike të 1919. Atë gusht të Luftës së Parë Botërore Grekët ishin lejuar të zëvendësonin trupat franceze në Korçë dhe popullsia, në pritje të gjëmës, pa një pa dy kishte marrë rrugën në njërin nga ata exodet biblike që ndjekin shqiptarët - më i madhi, më i vonti dhe më tragjiku, ai i shqiptarëve të Kosovës në fund të mijëvjeçarit që shkoi. Flamuri është për shqiptarët Varka e Noes dhe Vlora vendodhja e saj, paçka se shqiptarëve ende nuk ju ka lindur Noeja i tyre.
Por duart e stërgjyshe Viktorisë nuk ishin mahnitëse për kaq, ato ishin mahnitëse se mbas lufte ajo shkoi vetë tek varri i të bijës e tha

“me këto thonj që të groposi nëna, bijo, me këto thonj do të të nxjerrë”,

dhe ashtu bëri, e mori dhe e rivarrosi të bijën në Korçë. Sikur të mos ishte mjaft, asaj ju desh edhe njëherë tjetër ti nxirrte eshtrat e të bijës e ti rivarroste, kësaj here ishin puntorët e komunales që grumbullonin varrezat e ndara sipas feve në një të vetme, dhe ajo që vajtoi të njëjtën fjali ashtu përmbys. Me sa duket e vetmja Victory që arriti gjyshe Viktoria në jetë ishte kur duart e saj gjetën prehje pranë të bijës - tre herë varrosur prej të jëmës e kushedi sa herë qarë, fitore të cilën ajo e mbron dhe andej botës.
Me të tillë dashuri të jashtëzakonshme për fëmijët e vet janë të gjithë nënat e botës dhe ti privosh ato nga një vend ku në qetësi të thonë tre fjalë zemre, të derdhin dy lot, të ndezin një qiri, por të hedhësh kuturu hije ogurzeza duhet të kesh një copë shkëmb në vend të zemrës e një gur lumi për tru. Eshtrat mbas luftës i kërkojnë nënat, kur ato nuk mund ta bëjnë këtë vetë, se po të mundnin nuk do ti luteshin kujt.
Mes të rënëve ka të tillë që mund të shprehen me fjalët e Anaxagoras të Ciceronit tek “Rragata Tusculane” se

“...është e njëjta largësi nga kudo për nëntokë”,

por e kundërta nuk është e vlefshme, nuk të lënë nënat, nuk të lë dashuria e tyre e pakufishme, por mes të rënëve ka dhe të tillë si shqiptaro-amerikani i vrarë në Irak, marinsi Gentian Marku, që të vetmin amanet që la ishte të prehet në varret e të parëve të tij, në vëndlindje. Amanetin se tret dheu – thotë populli, as eshtrat dhe detyrimin moral të shoqërisë, shqiptare, irakiane, amerikane, për të përkujtuar dikur Ervin Dervishin dhe Gentian Markun, tashmë Dëshmorë të Atdheut, atje ku ranë - në Irak, jo aq se për të dhanë jetën, por se në të dhanë jetën, më të shtrenjtën.
Ka qënë një ditë e grimët, kur mua një nxënësi të tetëvjeçares, veshur me këmishë të bardhë, pantallona të errta, dhe shallin e kuq të pionierit më duhej të bëja atë që është më pak e besueshme, të bëja roje nderi dhe të mbaja gjatë ceremonive të rivarrimit të dhjetra partizanëve një arkivol të vogël të kuq me eshtrat e njërit prej tyre.
Në kodrën mbi qytet ishin ndërtuar Varrezat e Dëshmorëve, një shqiponjë e mermertë që zbardh prej së largu, për flatra rreshta me varre, për krye dy dhomëza-muze, me emrat e të munguarve, për zemër një grusht ideologjik të një partizani. Ishte dëshira e familjarëve të dëshmorëve që kishin rënë në male, ti kishin pranë.
Salloni mondan i Pallatit të Kulturës u kthye në një shtëpi varrimi, prej katit të dytë tëposhtë shkallëve të tij të mermerta dhe ngado tjetër, bezet e zeza, e ndonjë e kuqe, që zbrisnin deri përtokë ku preheshin shumë e shumë arkivole, krijonin zgavrën e një kupole tempulli, atij të vdekjes dhe patriotizmit. Muzikë funebre, kamiona ushtarakë që shërbenin për shtrat topi, zi, nëpër të cilën kalonin një nga një arkivole. Të përmortshëm, një varg me makina eci rrugës, një varg me njerëz u ngjit kodrës për tek shqiponja e mermertë ku varre të vegjël me parete betoni, me pllakat e mermerta tek koka gdhendur me emrin dhe rininë e secilit prisnin gojëhapur, si nënat gjëmën dikur. Pritje, rivarrim, përcjellje, heshtje, pushkatarë, nderim, lotë e lule, dhe për të gjithë pavarsisht datës së rënies, e njëjta ditë përkujtimore - 5 Maji.
E po kështu ndodhi mbas 1990 ku pjesën tjetër të të rënëve në luftë, dëshmorëve, ballistë, legalistë, të pushkatuar pa gjyq, të mohuar egërsisht, të pavarr, të nxjerrë nga varre të përbashkët apo të varrosur humnerave, do duhej ti rivarrosnim me të gjitha nderet, me atë një minutën heshtje në krye. Por sa keq që shoqëria shqiptare nuk mundi ti varroste dhe as ti rivarroste bashkarisht, sa keq që në vend të ulnim atë grushtin ideologjik i vumë përballë tjetrin po aq të ashpër e mohues.
Në Shqipërinë ku lufta e klasave zgjati gjysëm shekulli pajtimi është ende larg, ashtu si edhe varrezat. Jemi të paskrupuj, jonjerëzore e qorrë, nëse i lejojmë vetes të mendojë se ato i takojnë të shkuarës, se ne duhet të shikojmë të ardhmen. Pranoj këtë të fundit, por themelet e të shkuarës sonë ngrihen mbi një altar plot me sakrifica e flijimeve që nuk duhet nëpërkëmbur.
Për të forcuar sa them, po duke ndjekur përkimet që ju mund ti gjeni dhe gjetiu pa ju a treguar, po sjell një ndodhi tjetër, kësaj here nga bota ku mbajmë sytë.
Ka qënë po një 5 Maj, ai i vitit 1985 kur Presidenti i SHBA Ronald Reagan, mbas një ftese të Kancelarit Helmut Kohl, shkoi dhe vendosi një kurorë në Varrezën Kolmeshohe, në Bitburg të Gjermanisë Perëndimore, një varrezë ku mes 2000 ushtarëve gjermanë kanë varret dhe 49 Waffen SS. Kundërshtitë, buja e atëhershme dhe jehona e saj edhe sot e kësaj dite nuk e penguan Reaganin që sipas zonjës Margaret Theçer “fitoi luftën pa një të shtënë”, jo vetëm të kryente ç’kishte planifikuar por dhe ti dilte zot veprimit të tij tek shprehej se

“... historia do të provojë që kam të drejtë. Nëse ne nuk pajtohemi mbas dyzet vjetësh, ne kurrë nuk do të jemi në gjendje ta bëjmë atë”.

Shumica e SS-ëve të atjeshëm janë 17-20 vjeçarë, e fjalia e Reaganit:

“Ata janë viktima, pa dyshim aq sa viktimat e kampeve të përqëndrimit”,

ende ngre dallgë debati, dallgë të cilave, më mirë se zyrave, mund tja u gjesh në thellësi të amerikanizmit të fshehtën që mbartin. Në historinë dhe kulturën disashekullore të Shteteve të Bashkuara është lehtë të drejtohesh, e lehtësisht të veçosh vargje nga poezia e famshme “Pajtimi” e bardit Uollt Uitman:

Armiku im është i vdekur, një njeri hyjnor sa vetë unë është i vdekur,
Unë shoh ku ai shtrihet faqebardhë dhe ende në qivur – unë afrohem,
Përkulem dhe prek lehtas me buzët e mia fytyrën e bardhë në qivur.

Një minutë heshtje

Njeriu është hyjnor, e ai mbetet i tillë edhe në mbasvdekje. Nuk ka pajtim dhe nderim më të madh se të puthësh varrin e armikut, akt të cilin mund ta bësh vetëm në mbasvdekje, e që ta kesh atë duhet ta kërkosh në mbasluftë. Një akt të tillë të lartë, vendosjen e një tufe me lule prej ambasadorit Krismant mbi varrin e Themistokliut të rivarrosur në Korçë, francezëve ju deshën plot 81 vjet ta bënin, ti njihnin pafajsinë dhe të nderonin atë që e pushkatuan në Selanik nën komandën e një gjenerali që lufta i kishte marrë 5 djem.
Një Ballkan me paqe të vërtetë midis shqiptarëve dhe sërbëve nuk mund të ketë përpara se kreu i një Sërbie njerëzore të vendosë një kurorë me lule tek varri i Adem Jasharit, pavarsisht nëse në Beograd, Prishtinë a Tiranë firmosen e vulosen dokumenta zyrtare, sepse nderimi për të rënët ka mbi popujt vlerë më të madhe se çdo firmë. Popujt në paqe bëjnë krushqi të reja, shtetet në paqe bëjnë luftra të reja.
Njerëzimi prej mijravjeçarëve kujton dhe nderon si ata që humbën ashtu dhe ata që fituan, si Aleksandrin e Maqedonisë ashtu dhe Leonidhën e Termopileve; si luftëtarin ashtu edhe paqësorin, si Skënderbeun ashtu dhe At Gjergj Fishtën. Është një peng i pashlyeshëm, një vrimë e hapur në zemër, mosditja e një varri, mospasja e eshtrave në të. Perifrazoj Dostojevskin, të mos kërkosh të rënët, të mos gjesh mënyrën për një minutë heshtje e për tu përkulur mbi ta, është pamatshmërisht më e tmershme se vrasja që ju bënë vrasësit.
Në mbasvdekje njerëzimi nderon njeriun, si gjeneralin dhe ushtarin, si “trimin” dhe “frikacakun”, si “heroin” dhe “viktimën”, si “mikun” dhe “armikun”, dhe në këtë të fundit ndarja vëllavrasëse “ne” dhe “ata” është aq e përkohëshme sa e përkohëshme është lufta, gjendja anormale e planetit.
Sikur të shmagnim luftën, sikur gjithmonë të ishte paqe, sikur ... Jeta na vë përballë faktit të kryer, ne kemi luftën dhe pasojat e saj me të cilën dhe për të cilat qoftë në konventa të shkruara me bojë e qoftë në ndërgjegjen e popujve të shkruara me lot e gjak ne duhet të merremi.
Neurologët, shkencërisht e kanë qartësuar se një tru primitiv i orkestron keq emocionet, veçoj këtu kalimin nga mospëlqimi tek urrejtja, lëndën djegëse të luftës, frikën dhe kundërpërgjigjen ndaj saj, u largo ose lufto. Ç’pasoja makabre kanë sjellë dirigjentë të çmendur, duke abuzuar me emocionet kolektive, dhe ç’rrugë e gjatë u dashka për t’ju larguar primitivit.
Nderimi për të rënët në luftë nuk është më shumë se sa një ylber mbas një shtrëngate vdekjeprurëse, por ai është i pazëvendësueshëm, ashtu si sytë kërkojnë ylberin, ashtu shpirti kërkon nderimin. E po ashtu si në ylber dallojmë ngjyrat e ndryshme të spektrit të dritës, ashtu dhe në nderimin për të rënët dallojmë ndjenjat e ndryshme, të zbërthehen, të ndërfuten tek njëra tjetra. Pa bërë këtu ndarjen e këtij spektri të dritës së bardhë të nderimit njerëzor mbi të rënët, them se aq sa na rëndon mbi supe ylberi aq na rëndon dhe nderimi i të rënëve në luftë që zgjat një minutë të vetme për të na treguar mrekullinë e paqes pa kushte ndaj shëmbëlltyrës së kapitullimit pa kushte.
Ketë ditë të vitit, në vendlindjen time, njerëzit shkojnë në varrezat ku prehen të zakonshmit, ata që vdekja i ka marrë ndryshe luftës, si për të mos i lënë të vetmuar, t’ju flasin ndonjë fjalë a t’ju lënë gjësend, nga ato që pëlqenin në të gjallë. Ndërsa në Varret e Francezëve, mbase në të vetmen varrezë në botë me aq shumë kryqe ku nuk ka një kishëz të vogël, as këmbanore e këmbanë, e jo e jo një prift, mbi varre do të ulen era dhe bora që hyjnë pa pyetur për drynin tek dera e hekurt.
Ndaj o shqiptaro-francezi im, ndonse na ndan një oqean, e unë s’kam mundësi të të flas aty pranë gjuhën tënde të heshtur në një minutë të vetme, stisa për ty këtë dorë me fjalë, të qofshin të lehta:

Nderim për ty Arnaut François! Kushdo qofsh!

[Brari]

Bukur ke shkruar o Dante D'Aligieri yne..

[Brari]

Bukur ke shkruar o Dante D'Aligieri yne..

A e di ti se byrokratet tone ne koh te Dull franko filit.. e lan te vdese pa ndihme mjekesore
duke mos ja cuar qellimisht mjekun Ambasadorit te tringjyrshes.. dhe megjithse Ai i ngrati i kishte mbajtur me hater dinosauret tane byroiste duke i ngopur sa her deshen me viza franceze ..sorrollopin byroist e sahanlepiresit e tyre..

[Cupke_pe_Korce]

DD, i paske shpallur lufte historise me duket Brarin e paskemi me Fiorentinet me sa shoh (j/k)

[kolombi]

DD,bukur si zakonisht.
Shkrimet e tua,kane nje te mire,bejne edhe te harruarrit si Cupka e Korces,te na japin shenja jete...............

[Diabolis]

Perpiqemi!?

[Sokoli]

Frnacois Arnaut

Kapiten Francoisi e kishte gdhirë atë natë. Skërmitej me kërcitjet e shtratit dhe puliste sytë ritmikisht pas çdo tringëllime të ujit që pikonte prej hendekut të çatisë m’u rrëzë dritares.
-Përse duhej pushkatuar tjetri që pa dalë dielli xhanëm? Ç’ishte ai urdhër i pazakontë? Mos nuk paska të drejtë të shohë as diellin ditën e fundit të jetës së tij njeriu i shkretë? Apo mos vallë nuk duhet ta shohe drita e diellit? Pyetjet reshtën së mërmërituri për një çast, njimend prisnin të merrnin përgjigje nga diçka të cilën nuk e ceknin dot, por më kot. Në dhomë dëgjoheshin veç kërcitjet e shtratit dhe uji që pikonte rrëzë dritares së hapur.
-Urdhëri është urdhër, tha me vete. Sa mund të jetë ora? Nga meraku i tepërt kishte rënë në shtrat me gjithë uniformë por pa armët. Shpatën, dhe një revolver të stërmadh i kishte vendosur mbi karriken aty pranë në mbështetësen e së cilës ishin varur dhe pizhamat. Nxori nga xhepi një qostek të argjendtë me një lokomotivë me avull të stampuar në kapak dhe e pa. Ishte Dy e natës. Shtrati kërciti dhe për nja-dy orë të tjera e, më në fund, gjeti rehat duke u liruar prej peshës së kapitenit. Pas tij filluan të kërcasin çizmet. Urdhëri ishte urdhër...

***

Kapiten Francoisit iu duk vetja më i rëndë se zakonisht atë mëngjes që nuk kishte ardhur ende. I zvarriti hapat së bashku me majën e shpatës deri tek dera kapanonit ku flinin ushtarët. Aty mbajti këmbët, përdrodhi me dy lëvizje të prera majat e mustaqeve, nxori gjoksin përpara dhe hyri brenda. Ushtarët flinin si qingja të pafajshëm në poza nga më të ndryshmet. Të mos ishte për shtretërit e renditur simetrikisht fare mirë mund t’i ngatërronte për dasmorë të lodhur prej ahengut. E zgjoi rrëmbimthi gjithë kapanonin duke thërritur me zë të lartë pesë emra. Pasi u kërkoi të jenë në gadishmëri për pesë minuta doli të presë përjashta me qostekun në dorë. Toga e ushtareve u radhit përpara tij pas gjashtë minutave. U thirri me sa i hante zëri:- Toga e pushkatiiiiimiiiiit gatiiiiiiiitu! Ushtarët, që deri në ate moment kishin qënë të ç’gatitur, ngrinë. Ngriu dhe gatitja. Gjithçka përreth ngriu përveç disa pupilave sysh që dridheshin në zmadhimin e tyre për të kapur ndonjë rreze drite prej mëngjesit që nuk kishte ardhur ende. Hamendjet e ushtarëve filluan te çajnë t’errin e natës...
-Pushkatimit? Kë do të pushkatojmë që me natë? Nuk presim dot sa të zbardhet? Shumë shpejt pëshpërimat e hamendjeve u mbytën nga trokëllima e rëndë e hapave të komanduar të togës.

***

Dera e plevicës-qeli u hap dhe brenda hyri një njeri me uniformë kapiteni. I dënuari, një burrë afro të dyzetepesave, u çua në këmbë menjëherë sikur të kishte kohë që priste. Silueta e kapitenit zuri krejt hyrjen, mori një pozë solemne dhe nisi të lëvizë nofullat:
-I dënuar ... por i dënuari e ndërpreu në mes:
- Shkojmë! Nofullat e kapitenit filluan te vjershëtojnë përsëri me të njëjtin ton:
-Në emër të...
-Po shkojmë o derëbardhë, e ndërpreu përsëri i dënuari dhe bëri i pari për nga dalja. Doli dhe kapiteni duke tërhequr pas vetes derën e zezë të plevicës që shërbente si qeli. Toga e vuri në mes dhe të shtatë njerëzit morën për nga pas kazermës.

***

-Mon kapiten, mon kapiten, është shumë errët, nuk shohim dot gjë prej kaq larg,- u qa një zë nga toga e pushkatimit.
-Afrohuni aq sa t’u shohin sytë! Ushtarët nisën të bëjnë përpara dhe e ndalen hapin vetëm kur vunë re se tytat e pushkëve për pak do të preknin gjoksin e të dënuarit.
-I dënuar! Shprehni dëshirën tuaj të fundit!
-Më zgjidhni duart! Mos më lidhni sytë! Më jepni dhe diçka për të shkruar! Kapiteni rrëmoi xhepat për ndonjë copë letër pa u ngutur. E vetmja që iu ndodh paskësh qenë një kupon ushqimor që nuk e kishte përdorur ende ne mencën e garnizonit. Iu afrua të dënuarit me hapa të ngadaltë duke nxjerrë njëkohësisht prej xhepit të brendshëm dhe penën e tij të vetme me të cilën i shkruante letra Maries në Lion. I zgjidhi duart dhe ia dha që të dyja, kuponin dhe penën e tij të vyer. I dënuari filloi të lëvrijë penën mbi letër. Dukej sikur skiconte. Ah, jo, po shkruan me gërma kapitale.
-Tre dëshira hë, foli kapiteni dhe ngriti vetëm vetullat duke i lënë sytë pertokë si duke kërkuar të marrë një shprehi të zakonshme për të tilla raste. I dënuari nuk e ngriti kokën por vazhdoi të shkruajë në kupon. Pasi mbaroi e palosi, i vuri kapakun penës, dhe ia dorëzoi përsëri kapitenit.
- Jo! Kam dhe një të katërt! Komandën t’a jap vetë! Kapiten Francoisi shtangu i hutuar. Tytat e pushkëve që gjatë gjithë kësaj kohe kishin qënë të drejtuara për nga i dënuari filluan të bëjnë rrathë të vegjël në ajër. Pastaj rrathët erdhën duke u bërë gjithnjë e më të mëdhenj. Të kishin shtënë në atë moment nuk dihej se nga do të shkonin plumbat. Kapiteni u spraps i hutuar dhe me duart që i dridheshin futi penën dhe letrën në xhep duke mos u kujtuar të pyesë as për ku drejtohej ajo pusullë.
-Mon kapiten, mon kapiten jemi shume afër, u dëgjua përsëri zëri i lëkundur i një ushtari si tyta e pushkës që mbante në duar. -Do të bëjnë rikoshet plumbat e do të vrasim njeri-tjetrin.
-Po sprapsuni atëherë! Ushtarët filluan të sprapsen përsëri...
-Mon kapiten nuk shohim dot kaq larg, është shume errët. Ndizni juve një pishtar dhe afrohuni ca për nga i dënuari që të shohim se ku shtjemë.
-“Monde ô Dieu”, u ankua kapiteni me sytë nga qielli. Kemi ardhur këtu për të pushkatuar këtë dhe jo mua.
-Kapiten a të presim sa të dalë dielli? U dëgjua përsëri zëri i ushtarit. Pas kësaj ra një heshtje shurdhuese që nuk do të kishtë mbaruar kurrë sikur të mos e prishte një kukumjaçkë që sodiste gjithçka nga maja e një peme aty pranë.
-Jo, u përmend kapiteni. Urdhëri është pa feksur drita ende! Errësira koprace e natës nuk lejonte askënd të dallonte më shumë se ravijëzimet e siluetave. Edhe pse vrimat në murin e pasmë të kazermës dëshmonin për pushkatime të hershme kishte të ngjarë që shumica e tyre të ishin kryer ditën. E vetmja që shikonte gjithçka ishte kukumjaçka mbi pemë.
-Ma jepni pishtarin se e mbaj unë, gjëmoi sërish zëri i të dënuarit. Qënia e kapitenit tashmë funksiononte sonambul. Nuk i bindej më logjikës por tonaliteteve të zërave që dëgjonte. Dukej qartë që ligjin brenda tij e bënte instikti i vjetër i ushtarit. Zëri që kërkonte pishtarin tingëllonte më komandues se vetë zëri i gjeneral Sarailit.
-Kush të jetë vallë ky i dënuar që kërkon të kthehet në dënues, mendoi me vete.
I dënuari e ngriti pishtarin në lartësinë e kokës dhe i thirri togës së pushkatimit:
-Aaaaaaaarm mbush! Shulat u bindën duke kërcitur thatë dhe me nervozizëm.
-Gaaaatiiiiiii!? Rrathët që krjionin tytat e pushkëve në ajër erdhën duke u zvogëluar. Askush nuk merte më frymë përveç kukumjaçkës mbi pemë dhe të dënuarit që e nxori për herë të fundit me sa fuqi që kishte:
-Zjarr!
...dhe zjarri doli ... prej grykëve të pushkëve duke iu sulur zjarrit të pishtarit me një vrull aq të madh sa që sytë njerëzorë e kanë të pamundur të dallojnë çfarë ka në të, dashuri a xhelozi. Pishtari ra përtokë së bashku me të dënuarin, por nuk u fik. Kapteri u afrua dhe e mori në dorë kur papritmas u kujtua se kishte harruar të pyesë të dënuarin se kujt i adresohej pusulla e shkruar në kuponin e tij të bukës. E nxori nga xhepi dhe e afroi pranë pishtarit për t’a lexuar. Në anën e pasme të tij ishte shkruar me gërma kapitale: E MEGJITHATË TË RROJË FRANCA!

Epilog

Atë mëngjes gjeneral Sarailin e njoftuan se kapiten Francoisi nuk gjendej në asnjë cep të garnizonit. E kishin kërkuar gjithkund por me sa duket ishte zhdukur pa lënë gjurmë.

Metalog

Netëve të ftohta Korçare, sipër në malet e Moravës, atje ku ujqrit i ulërijnë zgjatur hënës, së bashku me angullimat e ujqërve vendas dëgjohet dhe një angullimë e veçantë me një si gurgullimë hundore në të... është e Francois Arnautit.

Janar 2005

[Eagle]

me pelqeu shume kjo

p.s po rragate ca eshte xhanem..

[Sokoli]

Aristoteli: Plato eshte i dashur per mua, por akoma me e dashur eshte e verteta.

Me siguri qe e ka thene ne ndonje "kafene".

p.s.

..i bukur eshte forumi...
shkruajme ketu pa pyetur per lidhje Shkrimtaresh..redaktore..biografira e shtepi Botuese..
..merrni nga nje kafe e dhize i cigare…

Mirëmbetshi nga mua.

[Brari]

sokol e di qe mund te behesh prozator i mire ti..
por pres nga ty nje tregim a novele me berat brenda..
dhe berat do me thene .. berat me ato halle qe ka qe per nga historia duhej te qe sot si nje Grac a Kembrixh ..por per fat te keq eshte e di ti si eshte..
Ja nje dizaj vajza 20 vjece u gjend e coptuar..poshte mureve te kalase..
Nejse ti e di..