Realizmi dhe Idealizmi

[Veshtrusja]

Po e hap k'te teme ne vend qe te zhvillohet nje diskutim ne lidhje me Realizmin dhe Idealizmin. Por kjo nuk eshte nje teme ku thjesht do shkruhen opinione, kam deshire qe kur te shkruani, te bazoheni te mendimet e ndo nje filozofi dhe kam deshire qe te jepni edhe perkufizime te fjaleve (termave) te ndryshme filozofike ne proces qe komentoni mbi ato dy rryma filozofike.

[Veshtrusja]

Une po e filloj me fjalet e John Hospers kur shkruan ne lidhje me Realizmin ne librin e tij : "An Introduction to Philosophical Analysis".

Se pari, Hospers thot se njeriu eshte Realist kur beson se bota fizike ekziston dhe esht "aty" nese ne e perceptojm ate apo jo, dhe qe mund te dime disa gjera mbi te.

Pastaj, vazhdon te flasi mbi 4 Principe te Realizmit Naive:

(1) Ekziston nje bote me objekte fizike

(2) Fjali mbi kto objekte mund te njihen si te verteta nepermjet eksperiences sensore.

(3) Kto objekte ekzistojn jo vetem kur jan perceptuar por edhe kur nuk jan perceptuar. Jan te pavarura nga perceptimi.

(4) Nepermjet senseve, ne e perceptojm boten fizike pothujase ashtu si eshte. Ne pergjithesi, ato qe mbajm te njohim mbi te jane te justifikuara.

(5) Impresionet sensore qe ne kemi per gjerat fizike jane te shkaktuara nga vete ato gjera fizike. P.sh., eksperienca ime me karriken eshte e shkaktuar nga vete karrikja.

________________

Hospers vazhdon te diskutoj dyshimet mbi ato 4 Principe te Realizmit Naive:

(1) A nuk varet ajo qe perceptojm, te pakten pjeserisht, te natyra e organeve te percepsionit? Nese syt tane do te ishin ndryshe, cfare do shihnim do t'ishte ndryshe. Cfare te drejte kemi ne te supozojm qe ato qe shikojm jane vertete ashtu si i shikojm? Ne fakt, si mund te njohim ne themel "si jan vertete gjerat" apo "si jan ato vertete ne vetvete"? A kemi ne ndo nje te drejte te themi si eshte "vertet" bota fizike?

(2) Edhe me organet e percepsionit, ka raste qe nuk perceptohen gjerat ashtu si jan. K'to quhen iluzione. Nje shkop duket i perthyer kur gjysma eshte e futur ne uj, por ne realitet shkopi eshte i drejte.

Pra, ne mund te zhgenjehemi nganjhere nga percepsioni sensor. Cdo njeri e ben dallimin midis si gjerat "duken" dhe si "jan" vertete. Shpesh ne i "perceptojm gjerat ashtu si nuk jan".

(3) Shpesh ka nje aparence kur nuk ka fare realitet; "perceptojm gjera qe sjan fare aty". Nje i dehur mund te shikoj minje roze duke ecur larte e poshte murit, por ne te vertete, nuk ka fare minje aty.

(4) Senset nganjehere na zhgenjejn. Athere, si mund te dime qe ato nuk na zhgenjejn gjithmon? Ne qoftese nganjehere, pse jo gjithmone? Ndoshta e tere bota eshte nje halusinim?

[Veshtrusja]

Hospers pastaj shkruan mbi "Realizmin Reprezentative":

Si per eksponenti princip te realizmit reprezentative, John Locke, besonte qe ka objekte fizike qe ekzistojn te pavarura nga percepsioni, por menyra se si kto objekte na paraqiten eshte ne disa aspekte ndryshe nga si jane vertete.

Locke bente nje dallim midis cilësive primare dhe cilësive sekondare.

Cilesit "primare" te nje objekti jane ato cilesi qe ai objekt ka "ne te vete" i ndar nga percepsioni, cilesi qe do kishte edhe nese nuk do kishte nje qenie te ndieshme (me sense) per ti perceptuar ato. Kto jane ato cilesi qe mund te maten.

Por ka edhe cilesi "sekondare", ashtu si ngjyra, nuhatja, dhe shija, te cilat nuk jan fare cilesi te objektit. P.sh. ngjyra e nje objekti mund te varet te drita, por gjendja e obzervuesit.

Sipas Locke-ut, cilesit sekondare nuk jan vertete cilesi te nje objekti. Ngjyra, nuhatja, shija, jane vetem "idera" qe kemi.

Atehere, eksperienca te shkaktuara brenda nesh nga cilesit sekondare jane cilesi te nje objekti vetem ne sensin e derivuar, pasi objekti nuk i ka vertete ato (cilesi).

[Veshtrusja]

Hospers permend George Berkely-n si nje kritik te shkathet ndaj Locke-ut. Berkely nuk besonte qe kishte fare baze per dallimin midis cilesive primare dhe sekondare.

Pyetja ime per ju:

Cfare ishin arsyet kryesore perse Berkely nuk besonte mbi dallimin qe beri Locke?

A jeni dakort me Berkely? Pse?

Per ata qe kane njohur mbi Berkely, do me vinte mire sikur te shkruanit edhe pak mbi te, si person.

[oiseau en vol]

Vështruese !
Meqë duket se kuptohemi bashkë, do të mundohem të shkruaj diçka në lidhje me atë çka ju jeni e interesuar.

Së pari, le të japim përkufizimet e idealizmit dhe realizmit.


Në metafizikë

Idealizmi : tendenca filozofike e cila konsiston për të risjellur çdo ekzistencë tek mendimi, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës mendim. Idealizmi i kundërvihet realizmit ontologjik, ose me një fjalë ontologjisë (studim i qenies si qenie, i qenies në përgjithësi), e cila pranon një ekzistencë të pavarur nga mendimi.

Dallojmë dy forma :
1° Ajo që përpiqet për t'a risjellur ekzistencën tek mendimi individual (subjektivizmi).
2° Ajo që përpiqet për t'a reduktuar ekzistencën tek mendimi, në përgjithësi.


Kuptime të veçanta :

1. Në kuptimin formalizëm, (Platoni dhe Aristoteli), që e shohin thelbin e gjërave në formën.

2. Berkeley përdor termin imaterializëm.

3. Kant quan idealizëm empirik doktrinën që e deklaron ekzistencën e objekteve në hapësirë, jashtë nesh, ose të dyshimtë dhe të pavërtetueshme, ose të rremë dhe të pamundshme. Forma e parë këtu është idealizmi problematik i Descartes, i cili pranon për të pamohueshme vetëm një pohim empirik, "unë jam". Forma e dytë është idealizmi dogmatik i Berkeley "i cili e sheh hapësirën, me gjithçka ku ajo është kushti, si diçka të pamundshme, dhe që, për rrjedhojë, hedh poshtë ekzistencën e gjërave materiale që janë aty të përmbajtura".

Kant kundërvë ndaj "idealizmit empirik" doktrinën e tij të vet nën emrin idealizëm transhendantal të fenomeneve. Kant shkruan : "Quaj idealizëm transhendantal të të gjitha fenomeneve doktrinën sipas së cilës ne i konsiderojmë ato si përfytyrime të thjeshta, dhe jo si gjëra në vete; dhe sipas së cilës kohë dhe hapësirë janë veçse forma të ndjeshme të intuitës sonë, dhe jo përcaktime të dhëna në vetvete apo kushte të objekteve të tilla si gjëra në vete."
E kundërta e kësaj është realizmi transhendantal, sipas të cilit koha, hapësira dhe objektet materiale në to, do të ishin gjëra në vete. Dhe Kant thotë që ky realizëm transhendantal pjell idealizmin empirik, ndërsa idealizmi transhendantal lejon një realizëm empirik, pra njëfarë shkalle dualiteti ndërmjet lëndës dhe vetes sonë si qenie menduese. Këto dy forma të fundit quhen zakonisht idealizëm material.

4. Kemi gjithashtu idealizmin subjektiv (Fichte), idealizmin objektiv (Schelling), idealizmin absolut (Hegel).


Disa përkufizime :

A). Idealizmi kritik. Imazhet janë vetëm të paraqitura ndaj subjektit, por jo të krijuara nga ai. Mbi shkakun e këtyre imazheve, njeriu nuk di asgjë. Ky është konceptimi kantian.

B). Idealizmi dogmatik. Bota e jashtme është e krijuar nga subjekti i konsideruar ose i vetëdijshëm, ose në përzgjatjen e tij të pavetëdijshme.
a- Idealizmi psikologjik. Bota e imazheve është e krijuar nga aktiviteti i subjekteve individuale, njerëzore apo tjetër, apo i natyrës, e parë si një subjekt unik dhe universal. (Schopenhauer, Taine, Bergson).
b- Idealizmi racional. Bota e jashtme rezulton nga zhvillimi ose i subjekteve menduese, i Arsyeve individuale, ose i një arsye të ndërgjegjshme universale, ose i një sistemi Idesh të pavarur nga ndërgjegjet, i pavetëdijshëm sidoqoftë për ndërgjegjet njerëzore, dhe që është si një objekt në raport me këto ndërgjegje. (Fichte, Schelling, Hegel)


Kaq tani për tani. Për realizmin pak më vonë.

[Dito]

Friedrich Nietzsche:

Cdo mendim qe zgjat seshte gje tjeter vetem nje mjet vetekanaqesie.

dhe eshte mese e vertete kjo qe vetem koka si Friedrih mund ti thone pasi duket i pa pranueshem si fakt qe te hedhesh mendimet e tua poshte kur je brymosur me to.
Odeoni ju premton qe ketu do gjeni theniet me te bukura filozofike per realizmin dhe idealizmin (se shpejti).

[oiseau en vol]

Realizmi


A. Doktrinë platoniciane, sipas së cilës Idetë janë më reale sesa qeniet individuale dhe të ndjeshme, të cilat janë veçse pasqyrimi dhe imazhi i këtyre ideve.

B. Doktrinë sipas së cilës Universalet (ajo çka është e shprehur nga një term i përgjithshëm, dmth e tillë që ajo të mundet për të qenë cilësor subjektesh të ndryshme) ekzistojnë pavarësisht nga gjërat në të cilat ato shfaqen. I kundërvihet ose nominalizmit (doktrinë sipas së cilës nuk ekzistojnë ide të përgjithshme, por vetëm shenja të përgjithshme), ose konceptualizmit (doktrinë sipas së cilës universalet nuk ekzistojnë në vetvete, por janë konstruksione të mendjes).

C. Doktrinë sipas së cilës qenia është e pavaruar nga njohja aktuale që mund të kenë mbi të subjektet e vetëdijshme.

D. Doktrinë sipas së cilës qenia është, në natyrë, tjetër gjë sesa mendimi, dhe nuk mund të jetë e nxjerrë nga mendimi, as të shprehet në një mënyrë të mjaftueshme në terma logjike.

E. Nga sinteza e A, B, C (tek matematikanët bashkëkohorë), realizmi është opinioni sipas së cilit format dhe të vërtetat matematike nuk janë të krijuara nga dijetari, por të zbuluara nga ai.

F. Doktrinë sipas së cilës mendimi individual, në aktin e njohjes, mbërthen nga një intuitë direkte mos-unin, të tillë që i shquar nga uni.

G. (Estetikë) 1° Doktrinë që do që arti të mos kërkojë kurrë për të idealizuar realen, për të bërë "më mirë sesa natyra", por vetëm për të shprehur karakteret efektive thelbësore të asaj që është.
2° Sinonim i natyralizmit : tendencë artistike për të përfytyruar sidomos në njeriun anën nga ku ai del si pjesë e natyrës.

H. Sensi i realitetit (në kundërshtim me verbalizmin, abuzimin e abstraksioneve, apo dhe me utopinë)


Disa emërtime :

- Realizmi transhendantal (Kant) : koha, hapësira dhe fenomenet e vrojtuara në to janë gjëra në vete.
- Realizmi empirik (kritik, formal) : e kundërta e realizmit transhendantal.
- Realizmi naiv : bindje e përgjithshme që pranon, pa kritikë, ekzistencën e një bote objektesh materiale dhe subjektesh të vetëdijshme, me të cilat njohja është në një raport të përcaktuar keq, të parë ose si mbërthimi direkt i gjërave apo qenieve të ndryshme nga sobjekti, ose si një raport i ngjashëm me atë të një portreti dhe modelit të tij. Këtu kundërvihen realizmi spekulativ apo filozofik.
- Realizmi i shtrembëruar (transfigurated) : doktrinë sipas së cilës ekziston, përveç përfytyrimeve individuale, një e panjohshme e tillë që ndaj çdo modaliteti të botës së shqueshme korespondon një modalitet i përcaktuar i kësaj reale, por pa asnjë ngjashmëri ndërmjet njërës dhe tjetrës.


Kaq për tani. Më vonë për Berkeley dhe Locke.

[oiseau en vol]

John Locke (1632 - 1704)

Locke është një empirist. Ai heq dorë nga metafizika duke u bazuar tërësisht tek eksperienca. Për të, shpirti është diçka e virgjër të cilën do t'a gdhendë më pas eksperienca. Ai thotë që në mendjen e njeriut nuk ekzistojnë ide të lindura (qysh nga lindja), dmth të qenura aty përpara eksperiencës. Locke i fton kartezianët për të provuar që argumentet e tyre në favor të ideve të lindura të jenë koherente : fakti që arsyeja zbulon një ide nuk provon aspak që ideja të jetë e lindur. Ai thotë që mendja jonë është një faqe e bardhë, e cila do të mbushet nga eksperienca. Të gjitha idetë tona, pra objektet e mendimit, vijnë nga ndijimi dhe refleksioni.

E gjitha kjo është e shoqëruar nga një refleksion mbi gjuhën, mbi një shkencë të fjalëve, të cilat janë "shenja të ndjeshme të ideve". Gjuha e cila është instrument i dijes, duhet të jetë e studiuar dhe e analizuar. Locke është një nga themeluesit e filozofisë analitike anglo-saksone bashkëkohore (filozofi e cila përqëndrohet mbi analizën e gjuhës dhe hedh tej preokupimet metafizike).

Locke është gjithashtu dhe themeluesi i liberalizmit politik. (Por këtu dalim jashtë teme).

[macia_blu]

ketu premtimi "madheshtor" i ditos paska mbetur pa mberritur....
cudi!