Mitrush Kuteli

[Xhuxhumaku]

Tradita

Jam adhuronjës pa rezerva i traditave të vendit. Arësyet janë të shumta. E para se tradita na shquan nga popujt e tjerë. Të dytën dhe të tretën i harrova, po mjafton e para.

Pra jam adhuronjës i traditave të vendit që na shquajnë nga vendet e popujt e tjerë, të cilët, me do e mos, janë të poshtër e barbarë.

Tradita e vendit tim e do që kur bëhet dikush ministër të vejë gjithë populli në dikasterin përkatës për urimet e rastit. E do, s’e do; e quan të mënçmë a budalla; e quan të ndershmë ose jo- për të uruar duhet të vesh ta urosh. Kjo që të kesh nesër derën çelur për do-një favor personal ose të do-një miku ose të do-një miku të mikut- si e do tradita e vendit. Po të jesh i afërmi i ministrit shtrohesh në kolltuk të butë edhe bën muhabet, dyke pirë kafe e duhan (se punët e Dikasterit venë vetë…) kurse pot ë jesh vetëm “turmë” kënaqesh me një cigare e me një shkëmbim buzëqeshje të ëmbël si hallva e si kadaifi bashkë. Fundi i fundit, mor zotni, ti nuk vete për cigare, po që ta dijë Ministri se je në jetë, se e urove, si i the “Shkëlqesë” dhe dora dorës, kaqë mjafton.

Më anë tjatër tradita e do që vendi të ketë buxhet- qoftë edhe se arka s’ka një metelik.

Dhe tradita s’ka si të shkelet!

Gjith tradita e do që në buxhet tëjenë shkruar shpenzimet për një vit. Po për fat të keq viti është i gjatë fort dhe durimi ynë i shkurtër fort. Pra, ministry, në është ministër me zile, e jo frikacak i nderçmë, lipset të bëjë dy gjëra: a) t’i marrë fondet e një viti që në muajin e parë; b) t’i prishë sapo i përlau.

Këtë e lejon tradita edhe tradita nuk shkelet.

S’prish punë në mbeten 11 muajt e tjerë pa fonde. Qëllimi i buxhetit dhe i qeverimit u prek, si e do tradita kombëtare.

Pikat e mësipërme duhen vënë në zbatim aq më fort se mund të bjerë qeveria, dhe, kuptohet, një qeveri që ik nuk lipset t’i lerë qeverisë që vjen asnjë lekë në arkë.

Tradita e do që bosh e mora, bosh e lashë.

- e ç’nxora, prisha! Fund i fundit, mor zotni, vetë i mblodha vetë i harxhova!

Pra në se një qeveri ha fondet e një viti në një muaj a dy, tradita e do që qeverija tjatër të krijojë fonde të tjera gjith për një vit e t’i marrë që në fillim në xhep, pse në arkt dikasteriale-private për t’i shpenzuar brenda një muaji. Kur në një vit kemi katër a pesë qeveri, kjo do të thotë katër a pesë lumturi buxhetore!

Kuptohet se shtesat edhe bartjet e fondeve janë bashkë!

S’ka lumtëri më të madhe se atëhere kur ndërrohen qeveritë!

Pasurohen kaqë njerëz- vetë edhe miqtë-mbulohen kaqë halle, boshatiset arka e madhe edhe mbushen arkat e vogla.

Sepse tradita e do që kur vjen një ministër i ri të fillojë me favored he kur ik ta mbyllë gjestionin gjithë favore. Veçanërisht kur ik duhet të jetë dorë-hapur “për buon’ uscita” e më fort që ministry-trashëgimtar të trashëgojë arkën bosh.

Kështu e do tradita edhe tradita nuk duihet shkelur!

Sepse, e para: tradita na shquan nga vendet e popujt e tjerë, që janë me do e mos barbarë edhe të poshtër dhe sepse, e dyta, e treat…

Ishallah kemi çdo muaj një qeveri, që kësilloj kombi të jetë i lumtëruar më çdo muaj.

Ishallah…

Ishallah…

standard

[Xhuxhumaku]

Poezia e shkruar në muajt e fundit para se të vdiste më mars ‘67



Natë



E çaj stuhinë porsi studi-

Për ju, për ju, o zogjtë e mij.

Nga helm i jetës, që jetën merr,

Ju nxjerr mjaltë dhe sheqer.



Kjo llamb’ e ndezur ndriçon gjer von,

Babaj i krrusur punon, punon.

Ju vriten sytë-kini durim,

Ja edhe pak, pastaj pushim.



Por ja, papritur, nëpër gëdhënj

Ze sharr’ e fjalës: moti u vrënj…

Fjalorët hapen: i zymti qiell

Dalëngadalë sërish u kthiell.



Kalojnë orët, s’dëgjohet zë-

Puno dhe më, puno dhe më,-

Më thotë shpirti. Dhe ja punoj,

Të fundit faqe po e mbaroj.

standard

[Dar_di]

BALTËS SHQIPTARE

Të dua, baltë shqiptare!
të dua
egërisht,
dëshpërimisht -
si ujku pyllin,
si vala valën,
si balta baltën!

Se gjer mbi gju
jam brenda teje;
se lerë kam këtu
si ati,
gjyshi,
stërgjyshi.

Të dua, baltë shqiptare
se gjer mbi bel
dhe përmbi bel.

e thjeshte...e bukur...e veçante

Po vdes në dhe të huaj – Elegji

Po të vdes në dhe të huaj
-Shortë mërgimtari –
Të ma bëni varrin tim
Ku do bje së pari.

Pa një grusht nga toka jonë,
-Balt’ nga balt’ e vetë –
Të ma sillni e ta vini
Drejt në zemr’ e shkretë

Se kjo balt’ e Vendit tonë
Mallet do m’i shuaj,
S’do më duket fort i rëndë
Moj, ky dheu i huaj.

………………
………………
………………
………………

E të vini të m’i thoni
Asaj Nënës sime:
Zi mos qajë, zi mos mbajë
Po asnjë thërrime.

Se m’ i lumtur jam i fjetur
Se sa i mërguar
Mot pas moti arratije, -
Zemër copëtuar…

Pa fytyr’ e saj tretur
-Që e kam ikone, -
Lart mbi varr do më qëndrojë
Sot e gjithëmonë…

Vjeshtë, 1941

Reshat Arbana - Te dua baltë shqiptare - nga Mitrush Kuteli

[Askusho]

NATË MUAJI MAJ
(I Vdekuri dhe i gjalli)

Na ish njëherë një i mirë me mall e gjë shumë e na bënte dasmën e të birt.
E si e kish gaz të parë në derë na çoi e dërgoi mushtullukë më të katër anët, për të ftuar botën. Pa na janë nisur këta mushtullukë, të gjithë trima e të pamartuar, kaluar mbi kuaj të bardhë, nisur e stolisur, me këto kësula mbi sy, me këto riza të gjata varur kuajve, e me këto opinga me xhufka, me nga dy plloska për shoq, në kocaqe, na janë nisur fshat më fshat e derë më derë duke thirrur me gaz të madh:
-Hej! Dëgjoni mbani vesh: Im zot bën dasmën e bandillit e fton të madh e të vogël të vijë e të gëzohet në shtëpinë e tij!
Edhe gjithë kjo botë-i mirë e i lig, i madh e i vogël, burrë e grua-ngrinte nj’ato plloska të rënda, mbështjellë me borzilok e me trëndelinë të thatë edhe uronte:
-Hej! Na u trashëgofshin e na u mplakshin si zgjoi i bletës! Edhe të zon’ e dasmës e paçim sa malet!
Pinte pastaj dëng e dëng, me sytë në qiell, që t’i zihet urimi, dhe kur mbaronte fshinte buzët me rizën e qafës edhe rishtas uronte bandillë dhe mushtullukun bashkë:
-Bandilli na u trashëgoftë, Zoti na e bëftë kral e mbret! E me gaz tënd, o trim!
Edhe kështu: fshat më fshat e shtëpi më shtëpi sa s’mbeti njeri pa ftuar në dasmë.
Kur po na ktheheshin këta mushtullukë me zhurmë e gaz te i zoti i dasmës, me arra e gështjenja në torba, njëri që i kish mbetur një pikë verë në plloskë e mbajti kalin pranë një varri, aty mb’udhë, (ku a pat zënë vdekja njerinë) i derdhi verën e i tha këto fjalë, si me të qeshur:
-Pi edhe ti, o i vdekur, një pikë verë se imzot marton bandillë e të fton për dasmë!
E si i derdhi verën e i foli kështu, si me të qeshur, i ra kalit e iku. E si i ra kalit ktheu kokën e thirri:
-O i vdekur! Mos harro se je i ftuar në dasmë!
Pastaj shtrëngoi mamuzet e këmbës dhe hopa-hopa! Arriu në shtëpi të dasmës, ku gazi ish në valomë, si lëmi në mes të Korrikut. Dasma ish në valomë po dasmorët gjith rridhnin e rridhnin që nga an’e anës ku kishin shkuar e ftuar mushtullukët. E jo vetëm dasmorët por edhe kanisqet: kush me këta deshinj arrokë, me brirë tri herí përdredhur e me mollë të kuqe në majë; kush me këta qype me mjaltë e kush me këto shkel me gjalp’ e djathë-sikujt ia deshi puna e radha.
E na ish një gaz e një bukuri e madhe si s’kish parë që shumë kjo botë e murrme! Zjente kjo këngë e kjo valle, majë më majë-burra e gra bashkë, djem e vasha bashkë, si ka qenë nër ato kohë të lashta kur bota s’ish e përçarë. E jo vetëm të rinjtë po edhe pleqtë me xhoke të bardha edhe plakat me linjë të gjata hidheshin e kërcenin si pa gjë të keq, për gazin e bandillit.
Po hidhërime e mëndje të ligë s’kish njeri, se ay që ngre plloskën me gjakun e Tënëzotit edhe që vështron qiellë kur pi verën shikon me vetë sytë e tij Zotin e madh (hej, vëntë dorë e na shpëtoftë!) që kurdisi këtë botë.
Edhe sa për verë gjer aty e ktheu prapë, sa butet ishin ne dera edhe plloskat ne goja: me trëndelinë, me borzilok-e lehtë a e rëndë-si ta desh e bardha zemër.
E sa për të ngrënë, s’ka si bëhet më mirë, se qengjet e buta edhe gjahu i egër ish në heje-si ta deshe.Pa vetë ky i zoti i dasmës shkonte oborr më oborr e odë më odë që të vështrojë me syt’ e tij si gëzohen dasmorët e të japë urdhërata për mirë e më mirë.
Kur u ngrys e doli ylli na hapet ky varrii që ish atje mb’udhë, ku derdhi mushtulluku plloskën, e na ngrihet ky i vdekuri që ish Brenda e na niset për në dasmë. Kish hedhur edhe ay një gunë krahëve, si gjithë bota, e kish vënë një rizë qafës, si dasmor që ish. Na vajti më parë në qilar e na la dhuratën (një trëmbë linjë të hollë si drita e hënës, të nedur në atë jetë-dhe na u ngjit pastaj shkallëve përpjetë.
-Mirëmbrëma, o të mirë!
-Misardhe, të lumtë këmba!
Vajti pastaj drejt ne i zoti i dasmës-sikur e kish të njohur prej njëqind vjet-edhe e uroi t’i trashëgohet gazi e t’i shtohet fara sa yjt’ e qiellit e sa rrër’ e detit. Ndenj pastaj, si më një anë, pranë dasmorëve. Për të ngrënë nuk hëngri gjë as për të pira nuk piu gjë, po për të gëzuar u gëzua fort kur pa të rinj e pleq që luanin me shami në dorë.
Të tjerët nuk e vinin fare re, se ata kishin gazin e tyre, po ky zot i dasmës e mirrte mëndjen si belcat në dërstilë në e kish parë e në s’e kish parë këtë dasmor që i shkonte drita tej për tej nëpër trup e që binte pak si erë dhé e myk. Tha se pishtari nuk djeg mirë dhe bëri emër që të sillet një krah pishë me shirë shumë, sa u bë kjo botë drit’ e gjallë e u mbush me erë shire. Si nuk mundi ta shëmbëllejë as tanithi mblodhi e pyeti gjithë mushtullukët, kur doli të shikojë si vete dasma.
Asnjëri nga mushtullukët nuk e njojti atë mikun se e kish fytyrën si ndryshe e të folurit si ata të vjetrit. Pyeti pastaj i zoti i dasmës:
-Kujt i dhatë plloskën e parë?
-Këtij e këtij,-thanë ata.
-Po të fundit?
-Atij e atij.
Atëherë u hodh e foli një mushtulluk:
-Mua më kish mbetur një pikë verë në fund të plloskës edhe e derdha mbi një varr, aty mbi udhë.
I zoti i dasmës e kuptoi tani se i kish ardhur i vdekuri në dasmë; po si burrë që ish e mbajti veten e nuk prishi zemrën. Se për të ftuar e kish ftuar të vdekurin si çdo tjetër dasmor dhe puna ia donte ta nderojë. Edhe kështu dasma e gazi shkuan përpara, me të vdekurin aty në mes, që s’hante gjë e s’pinte gjë, po vetëm gëzohej.
Përpara se të këndojë këndezi ay miku me gunë e me rizë në qafë, u ngrit e i dha dorën të zot të dasmës (një dorë si të butë) edhe e uroi:
-Gazi t’u trashëgoftë, or mik, ti që më nderove i nderuar qofsh në këtë e nd’atë jetë. Gazi mos t’u largoftë nga dera! Binte pak erë dhé e myk, si i vdekur që ish, po fjalët e tij ishin të mira si prej njeriu të urtë.
-Unë jam, tha, filani biri i filanit, që kam rrojtur tash e një qind vjet, po tani m’u shua fara e nami. Rri në filan vënd, ku më dërgove mushtullukun që më ftoi për në dasmë. Aty më ka zënë vdekja një natë, se vuanja nga zemra e më pat dhembur fort kur më pat humbur djali në luftë. Kur do kem edhe unë gaz që të gëzohem, do të të ftoj të më vish. Tashi ri me shëndet edhe gazi t’u trashëgoftë. Si tha këto fjalë miku u bë erë e u firos. Edhe sapo iku, këndoi këndezi i parë.
-Ki-ki-ki!
Pastaj i dyti dhe i treti.
Po kur këndoi i treti, ay i vdekuri kish gjetur vendin e tij e kish hyrë brenda. Dasmorët e tjerë as që u muarr vesh se kish qënë i vdekuri aty në mes edh e mbajtnë xhengun majë më majë, gjer më të gdhirë, e kur nisnë radhë të re për gaze. Kur të shikojnë në mëngjes kaniskun e atij dasmorit që pat ardhur e ikur natën panë me të vërtetë një gjë që s’e ka bërë dorë njeriu në këtë botë. Se kjo trëmba e linjtë ish kaq e hollë sa ia shkonte merimnagës edh e qëndisur me fije të arta e me thërrime gurë që ndritin si dielli.
Shkoi sa shkoi edhe këtij të mirit puna na i vinte bukuri, sikur gjithë urimet e botës i pat dëgjuar me vesh vetë Zoti. E si i dëgjoi i plotësoi jo me thërrime po me grushte plot. Kish mall e gjë të gjallë sa s’ia dinte numurin. Këtu arat e tij-një kalli një killë grurë-aty stanet e tij, përtje të gjithë të tijat, me këto pëlleja qumështore e lesh të rudë si jo tjetër. Edhe kaq s’ish asgjë. Po i kish falur Zoti kësaj bote një dashuri, një duajmë të të dua!-si nuk ka patur në botë. Atyre moteve s’kish pasur e të vobektë veçse me fjalë, se për të rrojtur gjith’ bota rronte si në gji të Perëndisë e me vëllazëri si një një.
Ky i miri, i zënë nanithi me punë, si rob, e harron atë mikun e dasmës që e pat ftuar përtej.. E si na e harron, më t’ngrihet e i dërgon ay vetë një mushtulluk natën e i thotë: -Filani, bir’ i filanit, që e ka varrë mbi udhë, të fton t’i vesh për gëzim si mik, ashtu si e kini bërë me fjalë natën e dasmës.
Tha të vejë ky i miri, po prapë e vonoi se kish punë shumë: kur të korra, kur të shira, kur të mbjella e kur me gjë të gjallë. Nisi e i çoi ay miku një tjetër mushtulluk që t’i thotë se po e presin. Po ky nuk vajti as kësaj radhe. Shkoi sa shkoi kështu nër të mira gjera namëta ardh e u ndryshua moti se zunë luftëra të mëdha e gjaku u derdh si lumë. Se njerëz të ligj me sy të vegjël si të uriqit e shpata dhimisqi në dorë, u derdhnë mbi këto vise, sa buçiste bot’ e tërë nga ulërimat e nga vajet.
Bandilli e fëmija ishin mirë, po dhembja e botës e madhe fort. Shkoi pastaj edhe vetë në luftë ky imzot edhe si i theu të ligjtë u kthye për në shtëpi. Ka qenë asohere një natë me hënë të plotë e një bukuri e madhe, lart mbi këto male e poshtë mbi fushë. Po të gjitha këto s’kish si i shikonte imzot se e kish shpirtin të helmuar fort e trupin të lodhur.
E di shkonte kaluar, me hijen aty pranë, ja se ku arriti ne varri që ish aty mb’udhë, ku rrinte ay miku i dasmës. -S’bëra mirë, foli vetë, s’bëra mirë që s’i ardha këtij miku kur më ftoi në gazet e tij. -S’bëre mirë vërtet..sikur i foli dikush aty pranë. Ktheu kokën të shikojë kush foli, po nuk pa njeri. Vetëm një hije shpeshi-si hije bufi-shkiti me të nxituar aty përsipër. Ky i miri nisi të përtypë tani mendime të shumta: mos këto të liga i ardhë se nuk i vajti mikut, mos i ngjasë gjësend bandillit e sa e sa të tjera.
Aty për aty kuturisi: i zbriti kalit edhe vajti drejt e ne varri. Cicërinin gjihtë këta shpesë nëpër degë edhe gjithë bulkëzat e karkalecët e barishtave u mbanin zënë:
U mbanin zënë e flisnin kur e kur, në gjuhë të tyre: -Kriu, po shkon i gjalli ne i vdekuri!
-Fiu! Po pret i vdekuri të gjallin!
Po ky i miri frikë s’kish, se kish luftuar si burrë me hark e me shpatë e se ay vetë kish vendosur të vejë ne miku që e kish ftuar.
Edhe trupi e shpirti i tij ishin të brengosur fort. Kur hëna ish ngritur lart në kuben e qiellit, shërëmtiu edhe i ra gurit tri herë me shkop edhe foli: -Dëgjo vëlla! Unë të ardha tani, si e patmë fjalën. Menjëherë hëna u shua e varri u hap. E si u hap varri u kurdisnë tatëpjetë ca shkallë të bukura-mermer i bardhë i shtruar me qilime-edhe i doli ay miku përpara edhe i foli:
-Misardhe, o vëlla.
Rrodhë pastaj të tjerë të mirë që anembanë, duke shkitur lehtë mbi barin e gjelbër edhe i thanë fjalë të mira në gjuhë të ndryshme. Vëndi ku rrinin ish fushë e bleruar, me pemë të luklëzuara për gjithmonë e me ujra që ndritnin si engjervia. Fluturuan së bashku, të lehtë, si mëndja, përmbi degët e qershive të ngarkuara me lule, gjer lart në qiellin e kaltërt. Zbritën pastaj poshtë e shëtitën-krua më krua, ajazmë më ajazmë, hije më hije. Ishin të lumtur fort edhe i kishin zemrat fort mbushur me aq gaz, sa kurrë s’i shkonte ndër mënd se do të ketë ky njeri. I vajti në mëndja një grimë për bagëti e stane, si në botën e të gjallëve dhe, namëta, u gjend në pyje të veshur e që atje në ca stane bukuri e madhe. Blegërinin këto bagëti e tingëllonin këto zile-si falë i qofshim Zotit që na i fali!
Ndenji këtu ditë aps dite e nuk ndahej dot. Sepse koha rridhte pa vënë re, si uji ndënë ujë. E duke u sjellë në fluturime arrinë, së bashku me atë mikun, në një si lumë të klatër si s’kish parë kurrë në botën e këtejme. Shpirtet e lumtur që silleshin mbi të ishin të bardhë si argjendi i larë, e gjith’ të bardhë ishin edhe ata që shkuan nëpër ujë. Qëndruan që të dy anës edhe vështruan bukurinë që buronte atje ku Zoti ka stisur fronë e tij. Miku i foli:
-Që të shkojmë përtej ti duhet të lësh trupin këtu anës. E la edhe u ndje aq herë i lumtur sa fletë kishin të gjitha pemët e atij vëndi. I tha këto mikut e ay foli:
-Kur do kalojmë përtej do jesh aq herë më i lumtur sa yjëz ka qielli. Edhe qielli kish me të vërtet mizëri yje...U suall edhe këtu mbu jërat e klatra e brenda tyre. Edhe trupat e trye ndriçonin si argjendi i kulluar. Pastaj me të vërtetë u shtuan përtej gazet edhe lumtëritë. Shkuan kështu shumë ditë gjersa u kthyen prapë mbi lumë, ku ky i miri kish lënë trupin.
-Ç’është kjo gjë e shtrirë aty mbi barishte?- e pyeti atë vëllanë.
-Ky është trupi yt, që të lidh me tokë e që të errëson lumtëritë.
S’di si u bë pastaj edhe u gjend i veshur me trupin e tij. Ish edhe tani i lumtur, po si pat qënë nër ato ujra e fusha përtej, jo. Ndenj sa ndenj edhe atje pastaj i ra nër mënt kjo botë këndej-bandilli edhe shtiëpia-edhe tha të niset.
-Rri ore, atje më s’ka as gjurmë nga jeta që di ti, se u ndryshua krejt bota qëkur ke ikur.
-Si kështu, unë pak ditë kam që ika....
-Puna s’është me ditë. Ti pas atij vëndi ke pesëqind vjet që ke ikur. Këtu koha rrjedh shpejt se jemi të lumtur, atje ngadalë se jini të mjerë.
Sado që i foli, sado që iu lut,-ky nguli këmbë të kthehet, nga malli i kësaj bote me helme dhe u kthye. Ka qënë asohere gjith një natë me hënë të plotë edhe si dikur bulkëzat edhe karkalecët cicërinin në gjuhën e tyre.
-Kriu! Del i gjalli nga i vdekuri.
-Fiu! S’e njohin të gjallët të gjallin.
Si doli nga varri e ndjeu veten të rëndë fort, se e lidhte të rëndët e tokës.
I ardhi keq, po s’kishte ç’të bënte. Kërkoi kalin që kishte lënë kur hyri në varr, po nuk e gjeti.
-Kali, tha me vete, ka marrë udhën e shtëpisë. I dukej sikur e pat ndarë dje prej kësaj bote, se hëna ish gjith’ po ajo hënë e mali po ay mal. U nis për në shtëpi, me mallë e njeriut të mërguar. Kur shkrepi dielli mbi male u gjend në një vend të panjojtur. As gjurmë nga shtëpia e tij e nga muret që e rrethonin. Tani atje ku kish patur arat e vreshtat kish mizëri shtëpi, me rrugë të shumta e me njerëz të veshur ndryshe. Edhe jo vetëm të veshurit po edhe të folurit ish ndryshuar. Ay çuditej me ta edhe ata çuditeshin me të.
-Dua, tha, shtëpinë time.
-So ta thonë emrin ty?
-Ja, kështu më thonë, edhe u tregoi emrin.
-Ne njeri me këtë emër s’kemi, po haj të vemë të pyesim një plak. As plaku s’i kish dëgjuar emrin. Vajtnë në një tjetër e pastaj në një tejtër gjersa gjetnë një që mbante mënd që nga gjyshi.
-Ay tha plaku, nuk rron më, ka pesëqind vjet që ka vdekur në luftë duke mbrojtur vëndin.
Pyet këtej, pyet andej, gjeti gjurma nga nipstërnipët e tij. Të tjerë ishin ngritur nga ky vend e kihsin kaluar male e dete, që të mbeten të lirë. Ata që kishin mbetur, ishin ndarë e përçarë e vriteshin shoq me shoq. As gjurmë nga gazet e lumtërit’ e së kaluarës. U thye prapë ne varri i atij mikut, gjithë në një natë me hënë plot po varri nuk u hap si u pat hapur dikur. Shërëmtiu e qau, qau e shërëmtiu-po asnjë nuk do ta ngushëllojë.
I lodhur e i kapitur ra në tokë me një gur ndënë krye edhe fjeti. Natën e bardhë iua qas edhe i foli:
Nuk të pata thënë, o vëlla, mos kthehesh në këtë botë të lotëve?
Dhe zëri i tij ish i trishtmë dhe të pamët e tij të brengosur.
-Më merr,vëlla,atje ku je ti-I foli ky. Bëmë atje shërbëtorin e shërbëtorëve, po vetëm të shoh edhe një herë me sy ujin e kaltër të atij lumit. Edhe miku i foli:
-Vëlla, atje s’ka zotër e shërbëtorë. Atje ka vetëm shpirte të lumtur. Unë, për atë pikë vere që i derdhi mushtulluku këtij varrit tim të grisha. Po të kishe dashur do të kishe mbetur përgjithmonë. Tani s’ke se qysh kthehesh përveç se me rrugën e së mirës. Ngrehu e hyr në jetë dhe më vonë kam për të ardhur të të marr.
Kur u zgjua, kish rënë dielli mbi male. U ngrit e zbriti tatëpjetë, i huaj midis të huajsh. Dalngadal filloi ta dashurojë përsëri këtë jetë kaq të hidhur e kaq të ëmbël! Dhe u martua përsëri e nisi radhë të re.
Këtu fillon një tjetër rrëfim që është shkrojtur në një tjetër libër që nga fjala e parë e gjer te fjala e fundit.

[Askusho]

NATE KOLLOZHEGU
(tregim)

Kur arritëm rrëzë Qafës së Bushit e do të merrnim përpjetë, xha Martini mbajti kuajt e u hodh poshtë me një të kërcyer trimoshe, sikur të paskej qenë djalë njëzet e një mot. Ne, udhëtarët, ndenjëm ca çaste në vend, të mardhur, pastaj zumë të lëviznin nën gunat e mbuluara me një gisht dëborë. Udha e gjatë me erën përballë, dhe fërtyma e kollozhegut na i kish mpirë këmbët që nën këllk e poshtë dhe prandaj na thernin thellë-thellë, sikur të paskeshim ndenjur në thika e shtija. Gjersa të merrnim veten, xha Martini kish nisur kuvendin me kuajt. Këta turfullonin e nxirrnin nga goja shtullunga avulli, kurse ay i përkëdhelte: u fliste në gjuhën e tyre, (që t'u jepte zemër), ua fërkonte veshët e ua shkundte dëborën e vitheve.
Pamë ç'pamë e zbritëm poshtë.
Dëbora sitej e hollë, po e dendur, dhe mbulonte shpejt e shpejt vazhdat që kishin lënë prapa rrotat e qerres. Mjegulla zbriste që lart si lumë i rrëmbyer e po na rrethonte nga të katër anët. Edhe si derdhej kështu, dukej sikur malet vetë shkrinin e rrëkëlleheshin poshtë.
Një nga të pesë udhëtarët - fytyrë e skuqur nën kapuçen e gunës së dhirtë e hundë me krrabë - më zgjati paguren stumbaqe të rakisë. Hoqa një herë, hoqa dy, hoqa tri, gjersa ndjeva se m'u ngroh trupi e zunë të më shkrinin rrëmbat.
Tani udha duhej bërë më këmbë, se vendi vinte thikë përpjetë e kuajt s'hiqnin dot.
- O xha Martin, ne do t'ja marrim tërthor, me të prerë, që të shkurtojmë udhë - tha udhëtari hundëkërrabë. - Biem fillall ne Varri i Malush Agos e që aty, sa të pish një cigare duhan, dalim lart në Qafë. Atje të presim.
Xha Martini, që i njihte viset e kohën, tundi kryet si njeri që s'i zë besë fjalës që i thua, ngriti edhe nja dy a tri herë paguren e atij mikut e na ftoi t'ja merrnin udhës drejt pas qerres, sepse dëbora ishte e madhe, si nuk kish parë prej vjetësh Qafa e Bushit, dhe kish mbuluar tërë vragat poshtë.
- Pa, helbete, si pyll që është, mund të ketë edhe egërsira: ulq, derra, - na tha ai që të na e mbushte mendjen të merrnim udhën e qerres.
Po meqënëse ne ngulmë këmbë të presim udhë e të dalim tërthor ne Varri i Malush Agos, Xha Martini tundi kamxhiknë, u thirri kuajve «iii, djem!» - e na tha:
- Udhë e mbarë e u pjekshim shëndoshë!
- Hapni sytë, ore, se dëbora është si uji: s'ka besë. Të heq e s'të lëshon! - na thirri ai në të ndarë e sipër, duke ecur herë përbri kuajve e herë përbri qerres.
Ne i bëmë me dorë (megjithqë shenja jonë nuk dukej në mes të mjegullës), i thirrëm të ngjitej i shkujdesur dhe ja muarëm tërthor, ashtu siç kishim kuturisur. Në fillim puna na vajti mirë, po më tej na ngatërruan leqet: ramë në udhë pa udhë. As shenjë, as vragë, as gjurmë. Trëmba dëbore lart, trëmba dëbore poshtë e det i bardhë në mes. Nëpër këtë det të bardhë ecnim ne, të pesë udhëtarët, të pështjellë me ato të uruarat guna. Kur e kur këmbët na fundosnin gjer mbi gju në dëborë e mezi i nxirrnim. Xhumblet e bushit, të shkozave e të dushkerkave, të tulitura nënë dëborë, na çirrnin e na plagosnin keq. Të ftohtët na bënte të lotonim. Zumë të ecnim kuturu, njëri lart, tjetri poshtë, i treti s'di se ku. Dielli, që dukej si një lëmsh dëbore, po i murtuar, humbi fare përtej, në mjegull. S'e shihnim më shoku shokun. Këtu shtrat i hollë dëbore, më tej gropë, pastaj votrome si puse, nga ato që me të vërtetë s'kish parë prej shumë kohe Qafa e Bushit. Qëndruam dhe mbajtëm vesh të dëgjojmë qerren e zile të kuajve. Asnjë pipëtimë, sikur zilet të paskeshin qenë mbushur me shtupë a me lesh. Ja këtu një tragë egërsire, më tej një tjetër. Mornica nëpër trup...
- Egërsira? Pse ua kini frikën egërsirave kur kemi barut e plumb? - tha udhëtari i pagures, që të na jepte zemër. Pastaj i ra gunës me bryll e na tregoi një karadakllie të ngjeshur brezit.
- Edhe unë kam një copë hekur në brez - tha një tjetër - po ulku e derri nuk tremben kollaj në dimër me një të shtënë e dy. Le që s'po na bëjnë as duart të shtiem. Puna është si do ta çajmë këtë dëborë e këtë mjegull e si do të arrimë ne Varri i Malush Agos.
- Unë - vazhdoi ai i pagures, që ish bërë çakërqef - dua vetë të më dalë përpara ndonjë ulk a ulkonjë që t'ja bëj lëkurën shoshë e pastaj t'ja mbush me kashtë.
Kësaj lëvdate as që i dhamë përgjigje, se kishim brengën e udhës, tmerrin e mjegullës dhe të egërsirave që kishin lënë gjurma nëpër dëborë.
Më vonë, kur pamë se nuk i dilet dot në krye pyllit nëpër një dëborë kaq të madhe, u kthyem pas gjurmëve tona e zbritëm rrëzë Qafës. Që aty ramë pas vazhdave të qerres që mezi shquheshin dhe përpjetë-përpjetë, kaptuam Qafën.
- Bam! - krisi një armë tutje, përpara se të sosnim ne Varri i Malush Agos.
- Bam! - ja ktheu karadakllia e atij mikut të pagures stumbaqe.
...E gjetëm xha Martinë që po na priste me gjashtaren në dorë, pranë kuajve të mbuluar me mutafe e mutafet me dëborë.
- A jini të gjithë? - na pyeti.
- Të gjithë, Xha Martin - i thamë ne, të penduar.
Nuk na qërtoi as se e kishim vonuar, as se e kishim lënë fill i vetëm në atë të përpjetë të shqitë, ku kuajt duan ndihmë, sepse na pa që na qe marrë fryma. Tundi kokën e tha:
- Haj, hypni, se tani udha na heq poshtë. Shkundëm gunat, hypëm në qerre dhe ngjeshëm kapuçet në kokë. Xha Martini u thirri kuajve: «Hiii, djem!»- dhe qerrja shqiti lehtë, butë.
Pas një copë here, kur na shqisnin përpara qepallave të pulitura ëndrra të ngatërruara, pa fund e pa krye - zjarr bubulak në vatër, erë pastërmaje, xixa vere në kupat dhe avull gështenjash të ziera - Xha Martini na thirri:
- Zbrisni, o burra, se arrimë ne Hani i Olloman Beut!
Ne as që kishim vënë re se qerrja kish qëndruar edhe se xha Martini ish hedhur poshtë. Zbritëm. Mjegulla ish holluar. Dëbora pothuaj kish taraksur.
Trokitmë ne porta. Një herë, dy...
U dëgjuan nga brenda ca zëra të mbytur që sikur vinin që ndënë dhe, kërciti një kanatë e vogël - derë në portë - dhe nëpër të çarat e dhogave ranë ca fasha drite në dëborë. Kuajt hingëllinë: ndofta ja ndjenë erën quarit, tagjisë.
- Ti Xha Martin je-a? - pyeti një zë nga brenda.
- Unë, unë. Hape.
- Ja, tashi!
Rënkoi një lloz, nga ata që futen nga muri në mur, pastaj edhe një tjetër, krisi një mandall dhe hanxhiu na hapi portën duke bërë dritë me një copë pishë.
Hymë në oborr e që aty brenda në han, pastaj në odën e zjarrit. Në një vatër të madhe, pa hashmakë - vatër hani, - digjeshin nja tre a katër kërcunj dushku të rrethuar me një vandak dru - ca të thata e ca të njoma. Aty pranë rrinin nja tre udhëtarë, që i kish zënë moti i keq udhës.
Si qeverisi kuajt, xha Martini u kthye në odën e zjarrit, tha mirëmbrëma, nxori opingat e ngrita, çliroi liqet e tirqeve, u mbështet e i vuri këmbët vatrës. Hanxhiu hodhi ca shkarpa, që t'u jepte ndihmë drunjve e kërcunjve. Sakaq bubulloi një flakë e madhe që mbyti me dritën e saj të fortë dritën e kuqe të pishtarit.
Jashtë kish dalë veriu me çomage në dorë e bënte kërdinë: frynte, alurinte, buçiste. Pemët rreth e rrotull hanit përpiqnin degët me degët, kurse hatujt fërshëllenin e ulërinin sikur të ishin mbushur me mijëra lugetër të dalë nga varret e ngrira a s'di që ku... Ne dëgjonim me trembje gjëmën e kollozhegut dhe ja ndjenim edhe më fort ëmbëlsinë zjarrit, që na e kish sjellë zemrën në vend. Xha Martini rrinte i kapitur, qëpallëvarur . Një nga udhëtarët, si në moshën time, tha:
- Ky na qenka hani i Olloman Beut... S'e dija. Ç'ka qenë ky Olloman Be?
- S'ja paske dëgjuar emrin-a?
- Jo, ja kam dëgjuar. Gjyshja më trembte kur isha i vogël; - «Shshsht... Vjen Olloman Beu e të bën kësh-kësh, me thikë. Të shpie në han, të hedh në pus...» Kështu më thosh. Po pse i thonë kështu këtij hani?
- Kështu i thonë - tha hanxhiu, një burrë i gjatë, i thatë si çëngel, zeshkan, me ca vetulla të trasha që, kur fliste, i ngriheshin lart duke bërë në mes një kënd si një kapuçe gune, e me ca sy të futur thellë në gropëzat sa nuk i dukeshin fare. - Kështu i thonë se i tija ka qenë një-herë e një-kohë.
- Po më parë?
- Kur më parë? - pyeti hanxhiu dhe hop, vetullat i kërcyen si kapuçe gune.
- Në krye... Dua të them kush e ka bërë, kush e ka ndërtuar?
- Gjyshi im. Olloman Beu vuri një njeri që e vrau e ja mori. Me të gjitha ato që kish brenda e jashtë. Brenda kish pare, mall, bar e tagji për karvanët, ushqime për njerëzit. Jashtë kish ara e vreshta.
- Po ti?
- Unë? Unë s'kam gjë. Hanë e ka blerë një tjetër; unë e kam marrë me qira. Tashi do ta lë, se u shkoi ko ha haneve që kur s'ka më karvane - tha hanxhiu e doli se e thirri dikush jashtë një zë gruaje.
Kur u kthye nuk e pyeti më tej askush, kështu që fjala mbeti e vdekur. Vetëm pas darke me pastërma ftuje të pjekur në prush, me vezë gajgana të mbytura në gjalpë, me arme e turshi të mirë, me bukë të ngrohtë sapo dalë nga çerepi - kur hanxhiu solli plloskat me verë të vjetër, fytyrat që i kish rrahur e vrenjtur kaq shumë fërtynla e kollozhegut filluan të kthjellen. Atëhere edhe xha Martini u çel e u krekua si një lule kur i bie vesa.
Verë po verë bëjnë këto vreshtat e hanit, që gjenden ballë diellit! Të mbyt damfi i fortë kur e shpis kupën a plloskën në buzë: erë trëndeline e luleshtrydhesh. Se me të vërtetë, trëndelinë e luleshtrydhe bëheshin një herë e një mot në atë rrahun e Skurës, siç i kishin thënë qëmoti bregores së madhe me tokë të tultë.
Tani, si kthen pothuaj gjysmën e plloskës, xha Martini merr shpirt të ri e fillon të na tregojë ca ngjarje nga të moçmet - as shumë të afërme, po as shumë të largme. Fytyra i skuqet, zëri i kthjellet dhe, përnjëmend, kredhet në remën e së shkuarës, duke na hequr edhe ne pas vetiu me një të folur të fortë e të dhembëshme, që të tund e të shkund. Hanxhiu, me vetulla të dendura e sy të thellë dhe udhëtarët e tjerë, që i kish mbyllur dëbora në han, afrohen të dëgjojnë, sepse ja dinë shijen fjalës që del nga zemra.
- Pijanik? Kështu thua zotrote që këndon këtë shkrim?
- Ndofta, pijanik, po nga ata që t'ja pish dollinë tri herë rresht, me fund. Dhe në kam tani ndonjë brengë të madhe në shpirt, ta dini se s'kam tjetër veç brengës se s'mund të shkruaj fjalët ashtu siç i dilnin nga goja. Ato ishin fjalë të gjalla, tërë ashk, tërë dhembje, që të rrëmbenin e të shpirnin atje, në kroin e ngjarjeve të qëmoçme.
- Ehu, o djem, që më pyesni për hanë e Ollornan Beut - ja nisi xha Martini - e ku e dini ju, more, ç'ka qënë në këto vise ku rronte gjëmëmadhi Olloman Be, mallkuar i qoftë emri!
Edhe dora e tij, dorë e madhe pune, e bumbyer nga shiu e breshëri, largoi nga balli kapën e zezë prej lëkure dashi me rrethin tërë zgjyrë.
- Po, ka qenë një kohë kur edhe foshnjat e djepit dinin ç'është emri Ollornan Be. Sepse, Olloman Be dhe lemeri ishin një e një, vëlla e motër. Atëkohë në tërë këtë mëngë të vendit - fusha, kodra, pyje - zotëronte Olloman Beu i Karafil Agait. Kur pyeste ndonjë që s'dinte: «E kujt është kjo fushë pëllore?» - i thoshin: «E Olloman Beut». - «Po ay fshat nënë atë kodër?»
«I Olloman Beut». - «Po ato tufë bagëti që zbardhin nëpër ato kullota?» - «Të Olloman Beut». - «Po ai pyll që nxin atje tej?» - «I Olloman Beut. Me gjithë sharra, me gjithë karvane. Me gjithë njerëzit që ngasin karvanet». Të gjitha të Olloman Beut! .
- Llamje paska qenë? - pyeti ay moshatari im, i çuditur.
- Llamje, po! Ndofta më keq se Ilamja. Dorën e kish më të rëndë se plumbi, hijen më të hidhur se vdekja. Edhe dita ditës zgjeronte rrethin e çifligjeve e numrin e bulqërve, që i mbante si bagëti. Po bagëtinë nuk e vriste, kurse bulkun... Sot dëgjoje se zaptoi një korie të re, nesër një mulli, një luadh, një han e ç't'i thosh goja. Kur vriteshin ndonjë në mal a në fushë, në udhë a në shtëpi e i mbetej kufoma pa kallur në varr a kur i zhdukej ndokujt gjurma si uji në ujë, ta dish se kish pasur gisht Olloman Beu. Edhe gishti nuk vonohej të dukej sheshit, sepse me t'i dalë shpirti njeriut, Olloman Beu nuk mungonte të dërgonte trimat që t'ja merrnin arën, kalin, çupën... E ku kish mbret, more, e ku kish kral, more, e ku kish zot e hyqymet më të madh se Olloman Beu?! Ai ishte vetë vali, vetë kadi, i priste palla më të katër anët, i shkonte vula në Janinë e në Stamboll. Kur dilte Olloman Beu pazarit me dyzet a pesëdhjetë trima të zgjedhur me kandar të zjarrit, të armatosur gjer në dhëmbë: me këto vezne, pallaska e palcore, me këto pisqolla me çark brezit, me këta jataganë, hedhur krahut dyfegjet e gjatë të larë me ergjend e flori, e ku je ti, more, dridhej foshnja në barkun e s'ëmës! Më të djathtë e më të mëngjër sikur s'kish njeri të gjallë. Po të mos qenkeshin ato bataret e gozhdëve të opingave zhgrap-zhgrup, në kalldrëm, e ato taktaket e tiktiket e zhingërmingrave që kishin varur trimat në brez, dëgjohej miza një të shtënë dyfegu larg. Njerëzia nguroseshin sikush në vend, me pëllëmbën e mëngjër në zemër, kurse me të djathtën i bënin nga njëqind e pesë temenara e salavate, që nga dheu e gjer lart mbi ballë.
Edhe Olloman Beu i Karafil Agait shkonte në mes të këtij salltaneti duke tundur vap-vap xhufkën e festes së kapitur mbi vetull. Pa shikonte rrotull me një të pamë të ashpër sikur desh të përpinte retë. Dridheshin, ore, ja për këtë krypë! - dridheshin si purteka ata që guxonin të ngrinin sytë e ta shikonin!
...E ku t'i dini ju, bre, ku t'i dini ju këto azape...
Ju, o miq të mirë, që rrini e ngrohi sot rreth kësaj vatre e pini verë nga kjo e bekuara, po të ndodhte të shkonit këtej, si tashi, në palcën e dimrit, do të thoshit më mirë ta bënit gjumin jashtë, në dëborë, a në ndonjë shpellë mali, me egërsirat, se sa të trokisnit në këtë portë e të hynit në këtë oborr ku kishin ndodhur kaq lebeti. Ja, aty në oborr, në të hyrë, ish druri e litari për të varur njerëz. Pak më tej ish çengeli, që i futej njeriut në grykë, së gjalli. Më tutje, pusi me kapak hekuri. Tashi pusi është mbushur e mbuluar, po sa koska njeriu kalben brenda!
Hanxhiut ju ngritën ato vetullat e zeza, që u bënë trikëndëshe, na shikoi si i verbër, ofshoi e tha:
- Ashtu është... Më ka thënë babai.
Xha Martini vazhdoi:
- Ca vjet më parë, kur u prish, s'di se si, një copë e murit të avullisë, dualën jashtë koska njeriu të futura në ca si kamare të gjata. Kështu, hanxhi?
Hanxhiu ofshoi edhe më thellë, dhe u përgjegj me vonesë.
- Kështu, kështu, kokalla, fyej të thyer: shumë kamare, shumë koska, i lamë me verë të kuqe, u hodhëm borzilok të thatë, i vështuallëm me pëlhurë e i kallëm në një gropë, të treten atje.
Tha kështu, ktheu kokën mënjanë dhe tundi pëllëmbën sikur desh të thosh: «Ehe... ka dhe gjëra të tjera nëpër këta mure...»
Xha Martini vazhdoi:
- E ku i dini ju këto gjëra, o djem... Ju i kini edhe buzët me qumësht, megjithqë thoni se ju ka ardhur koha t'i njomni me verë. U përpoq të shpinte buzën në gaz, po u helmua
edhe më shumë, ngriti plloskën dhe hoqi ca gllënjka, u ra vësht e vësht mustaqeve me pëllëmbë, shikoi një çast pishtarin, pastaj tha:
- Hyqymet kish sa për sy e faqe, se për të gjitha beu shkruante, beu vuloste. Ata pak zaptie që rrinin kotnasikot, me një çaush në krye, për çdo gjë i merrnin dorë beut. Kur piqeshin me Olloman Benë kthenin menjëherë poshtë grykat e dyfegjeve, se veç gryk e dyfegut të beut dhe e zybave të beut duhej të ishin lart. Edhe të gjithë i bënin temena, po beu as që begëndiste t'i shikonte me sy; po dridhte e përdridhte më të madh ato shtullungat e mustaqeve bojë vaji. Kur vinte beu në Manastir, kaluar, me zybat prapa, pastaj vetë ngrihej më këmbë dhe e priste si mik me kokë, se që të dy ishin ortakë: njëri djalli, tjatri dreqi.
Beu e ktheu botën prapë: i shembi të gjitha oxhaket e shtëpive të botës, se veç dera e tij ishte oxhak e duhej ta nxirte tymin përpjetë, të tjerët: nëpër vërat e çatisë, nëpër hatujt...
Kur vinin kurbetlinjtë nga kurbeti, qëndronin më parë ne porta e beut, që t'i faleshin e t'i jepnin haraçet e peshqeshet, pastaj shkonin të shikonin fëmijët e gratë. Ata i sillnin nga larg jataganë të larë me flori, shishane me kondakë ergjëndi, pisqolla, opinga telatine, dengje me kafe Jemeni e sa e sa të tjera. Kështu bënin edhe ata që ngisnin karvanët, ata që shisnin e blinin: më parë ne porta e beut, pastaj në han e dyqan. Pa ndodhte shpesh që beu t'u priste kryet njerëzve me jataganët që i kishin sjellë vetë.
Kur desh Olloman Beu t'i dërgonte imdate e peshqeshe Baba Dovletit, vezirit a pashait, që ta forconte vulën, një muaj të tërë kërciste dita me ditën dajaku mbi kurriz të rajesë - kurbetlinj, zanatçinj, tyxharë, bulq - që t'i kthenin mahmudetë e mexhitet e bardha me turrën e Dovletit, se tërë paraja e tërë vendi, mal e fushë, qenkeshin të sulltanit edhe ai ua lënka sa kohë të dojë vetë njerëzisë e ua marrka kur t'i shkrepë qefi. Edhe pastaj, kur njerëzia rrinin brenda që të shëronin plagët, gjysmat e parave shkonin me karvan në hanë të Stambollit, së bashku me qojlet e me nja dy a tri vasha të bukura majë kalit. Këto i kishin rrëmbyer zybat e beut me urdhërin e beut, që ja dërgonte peshqesh padishahut. Edhe, si shpërblim, i vinte një ferman i madh nga Stambolli, që ja forconte rrënjët e ja madhonte vulën.
Pa shumë nga ata që nuk e duronin më zinë e babëzinë, turpin e shtypjen, merrnin fëmijët e gratë, pleqtë e plakat e iknin natën ku sytë këmbët e nuk kthenin kokën prapa të shikonin vendin ku kishin lindur e ishin rritur. Humbnin në dhe të huaj, nëpër fshatra e kasabara, bëheshin shqehë, grekë, frëngj e ku ta di unë çfarë, për të shpëtuar kokën e nderin nga dhuna e përdhuna.
Një sahat përpara se të perëndojë dielli mbylleshin gjithë shtëpitë e gjithë pazari, se lëshoheshin kuajt e Olloman Beut për ujë. Se na kish ky beu një hergjele të tërë me kuaj dorinj, çilë, kërrë, karanj e balashë të sjellë drejt nga Rabistani. E ku të peshonin, more, ty e mua e tërë botën këta kuajt e Ollornan Beut që ishin më të hazdisur e më të akrosur se sa seimenët! ...Buçiste tërë vendi kur potkonjtë e tyre copëtonin gurët e kalldrëmit e mbushej udha shkëndijë e gjallë!
Pa kur dëgjohej se ka dalë e po shkon udhës Olloman Beu i Karafil Agait kyçiteshin me nga tre kyçe dyert e shtëpive, mbylleshin me lloze kanatat e penxhereve dhe tërë bota mbyllej në zëndan, në qivur. Edhe foshnjat, që janë foshnja, pushonin të qarit kur dëgjonin emrin e qahjait të beut. Vashat e nuset e reja dridheshin si fleta kur vjen fërtyma e u binte faqeve kur të kuqtë e fruthit e kur të verdhët e verdhicës.
Se ku ta dini ju, more, se Olloman Beu ish njeriu i qefit e ahengut! Konakët e tij ishin rëngë me çupa të bukura të rrëmbyera nga lind e ku perëndon. Edhe sa herë që i shkrep te qefi beut për ndonjë vajzë të njomë... Lebetiteshin gjithë fusharakët...
Këtu, zëri i xha Martinit u këput siç këputet e bie nga lart një zog kur kris rrufeja. U mundua te vazhdonte rrëfimin, belbëzoi ca fjalë të ngatërruara, si preçarte, e m'u duk sikur i shkriu një lot në beben e syrit. Ngriti dollinë, që të mos ja pikasnin hidhërimin, pastaj vazhdoi, po kësaj here me kryet përdhe:
Për punën e një çupe, një Xhoxhi-Xhoxhi, nga ata të Motovilës, i ra me dyfeg beut. Plumbi ja mori këmbën beut, po nuk e vrau dot. Pastaj Xhoxhi iku s'di se ku, po shtëpia ju dogj e ju shkretua. Nga tërë fisi i Motovilës s'mbeti asnjë i gjallë. Ca muarën malet e luftuan me dyfeg në dorë, se i mbanin me bukë çobenjtë, ca të tjerë i vranë zybat e beut. Tërë malli e gjëja e lisit të Motovilës i mbeti Olloman Beut.
Kur kish beu ndonjë rast gëzimi: dasmë, lindje, synet e ku ta di unë çfarë, a kur i shkrepte qefi vetvetiu, në të ndenjur e sipër, digjeshin reth e rrotull mullarët e bulkut, ndizeshin togje shirrë bredhi të përzier me hi e u jepeshe urdhër gjithë njerëzve të loznin e të këndonin. E doemos, këta lonin e këndonin sipas gajdes, se si tha dikush një fjalë: «Lot prifti nga belaja, - I miri nga maskaraja». Kësaj i thoshin donoma. E në donoma e sipër, oborri i madh i sarajeve të Olloman Beut, i qarkuar me dy palë mure, njëri më i trashë se tjetri, njëri më i lartë se tjetri, si kala Janine, mbusheshe me zjarre edhe trimat e beut dridhnin në hell deshinj të majmë të sjellë peshqesh (ama peshqesh me kërbaç në dorë!) nga ana e anës. Edhe pastaj, tërë ditën e ditës edhe tërë natën e natës gjëmonte dyregu. Shtatë male larg binte erë barut.
Gjithë vendt dridhej, o djem. Dridhej, rënkonte e lëngonte, si mos o Zot, nën hijen e rëndë të Olloman Beut. E kjo hieja e tij ishte më e rëndë se plumbi, më e zezë se vdekja.
Pleqtë e asaj kohe luteshin:
- Zoti na, dhëntë që t'i japëm!
Bulqit:
- Zoti na faltë durimin, për hatrin e foshnjave! Edhe rajeja gjithë, me një zë:
- Zoti i shtoftë zullumin!
Edhe zullumi shtohej e shumohej dita ditës e derdhej si rrëke nga konakët e Olloman Beut: turpërime, rrëmbime, vrasje, presje, shkatërrime. Ky ishte mielli që bluante mulliri i tija.
Vetëm një Malush Aga Katunishti ja ka prerë yryshnë Olloman Beut! - thirri xha Martini me zë të gjallë e të nxituar, sikur desh që të shpëtonte nga hija e rëndë që e kish pllakosur gjer ahere.
Sytë i shkëlqyen si djelli kur del nga retë.
- M'i ndriçin eshtrat e shpirti në këtë e në atë jetë Malush Agait, se ai i doli zot nderit të vendit edhe e mbrojti si burrë.
E që ta dini mirë, nga zullumet e të këqiat e beut, kurbetlinjtë iknin e s'ktheheshin prapë, dyqanet mbylleshin, karvanet ndërronin udhë e nuk shkelnin më në viset tona, punishtet pa punëtorë, shtëpitë të shkreta, arat pa bulq... Shumë nga ata që, arratisesnin, qëndronin një ditë a dy në udhë e sipër - në derë të Malush Aga Katunishtit, e ky i priste me bukën shtruar e me fjalë të mirë. S'ka pasur e s'di të ketë në viset tona njeri më zemërbardhë e më të mirë se sa Malush Agai.
Pa edhe njerëzit e kishin në krye e sipër e i kishin nxjerrë këngë që në të gjallë.
Kur e pa se do të përpiqeshe ballë për ballë me Malush Aganë, sado abrazh që ish, Olloman Beu i vuri gishtin kokës e u mundua ta ëmbëlsojë punën: i dërgoi fjalë të zbriste që të merreshin vesh bashkë.
«Ne jemi njerëz mali e nuk zbresim dot në fushë, se s'na lë driza, - i tha Malush Agaj njeriut të beut. Po të dojë beu të flasëm, le të ngjitet këtu, lart».
Kur dëgjoi fjalën që i kish dërguar Malush Agai, beut i hypi gjaku në kokë e mënt i ra pika. S'e nxinte tani as lëkura, as konaku, as tërë vendi. I ziente zemërimi në zemër, sindozot zjen jashtë fërtyma e kollozhegu.
Po meqë e dinte se Malush Aga Katunishti s'ishte burë i pakët, nuk e prishi menjëherë. Nisi i dërgoi ca trima, me të fala, që Malush Agai t'i jepte në dorë fusharakët që kishin ikur nga çifligjet: «M'i jep mua, në dorë ata derra bulq, pastaj shohim e bëjmë...» Kështu bëri një herë, kështu dy, tri, po gjithnjë trimat u kthyen duarthatë: Malush Agai nuk ua dha njerëzit. Ca nga trimat e beut u kthyen, ca s'u kthyen fare, mbetën në mal.
Kur e pa Ollornan Beu se po i binte vula poshtë, i bëri emër trimave të lanin mirë armët, të mbushnin vozmet me barut e plumb, dërgoi njerëz të qëronin udhët, pastaj ja mori përpjetë në mes të bylykut, ca kaluar e ca më këmbë.
Mirëpo Malush Agajt i kish rënë në vesh fjala se beu donte t'ja shkelte fshatnë e i doli përpara me pesë veta, më këmbë (të tjerët kishin zënë vend atje ku duhej, që të mos linin të fluturonte as zogu).
- Ardhe, o be? Hajde, me këmbë të mbarë! Ne të presim me sofrën shtruar - i tha Malush Agai e i dha atij tunjatjetë burri, me kryet lart, me trupnë drejt, si lis.
- Tunjatë, Malush Aga - ja ktheu Olloman Beu dhe mbajti kalin.
Tashi na ishin ballë për ballë: aty poshtë, Olloman Beu me dyzet e ca dyfegje; atje lart, Malush Agai me pesë veta. Ky ish një burrë i thyer e pak si i thinjur, po kolonë: kish një sy të fortë që e vriste trimnë me një të pamë. Syri i tija bënte sa për njëqind dyfegje. E na kish Malush Agai një shkop thane në dorë, me krrabë, e një pisqollë në silahe.
- Mirë se na erdhe, Olloman Be. Të them mirë se na erdhe, në vjen si mik... Derën tonë e ke të hapur.
Edhe e shikoi me një sy kaq të fortë, sa beu, nga ulk na u bë qengj i butë.
- Në ke ardhur ndryshe, e mira e së mirës është të mos bësh një çap përpara, se...
Olloman Beut ju drodh xhufk e festes fër-fër, si dridhet maja e kallmërit kur fryn era. Pastaj, dalngadalë, e mblodhi veten, u hodhi një sy trimave, që prisnin urdhër e tha:
- Kam ardhur si kam ardhur, kjo është puna ime.
Po ti, o Malush Aga, të bësh mirë e të më japësh në dorë ata qen a rajenj e ata derra fusharakë, që kanë lënë parmendat e kanë rënë në strehën tënde. Të më japësh se ndryshe, besa, ke të bësh me këtë koskë! - edhe i ra gjoksit me grusht.
- E shkele fare, o Olloman Be i Karafil Agollit.
E shkele, Zoti që është një e pa shok, e zure të lëndosh thellë. Këto viset tona, o be, kanë hequr të zit e ullirit, me kamje e skamje, me jetë e mortje, po nuk janë turpëruar kurrë veçse në ditët e tua për punë nderi... Turpi qoftë yti e i oxhakut tënd, se edhe ti je nga këto vise. Turp, besa, turp!
Zëri i Malush Agait, që zakonisht ishte i butë e i ërnbël si bar për plagë, tani qe egërsuar si një përrua mali, kur zbret poshtë, vjeshtës, shkëmb më shkëmb.
- E ç'kërkon të na bëhesh ti, o be? Ali Pashë Tepelenë kërkon të na bëhesh, ë? Po as Ali Pasha, që kish qenë pasha me tre bishtërinj, nuk shkeli kaq vëngër siç po shkel ti, o Olloman Be! Dëgjo të të them një fjalë: unë s't'i jap në dorë ata që më kanë kërkuar strehë e krah edhe sikur ta di se nuk do të mbetet gur mbi gur nga shtëpia time!
Pastaj u kthye e u foli trimave të beut:
- Po ju, bre, si u bën zemra të bëhi qojle e vegla të këtij katili, që i punon qindin këtij vendi? Më thoni: si? Beu na zvesh e na vret vëllezërit, beu na rrëmben e çnderon motrat, edhe ju: peqe-lepe! Përse? Për një koromane! Turp, bre, se edhe ju kini pirë sisë nëne e kini ngrënë bukën që e bën bulku!
Nga të dyzet e pesë trimat e beut, ca unjën kryet, ca kthyen sytë në të djathtë e në të mëngjër, se nuk guxonin ta shikonin Malush Aganë.
- Po ti, o Lite, ku e ke mendjen? Kështu të ka porositur yt gjysh, që e kam patur si baba, në krye e sipër? Ehe, yt gjysh i kish dalë një herë e një kohë zot këtij vendi, kish luftuar gjersa ish vrarë. Po ti, o Zenel? Edhe ti, o Kajo? sa turp!
Atëhere disa nga trimat e beut i kthyen kurrizin Olloman Beut, ju afruan Malush Agait, kokunjur e i thanë: «Na fal, Malush Aga. Ç'bëmë s'do bëjmë. U gënjyem».
Beut iu drodh buza, siç i qe dredhur xhufka e festes.
E si të mos i dridheshe kur pa se me një fjalë goje, Malush Agai i mori gjithë ata trima? Malush Agai, që s'kish në dorë veçse një krrabë e në silahe vetëm një pisqollë...
- Jau bëj haram bukën! - u thirri beu trimave. - Bukën e bën dheu e bulku. Me dirsën e ballit.
Ti nuk ua bën dot haram, se s'është jotja. Po të jetë për haram, ti, Olloman Be, je i pari që e ke haram këtë bukë, se e hëngre dhe e shkele.
Tre semenë kaluar vunë dorë në pisqollat e brezit e i nxuar që t'i binin Malush Agait, po namëta ranë, që atje ku ranë shtatë e tetë dyfegje bashkë edhe të tre semenët u rrëkëllyen poshtë, në këmbët e kuajve, përpara se ta shkrepnin. Kuajt mbetnë pa zot e muar tatëpjetën.
Kur pa se qe kthyer fleta, Olloman Beu ktheu kalin e mori poshtë në mes të batareve të. dyfegjeve që zbraznin në err trimat e Malush Agait që thërrisnin me të tallur: «Isa-ha! Isa-ha! Zëre, laro! Kafshoje, balo!» - Beut i tundej në erë xhufka e zezë e festes së kuqe. Edhe ikte, ikte... Pas tij iknin ata njëzet e ca lanxho, që i kishin mbetur besnikë gjer në fund. Ama trimat e Malush Agait, që kishin zënë tërë grykën, kishin dalë nga pusitë e u thërrisnin: «Isa-ha! Isa-ha!» - sikur t'u ndërsenin qentë e stanit.
Iku beu, si i thonë një fjale, me bishtin ndër shalë.
Ama ish bërë tym e zjarr nga zemërimi. Kjo ishte hera e parë që kish gjetur sharra gozhdën.
...E ku je ti, more, ku je ti, se ç'ka ndodhur pas asaj dite në viset tona! Shkuan bumbashirët në Manastir e nga Manastiri brenda në Stamboll të shpien fjalën se Malush Aga Katunishti ngriti krye kundër mbretit. Vetë Olloman Beu u ngrit e shkoi me një torbë lira që të kërkonte imdat. Solli taborë me bashibozukë, topçinj e kumbaraxhinj e ku ta di unë sa nizamë të tjerë. Meqë nuk u zinte më besë atyre të vendit, dërgoi e solli nga Dibra njerëz që i paguante me ylyfe të madhe.
Plasi lufta. Bam këtu, bam atje, ditë e natë. Po ku e zinte plumbi Malush Aganë? Nuk i druhej, po nuk e zinte. Pa edhe njerëzit e tija nuk e kursyen gjaknë: fusharakë e malësorë bashkë, çobenjtë e maleve.
- Ashtu, ashtu! - ja bëri hanxhiu duke nagasur zjarrin. - Më ka thënë babai.
- U vranë nga të dy palët e nuk fitoi asnjëra. Më në fund ardhi kartë nga Stambolli se mbreti kish zënë luftë s'di me kë e thosh që të dy palët - Malush Agai e Olloman Beu - ta linin të tyren për më vonë e të vinin ta ndihmonin mbretin. Ardhi edhe një ferman i madh që thosh se Malush Agai ishte i falur, të mblidhte trimat e të shkonte në luftë për mbretin.
Malush Agai nuk i zuri besë e nuk shkoi të luftonte për mbretin. As Olloman Beu nuk shkoi, por mblodhi e i dërgoi redifë e bedelë. Lufta u platit, pothuaj u shojt fare. Olloman Beu nuk i ra më Malush Agait, as Malush Agai nuk i ra Olloman Beut. Njerëzit punonin në mal e në fushë. Mirëpo uji fle, armiku s'fle. Olloman Beu solli edhe njerëz të tjerë me ylyfe. Këta i zunë një herë pusi. Malush Agait ne gryka ku lajthittë juve udhën qëparë, kur deshit t'ja merrnit me të prerë, ne ay Lisi me dy bigla. Pas ca ditë, kur beu kish shtruar drekë të madhe, nga gazi, një i biri i Malush Agait ja lëshoi flakën mespërmes. E vrau.
Pastaj prapë taborë me bashibozukë e nizamë, e rrethuan Katunishtin. U luftua sa u luftua me plumb e zjarr e më në fund u nxehën këta bura e dual sheshit, u prenë me jataganë... Fitoi turku: pashai i Manastirit...
Xha Martini, këputi fillin e rrëfimit e mbeti i mekur me sytë ne çengeli i vatrës. Kur filloi sërish dukej shumë i lodhur e më plak se ç'ish.
- Po, u vranë, u shuan. Të nipnë e Malush Agait që ish shkëndija e fundit e vatrës, e muar e e shpunë në Rabistan, atje ku piqet dheu me qiellin. Atëhere Hodua - se Hodo i thoshin të nipit - ishte i vogël: shtatë a tetë vjeç. Atje e mbajtën, atje e rritën, atje e martuan. Pas njëzet e ca vjet, turku e dërgoi kajmekam në viset tona. I thoshin Hajdar Efendi...
Xha Martini fshiu ballin e dirsur, tundi dy a tri herë pëllëmbën e hapur përpara syve të perdelisur, sikur të desh të largonte errësirën.
- Eh, more djem, i keq qenka ky i verbosur dhe i huaj: ta merr gjuhën e nënës, ta shtrembëron shpirtin, ta prish. Atje, larg, Hodua i Katunishtit e kish harruar fare shqipen tonë, fliste vetëm turçe e arapçe, me terxhuman. Shumë thoshin se e dinte, po nuk desh ta fliste, se i vinte turp t'i thosh vetes shqiptar. Kajmekam Hajdar Efendi Katunishti u përpoq me mish e shpirt të shtronte malet nën këmbët e mbretit të turkut e të belerëve. Hajde, hajde: malet që kish mbrojtur i gjyshi, Malush Aga Katunishti!...
Jashtë kollozhegu ish ngritur më këmbë me të bijtë e të bijat e me soj e sorollopnë e bënte gjëmë të madhe që të shembte e të zhdukte çdo gjë të gjallë. Fjalët u shojtën me pishën e fundit të pishtarit e me plloskën e fundit, që mbeti e zbrazur. Llavat e ujqve, që i vinin rrotull hanit, alurinin sa të kallnin lemerinë. Tufani frynte nëpër hatuj.
Zgjata kryet ne oxhaku dhe pashë qiellin e kthjellët si pikë loti. Hëna ndriçonte flokët e dëborës që zbrisnin poshtë duke luar valle. U vështolla me gunën e tharë e bëra si gjithë shokët: rashë të flë, Fjeta e u zgjova, fjeta e u zgjova, sepse më dukej sikur dëgjoja të thirrura e të lebetitura. A mos thërrisnin njerëzit e gozhduar të gjallë në ato kamaret e avllisë të hanit të Olloman Beut? Kushedi...

[Askusho]

PËRTEJ VALËVE TË KOHËS
NATË GUSHTI

I
Të vërtetën e së vërtetës, as unë s’di t’ju them sa breza kanë shkuar që kur u prish e u shkretua Katjeli i Mokrës.
Mbaj mënt vetëm se kam dëgjuar nga pleqtë e lashtë, e këta nga pleqtë e tyre, se ky Katjeli i Mokrës paska patur qënë dikur – ndofta pesë-a-gjashtë breza përpara nesh – një fshat i math e i begaçmë fort. Vëndësit e tija paskëshin qënë trima të ndjerë e paskëshin lëftuar me të vërtet si burra në ballën e burrave për të mbruar vendin e nderë nga turku.
Nga ky shkak turqit kur e muarr e paskan shkretuar që nga themeli.
Sot, në gjithë grykën ku pat qënë njëherë katundi janë përhapur pyje gështenjash, driza e dëllinja. Viset sheshe të pllajavet janë bërë luadhe e ara ku thekri na rritet dy bojë njeriu. Në vise-vise duken edhe sot, afron një me dhenë, themelet e murevet të vjetër, si krëhërë të dalë nga lëndina. Në vjeshtë a në prenverë kur damalugu hap brazdat e dheut që dërmohet si bukëvale, andej-këndej dalin copa pploça të gëdhendura me dorë e tulla të kuqe mun si flaka e zjarrit. Në dimbër zbresin gjer këtu poshtë bishat e malit.
Vetëm kjo kodra e Shën e Djelës ku pat qënë dikur kisha e fshatit, ka mbetur edhe sot e pacënosur prej dorës së njeriut. Vendi i saj as lërohet, as mbillet, as korret. Këtu njihen edhe sot murishtat e vjetra të kishës e rrasat e rënda të themelit të pa blojtura prej kohës. Rreth-e-rrotull, nëpër plisa e fjer, duken gurë varresh me çipe të mbuluar me myshk. Në mes të Kishës së Shën e Djelës që i përngjan njëj anije së fundosur nër ujra, dheu është pak si i batisur dhe çapet e njeriut godasin më bosh.
Një pëlhurë fshehtësije, që të bën të bjesh në mendime, mbulon të gjitha këto vise e gërmadhat e lashta. Fshatarët që ngjiten të korrin thekrat a të mbledhin gështenjat edhe barinjtë e bagëtive rrëfejnë se shumë herë, e më fort në netët me hënë, dalin e shëtisën nëpër murishta e lëndina njerës të mbëdhenj të veshur me mëngore e fustane të bardha, edhe treten pastaj, rishtas, më të thyerët të natës.
Vraga që nis nga an’ e djathtë e Shën e Djelës zbret në fshat buzë-liqerit, kur se ajo që nis nga an’ e mëngjër, ndrethon nëpër pyllin e dendur të gështenjave duke ngjitur e dyke zbritur kurrizet e çukave, e del mi Gurin e Kol Branës, një rrasë e lartër dy-tre hostene që qëndron vëngër mi greminat e bregut.
Rrëfejnë gojë-pas-goje pleqët e lashtë se këtu pat qënë në kohërat e vjetra, një qytezë e vogël, qyteza e Zotit Kol Branë Katjelit.
Edhe thonë se këtij Kolë Branës i paskan humbur në luftërat e përgjakëshme të asaj kohe, kur hyri turku në Shqipëri, të pesë djemtë e gjithë nipërija. Edhe si u sosnë këta të gjithë edhe turqit iu afruan Katjelit, Kol Brana ngjiti shkallët e gurta të qytezës, mbylli dyerët edhe priti të afrohet rrebeshi. E atëhere kur ardhi armiku as dora as këmba nuk iu droth nga pleqërija. Shumë kohë gryka buçiti si buçet kur lëftojnë trimat e ballit. Lëftonte Zoti Kol Brana vetë…
Më von, kur kështjella ra, nuk u gjend brenda përveç se një plak i thinjur me gjoksin e mbushur plot plagë. Zoti Kol Brana i Katjelit të Mokrës nuk ishte mê në jetë.
Që asaj kohe muret e kështjellës u gremisnë e mbretërija e dëllinjave i mori vëndin. Vetëm guri i Kol Branës, si i thonë edhe sot, ka mbetur i patundur prej valëvet të kohës e prej valëvet të turkut.


II
Vëndin ku pat qënë dikur Katjeli i Mokrës edhe kisha e Shën e Djelës e kam shkelur dendur vetë me këmbët e mija.
Në vogëli ne djemuria e fshatit ngjiteshim gjer atje për të mbledhur, si pas zakonit të vjetër, poleska e manushaqe për llazoret e vashave. Kjo ngjante në Mars a në Prill kur gjelbëronin pllajat e korijevet e kur të velte era e luleve. Vinim pastaj më von për të marrë shëndet, kur lulëzonin gështenjat dyke u ngarkuar me xhigerë të bardhë e të verdhë. Kur sbriste tatëpjetë era e malit, sillte gjer brenda në fshat fije nga lulet e tyre.
Shëmbitrit e Listopathit, gjer sa afroheshe dëbora, ngjiteshim dendur për të mbledhur ndonjë gështenjë nga drutë e Gjergollinjve.
Po e vërteta është se në atë kohë vinja në Katjel ditën e këthehesha më të ngrysur. Rasti për të ndenjur një natë të tërë m’utfaq më von, sot e disa vjet.
E ja se qysh:
Atij moti kisha ardhur së largu, nga vënd’ i huaj, për të shkuar pushimet e verës. Kisha dëgjuar se dy miq të mirë të derës s’onë, e mbase far’ e fis, mirreshin me kërkimin e haznave nëpër male. E prandaj, sa mbante vera e gjer afrohej Shëmbitri, shëtisnin viset e Mokrës mal-më-mal e breg-më-breg të tërhequr prej ndriçimit magjistar të florinjve që i thërrisnin ndënëdhe.
E drejta është se bota e fshatit qeshnin me ‘ta po kjo nuku i ndalonte asfare të shëkojnë punën si u thesh shpirti.
Një natë njërit prej tyre iu paskej fanitur në ëndër një vashë e re, e veshur në të bardha, si vishen grarija e Mokrës, edhe i paskej thënë:
-Jam ne Shën e Djela e Katjelit, njëzet e pesë pash nga kisha, andej nga e djathta, as eja e më nxir.
Kjo i paskej ngjarë më dy javë të Gushtit, më të gëdhirë të Shëmërisë. Edhe ky si paskej pritur disa ditë gjer të përtëritet hëna, e pastaj në një ndajnatë, me shoknë tjatër e me mua bashkë, ngjiti grykën e Katjelit.
Ishim në Shën e Djelë kur hënëza e re filloj të ngrihet që përtej Malit të Thatë. E kuqe si prushi në fillim, kjo hën’ e Gushtit na u bë më von si e larë me ergjënd. E gjithë malet e gjithë brigjet edhe gjith liqeri u mbuluan me një linjë të bardhë…
Miqtë e mij që s’kishin kohë të vështrojnë as hënë e as çudit e kësaj nate Gushti, nxuar nga torba një litar e disa kazma, shënuan vëndin njëzet e pesë pashe nga an’ e djathtë e mezit të kishës edhe nisnë të rëmojnë. Në fillim rëmuan që të dy e më pastaj, kur gropa u fellua, radhë pas radhe njëri punonte kazmën dhe tjetri lopatën. Toka ish e ngjeshur fort dhe pa e lidhur me fije rënje gështenje.
Puna mbajti afron dy orë, gjer sa hëna u ngjit gjer në mezin e kubes së qellit.
E në qetësinë e fellë të kësaj nate vere goditjet e kazmës sikur ishin rënkime të mbytura që dilnin nga bota tjatër.
Nga do-një shpes pa fole dilte dendur prej pylli e si hithte hijen e vet mi murishtat e Shën e Djelës, humbiste rishtas në pyll.
E kazma rëmonte-rëmonte e rënkimet e botës tjatër madhoheshin-madhoheshin…
Tanithi në gropë na u shfaq një lloj shtrati i hirtë porsi gur shurishte dhe midis tij disa drudheza të bardha që ngjanin me disa iskra eshtrash.
Kazma pushoj.
-Këtu paska qënë një varr, pëshpëriti njëri nga miqtë që ish brenda në gropë.
Tjatri u unj, mori pak dhe në dorë e thërmoj midis gishtërinjvet pa foli pakëz më von:
-Varr paska qënë, vërtet…
Dhe shtoj:
-Jemi në varret e Katjelit të moçmë.
U unja edhe unë pranë gropës së hapur dyke gjunjëzuar në tokën e nxjerë jashtë. Atëhere një dorë u sgjat së brëndëshmi, dora e mikut pa fjalë, e më la në pëllëmbë një aspër të bardhë, – një lloj kostandinari me shkronja të blojtura. Pas pak dora dolli së rish me një kryqëz të artë e me një send të çudiçmë që i përngjante njëj vëthi. Të paktën kësilloj gjykuam e vendosmë ne të tre. Dhe me qënë se vendosmë kësilloj, shokët vëzhguan me vërrejtje të himët të gjejnë edhe tjatrin. Po vëzhgimi na dolli i kotë se vëthi tjatër duket se u pat përzjerë me tokën në rëmitje e sipër dhe në vënd të vëthit gjetmë një lloj rënje që mbante erë temjani.
Ky pat qënë thesari që nxuarmë në Shën e Djelë në atë mesnate Gushti me hënën pesëmbëdhjetë mi krye.
Shokët e mij nuk ishin as fort të gëzuar as fort të dëshpëruar. Si pas gjuhës së tyre në këtë gjah të thesarëve nuk lispet të dëshpërohesh lehtë se vjen nata e lumtur kur njëherë e njëherë… E më fort se këtë radhë kishin gjyrmën e thesarit i cili mundet të gjindej ose pesë pash më lart ose pesë pash më poshtë.
Mua kjo ngjarje më vuri në mendime. E kur miqtë e mij hithnin prapë gropë në dherin e nxjerë që të mos lenë as një gjyrmë, unë rashë të çlodhem nër barishta. Që brenda nga gjiri i pyllit ndjenja tani shkoqitur rëgëtimet e mburimeve. Përtej midis malesh dukej një çip i liqerit i iskrosur prej do-një ere që sbriste nga gryka.
-Vallë ç’mall e ç’dëshirë e pat shtyrë vashën e varrit t’i shtihet në ëndër njëj gjahtori thesarësh? Mos e shrëngonte, vallë, fort ky zëndani i varrit a mos dëshëronte të vështrojë hënën e plotë e të ndjejë erën e lulevet dhe të barit që sbriste nga malet? A mos e kish marrë malli për tingëllimin e zilevet e për rëgëtimën e krojt?
E sikur më vinte keq se nuk u paskesha lindur në një kohë tjatër disa breza përpara.
E kur mendohesha kësilloj gropa u pat mbuluar e sheshuar e mi ‘të ish ndezur tani një zjarr me shkorreta për të humbur gjyrmën e kërkimevet. E mua ky zjarri më dukej sikur ish nuri që digjej mi varrin e një vashe që pat vdekur e re.
Me qënë se kjo natë ish e bukur po si një natë pralle si s’rrëfehet dot me gojë, gjumin e parë vendosmë t’a bëjmë në një padinë të vogël me bar të njomë, përmi krua.
-Nuk është mirë të flemë pranë krojt, foli njëri nga shokët, se natën vozitën hije.
-Ky vënd është i shkelur nga të bardhat, vazhdoi gjith ay me një lloj dridhje të fshehtë në zemër.
Po sepse ne s’i vumë veshin, fjalët e tij i mori era edhe ay ra pas vragës s’onë.
Shtruam disa shtrate fjer në padinë edhe ramë të flemë. Mbulesë kishim qellin e sbardhëllyer prej pahut të hënës. Fjeri e gjethet na mbytnin me erën e tyre. E sa të nëmërosh gjer më pesë, miqtë e mij i zuri gjumi.
Vetëm mua harroj të më zerë. Rinja në shtratin e njomë me duart nënë krye: vështronja qellin e dëgjonja rëgëtimet e krojt dhe rënkimet e mbytura të pyllit. Që të largoj mendimet e pyetjet e vetë-vetes fillova të nëmëroj yjet. E ndava kuben që sipër meje në tri pjesë me vija preçarthe edhe nisa që nga pjesa që mi Rrëzhan. Vura më nj’anë tridhjet e tre yj më të ndriçmë, dyzet e pesë më të shuar dhe nuk di sa yjeze të tretura. Këto të fudnit lëvrinin pa pushuar e dukeshin e çdukeshin rishtas sa që syt e mij nuk kishin se qysh t’u dalin zot. Pastaj, s’di se qysh, vijat e mija u fshinë dhe yjtë u ngatëruan po si mendimi im.
M’u kujtua befas pralla e Bir’ të Mbret, dhe e vashës së kopshtarit që i ngjante nga bukurija së Bukurës së Dheut:
-Vashë, o moj vashë, sa yjez ka qelli?
-O i Bir’ i Mbret, o i Bir’ i Mbret, sa lule ka fusha?
Pa dalngadal-e-dalngadal pyetjet e përgjigjiet ç’u bënë ujem me yjt e Rrëzhanit e me rëgëtimet e mburimit. E m’u duk befas sikur nga hija e gështenjave dolli një linj e bardhë e shkiti si një erë gjer ne padina jonë e nga mezi i saj ç’u fanit një vashë.
- Flenë që të tre? – pyeti një zë i njomë.
- Flenë, iu përgjigj një tjatër. Edhe ndjeva pastaj sikur një dorë e bryllët, pa fjalë dora e vashës linjë-madhe, m’i preku e m’i magjepsi qëpallat…
Atëhere fjeta me të vërtet.


III
…Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qënies të sotme filloj të ngrihet një lloj mbulese e himët e hendur prej valëvet të kohës. Kjo na i ngjante një pëlhure të ngjyrë hiri që u hepua, u tret e firos në mugëtirë. Atëhere palët e dheut e të lëndinavet, të derdhura mi mure e gurë, se ç’u tërhoqnë më nj’anë si pas një urdhërate, edhe, sa të mbyllësh e të hapësh sytë, të gjitha ndërtesat e moçme u rritnë sikush në vendin e parë. Tani Katjeli i Mokrës, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branës, m’u faneps ashtu sikundër se pat qënë katër-a-pesë breza njeriu më parë.
Në fillim thashë se jam në ëndër a më pat magjepsur dora e bryllët e vashës që dolli nga fletët e gështenjavet e prandaj rraha të gjej fillin e vërtetë të qënies së vërtetë. Sepse unë ndjenja në shpirt njëlloj përzjerje midis dy shekuj të ndryshmë. Katjeli ish, pa fjalë, Katjel, me kopshte e shtëpi të gurta sindozot që pat qënë qëmoti, po mëndja ime kish mbetur në një mot tjatër më të ri. Ndjenja sikur gjendesha midis dy botë të ngatëruara njëra me tjatrën: bota sotme dhe bota e perënduar. Disa grima m’u duk edhe sikur gjendesha në dy vise të ndryshme: në gërmadhat afron pa gjyrmë të Katjelit dhe në Katjelin e moçmë të pa cënosur prej tallazevet të kohës.
Po, për fatin t’im, kjo gjendje nuk u sgjat fort sepse mëndja m’u kthjelltësua shpejt e shpejt edhe ja se ç’u gjenda krejt, me trup e shpirt, në Katjelin e Mokrës në kohën e Zotit të Shqipërisë Gjergj Kastrioti.
Shtëpitë e fshatit ishin të gurta e të mbuluara me plloça të gëdhëndura mir e bukur dhe rruga e shtruar me gurë shpinte ne kisha e Zonjës Shën e Djelë.
E ç’u pikasa se unë qënkësha Rodovani, Rodovani i Vllastar Katjelit, djalë i ri i veshur me mëngore liri, me kallca e me fustane kinda-kinda. Pa m’u kujtua se atëhere, në vitin e Tënëzot një mijë e katër qint e gjashtëdhjet e tre, mbretëronte në zemrën t’ime Engjëllina, Engjëllina e motra e Kostandinit. Kjo Engjëllina na ish nga bukurija mi gjithë shoqet e fshatit e ky Kostandini na ish trimthi më i ndjerë e vëllajthi im m’i dhemshur. Edhe sepse më kish marrë malli fort për këtë të fejuarën e spirtit t’im pata sbritur asaj dite ne Kroj ku vinin për ujë vashat e Katjelit. Po se atë ditë ne Kroj nuk u patnë ndodhur përveç se dy vasha të tjera. E njëra prej tyre, që m’a dinte brengën e tetëmbëdhjetë vjeteve, më pat folur kësilloj:
-Rodovan, o Rodovan, Engjëllina vasha jote së bashku me Kostandinin po të pret ne Zonja Shën e Djelë ku do fillojë vallja e Ristozit Tënëzot.
Atëhere m’u kujtua se, me të vërtet, ish dit e tretë e Pashkës së Madhe kur vashat e fshatit heqin vallen e Ristozit ne Sheshi i Shën e Djelës.
Atje ç’e pashë, me të vërtet, Engjëllinën t’ime të bukur si ftoj i bardhë, të bryllët si er’ e malit.
Disa nga vashat e fshatit t’ënë këndonin këngën e Ristozit me një zë që të lavoste shpirtin dhe të tjerat hiqnin vallen dyke dredhur e përdredhur bel e hollë si mënjolla. Engjëllina ime se ç’më ish në kryen e valles dhe gjithë syt e botës se ç’i ndiqnin me çudi mjeshtërinë plot magji të valles. Pa se kur m’a hasi vështrimin fytyra se ç’iu ndes si prushi edhe unji kryet tatëpjetë. Atëhere, që t’iu them të drejtën e Zotit, nga malli e gazi shpirti m’u pat dredhur sindozot se dridhet flet e plepit kur fryn era e ndajnatës.
Po se asohere një grimë vetëm, një grimë të errët, kur i pashë kryqëthin e gushës edhe vëthëzat e veshit m’u pat kujtuar kjo jet’ e sotme, ëndra e mikut t’im me vashën q’e pat thirrur në Shën e Djelë, gropa e hapur në një natë me hënë pikërisht në vëndin ku më buzëqeshte aqe ëmbël Engjëllina ime, dhe jeta e bot’ e tërë m’u patnë dukur të murrme e pa shije si uji pas një lëngate.
Pikërisht atëças ndjeva mi sup dorën e Kostandinit edhe fytyra e tij që më nxirte mallin e Engjëllinës s’ime më solli rishtas në ujrat e para të lume.
-Rodovan, vëllajthi im, përse të shoh të errësuar?
E atëhere pushoj vallja e vashave e Engjëllina na ardhi pranë. E kur më ardhi Engjëllina pranë m’u sikur një djellë m’u pat lindur në shpirt…
U gjenda pastaj në një tjatër shesh, ne sheshi i burravet, ku trimat e fshatit me Kostandinë në krye, tregonin mjeshtërinë e shigjetës e të shpatës. E ish asaj dite në Katjelin e Mokrës një brithmë e një gas si nuk pat qënë asnjëherë.
…Pastaj, s’di se qysh, filli i jetës së parë sikur u këput pre dore njeriu.
Unë Rodovani i Vllastarit sikur isha gjith në Katjelin e Mokrës po se tanithi ky fshati ynë sikur paskëshe humbur brithmën e gazin e parë. Një ushtëtar kaluar paskej sjellë brenda në fshat lajmin e zi se qeni turk po vintej në viset t’ona dyke vrarë e prerë ç’do gjë të gjallë.
Ndjeva asohere se që nga kodra e Shën e Djelës sbriste tatëpjetë tingëllimi i dredhur i kambanës që hepohej e tretej në grykën e lumit sindëkur sbriste në një tjatër botë. Djemt e fshatit me shtijza në dorë e shpata për brezi ngjiteshin në nxitim e sipër në kodrën e kishës ku do mblidhej pleqërija. Pa m’u duk sikur burrat e fshatit t’ënë paskëshin shkuar në luftë e dhogat e zeza që mbyllnin dritaret tregonin se shumë nga shtëpitë e Katjelit kishin mbetur të shkreta e pa zot.
Nxitova çapet që të arrij shokët. U gjendmë befas ne Sheshi i Shën e Djelës ku ish mbledhur gjithë fshati për kuvend e bisedim. Tingëlli i kambanës ish shojtur dhe një pushim i rëndë kish rënë mi gjithë botën.
Që brenda, nga Kisha e Zonjës Shën e Djelë vinin pëshpëritje të mbytura.
Pleqtë e të parët, të gjithë veshur me floke të bardha, nxuar kësulat e hynë dyke u krusur në derën e unjtër të faltores.
Sbrita edhe unë shkallët e gurta edhe u gjenda në Shën e Djelë.
Erë temjani e qirinjsh.
Flagë të arta kandilesh.
Zëri i ngadalshmë i uratës.
-T’i lutemi Tënëzotit…
Pleqtë qëndronin kryeunjur e dëgjonin me bindje të kënduarat e lutjet që vinin nga alltari. Plakat e gratë u luteshin koravet.
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbaj në hijen T’ënde!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj nga armiku!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj foshnjat e të miturit!
-Ynëzot! Ynëzot! Ynëzot!…
Ç’u gjenda pastaj sërish në Shesh.
Pleqtë kishin ndenjur në lëndinë, pranë varrevet, e bisedonin.
Ne të rinjtë qëndronim më këmbë, pakëz më tej.
Burrat midis moshës s’onë e midis pleqvet ishin të paktë. Këta kishin zënë grykat e viset ku do shkonte qeni turk.
Qetësi e rëndë si plumbi.
Pleqtë e ndjerë mbaruan kuvendin edhe u ngritnë në këmbë. Ne të rinjtë, që ishim si do-nja një qint veta, u afruam. Disa gra të thyera nga mosha e nga brengat bënë dy-tre çape.
Pa midis pleqvet se ç’dolli një plak bujar i lashtë e shpatull-gjërë, si ishin burrat e asaj kohe, e na vështroj me një vështrim shqiponje.
Ky qënke vetë Zoti Nikoll Brana i Katjelit.
Dikush më pëshpëriti:
-Ligjëron ynë-Zot Nikoll Brana.
E me të vërtet pas dy-tri grimave dëgjova kuvëndin e Zotit Nikoll Branë Katjelit.
Na foli mi të këqijat që punonte turku që linte kudo shkelte hi e varre, mi luftat e pareshtura të arbërvet e mi trimëritë e tyre.
Pastaj, e këtu ç’iu paskej errur balli si nata, kuvëndoj mi një armik nga gjaku arbër me emrin Ballaban që vinte në ballën e turkut për të prishur vëllezërit e vendin e tij.
-Mallkuar qoftë për jetën e jetës, foli urata i Shën e Djelës.
-Mallkuar qoftë bres-pas-bresi! Mallkuar qoftë! – folë pleqërija.
-Prej shpate arbëri iu derthtë gjaku, mbylli Zoti Nikoll Brana.
E pastaj ç’u bë disa grime qetësije që të përmbushet mallkimi. Tingëllimi i kambanës, i dalë vet-vetiu, e shpuri përtej, mbase vetë ne Zot i math e i vërtetë.
Ky Zoti Kol Brana ç’na u drejtua pastaj neve të rinjve e na ligjëroj kuvendin që kish dërguar Gjergj Kastrioti, Prengu i Krujës e Kryezoti i arbërit: t’i bjemë befas turkut nga malet e t’i japëm gjëmën e zezë.
Djemtë ngritnë lart shpatat dyke u lidhur për besën e arbërit e për Tënëzotin.
Urata na bekoj, mëmat na pushtuan me lotë nër sy.
Mua më rrihte zemra si zogu në leqe se ndjehesha si i ndarë midis dy botë të ndryshme…
Befas m’u pat fanitur përpara Gjoni i Prendit i veshur me fustane kinda-kinda, me helme në krye, me pafta ergjëndi në gjoks e me shtijëzë në dorë. Ish nga trupi i kalorisë.
-Eja, Rodovan, për Tënëzotin…
Atëhere u ndjeva rishtas i gjith asaj bote dhe hyra midis shokëvet. Zoti Nikoll Brana që ish në kryet t’ënë, nipër e stërnipër, i ngjante njëj Shëndëlliu-plak me shpatë në dorë…
Hodha vështrimin përtej e m’u duk sikur një vashë, që i përngjante kësaj Engjëllinës s’ime, më vështronte me mall e brengë e ndofta dyke lotuar.

Këtu filli i ëndrës së katjelit m’u këput befas.
U zgjova i lodhur.
Era shushëlliste midis fletëvet të gështenjavet. Hije të rënda lëngonin mi murishtat e Katjelit.
Hëna po zhdukej përtej Rrëzhanit të Mokrës edhe liqeri hynte në t’errët.

[Askusho]

Mitrush Kuteli - foto

[[Perla]]

Lufta e heshtur e Mitrush Kutelit

“Po ndalem këtu. Jeta ime ka qënë kaluar mbi periudha të ndryshme. Unë kam dashuruar shumë, kam urryer shumë, kam punuar shumë dhe... fatkeqësisht, kam gabuar shumë. Po kurrë s’kam ndjekur karjerën dhe pasurinë. Po të desha të pasurohesha, kisha njëmijë mundësi – duke ia shitur shpirtin shejtanit. Po s’e kam bërë. Për punën time kam kërkuar pagesën, që të vazhdoj të punoj dhe të rris fëmijët. As sot s’kam dëshirë tjetër: të punoj në këta pak vjet që më kanë mbetur.”

Janë radhët përmbyllëse të shënimeve të Dhimitër Paskos që shoqërojnë “Ditarin e Ekonomistit” i botuar i plotë pranverën e shkuar (Botimit i parë “Tri problema në lidhje me Bankën Kombëtare”, Konstancë, 1932, “goditja e parë me baza shkencore që i bëhej kapitalit italjan në Shqipëri”, nga drejtori i ardhshëm i Bankës Kombëtare në periudhën e fundit të luftës).

Atalanta Pasko, vajza e dytë e autorit, e palodhur në këtë rrugë 20-vjeçare të botimit të veprës së të atit, i përgjigjet disa pyetjeve të “Shekullit” që marrin shkas nga ditari i vitit 1943-’44 dhe refleksionet e vitit 1960 dhe që kanë të bëjnë me momente shënuese të jetës së mëpastajme të Dhimitër Paskos (1907-1967): lufta e heshtur në Bankën e Shtetit, dënimi me burg dhe mbijetesa në kampin e Maliqit, liria e kufizuar krijuese për atë që kishte qenë një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë.

Vepra e Kutelit e ka provuar veten që është nga ato vepra që e kanë jetën pas vdekjes së autorit: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Vjeshta e Xheladin beut”, “Net shqiptare”, “Xinxifillua”, “Sulm e lotë”, “Mall e brengë”, “Shënime letrare”, përkthimet letrare, por edhe ato vlera shpirtërore të cilave iu referohet kjo intervistë me Atalanta Paskon.

Familja, fëmijët e Dhimitër Paskos përbëjnë një model të rrallë trashëgimtarësh në botën e letrave shqipe që përpiqen për të përmbushur vullnetin letrar të autorit me fisnikëri e dinjitet, pa ankesë e pa ia shtrirë dorën ndonjë autoriteti e institucioni.

Sot, 13 shtator, është përvjetori i lindjes së Mitrush Kutelit. Në fakt, viti 2012 shënon 105-vjetorin e lindjes dhe 45-vjetorin e vdekjes.



Çfarë ju ngjallin përvjetorët e lindjes çdo 13 shtator?

Është ditë gëzimi, por asnjë nga ne s’ka patur mundësinë të gëzohet nga lindja e prindit të vet. Kështu që ne jemi më shumë të vetëdijshëm për vdekjen. Duke patur parasysh edhe përvojat e jetuara, është një gëzim i përzier me trishtim të thellë. Kjo datë është shumë komplekse, sepse 13 shtatori është dhe data e lindjes së nënës, që ka lindur 16 vjet më vonë se babai dhe është data e lindjes së nipit që ka marrë emrin e tij, Dhimitër Pasko, i lindur më 13 shtator të ’84-s. Gjithsesi gëzimi i lindjes bëhet gëzim lindje në shtëpinë tonë.


Ditari i Dhimitër Paskos që shoqëron analizën shkencore për Bankën e Shqipërisë nis në nëntor 1943. Në aspektin njerëzor është një periudhë ankthi e përjetimit të luftës, por edhe kohë zie për vdekjen e të atit shtatorin e atij viti. Vuajtja e Paskos, ëndrrat, mërzia e trishtimi janë kryefjala e këtyre shënimeve.

Kur shkonim në Pogradec, do shkonim patjetër në varreza. Baba na merrte ne të vegjël: “Hajde tani, do shkojmë në Shën Prokop.” Që të shkoje në Shën Prokop duhej të kaloje nga një rrugë që çonte në varreza. Shkonim atje, rrinim një çikë. Aty, te varri i babës, babës i dilte një pikë loti. Rrinte ai dhe ne rrinim, e respektonim. Prandaj ne nuk kemi patur asnjëherë frikë nga varret, sepse na merrte gjithnjë me vete.


Po të shkojmë në origjinën e Paskos, cilat ishin lidhjet e tij me të atin? E kishte për model?

Model ndershmërie, model komunikimi, po. Sepse gjyshi sillte libra shqip në kohën kur nuk ishte pavarësuar Shqipëria dhe i fuste fshehurazi nëpër ikona. Papritur u tha që Pandi Pasko merreshe me tregti ikonash. Në fakt, brenda ikonave ishin librat shqip. Këto zbuloheshin dhe ai e kishte gjithnjë një jatak gati në burg, e priste për shkak të librave shqipe. Lidhjet i kishte me disa nga patriotët e kohës që hynin në shtëpi. Dhe i ka përjetuar këto Mitrushi. I ati ishte njeri që kishte punuar shumë në mërgim, murator në Vllahi për të ndërtuar jetën e tij. Familjen e krijoi vonë, kur ishte dyzet vjeç burrë pikërisht për të krijuar mundësitë ekonomike. Njeri i hapur ndaj dijes.


Dhe pastaj në këtë trashëgimi, ishte babai juaj modeli juaj?

Me vetëdije a pa vetëdije prindërit bëhen model. Ndonjëherë mund të jenë edhe antimodel. Për ne ka qenë model, ka qenë mënyra e të gjykuarit, e të vështruarit të ngjarjeve që na shpalosen përpara syve.



Pas ’90-s në krahasim me atë harresë që iu vesh për së gjalli, vepra e tij letrare ka fituar vlerat e një vepre postum, është konsoliduar njohja dhe vendi i saj te lexuesi.

Filloi të kërkohet më shumë. Në radhë të parë nga Kosova. Mua më ka bërë përshtypje që gjuha e Kutelit i kapërcen kufijtë e një dialekti. Sepse e ndjejnë fort edhe në Kosovë ku filluan ta shoshitin atë vepër që ishte penguar kot. Ajo ishte një vepër jo politike, thellësisht shqiptare. Megjithatë ishin krijuar rrethanat që ishte konsideruar si shkrimtar borgjez, shkrimtar anti-jugosllav, sepse foli ashpër në mbrojtje të Kosovës. Këto gjëra filluan të ndryshojnë me shpalljen e krahinës autonome të Kosovës dhe me lëvizjen e njerëzve këtej e andej kufirit u botuan edhe ato që kishte përgatitur e ripunuar ai.


Përcaktimet që e futën në hije Kutelin për disa dhjetëvjeçarë i kanë bërë dhe shkrimtarë, njerëz të veshur me pushtet.

Po, kanë qenë njerëz në pozitat e drejtuesve të institucioneve. Ne ishim shumë larg nga këto institucione. Në përgjithësi ndërlidhja bëhej nëpërmjet miqve të familjes. Ne asnjëherë nuk kemi shkuar që të kërkonim që të botohej. Gjithnjë kanë ardhur e kanë kërkuar ta botojnë. Mitrush Kuteli thjesht ishte një individualitet në fushë të letërsisë, kishte folur me zërin e tij të lirë dhe kjo mjaftonte që dikush të mos i hapte rrugë.

Njerëzit që e kishin lexuar dikur në vitet ‘44 vazhdonin ta kërkonin e ta pëlqenin edhe në vitet kur ai mungonte. Shumë njerëz flisnin për personazhet e tij. Flasim për kohën kur ishte gjallë apo përpara se të botohej seria e tregimeve të zgjedhura. Pra janë dy qëndrime të ndryshme: institucionet nga njëra anë, lexuesit nga ana tjetër. Lexuesit ndoqën linjën e tyre, sepse lexuesi është i thjeshtë dhe i ndershëm. Ndërsa qëndrimi i institucioneve ka ndryshuar, d.m.th e kanë vlerësuar me aq sa kanë mundësi institucionet e një vendi të varfër si Shqipëria. Atëherë kur mund të bënin institucionet kur ishte gjallë që t’i lejonin kohën për të shkruar, nuk e bënë.


Mitrush Kuteli dhe qëndrimi i tij në luftë. Çfarë ka për të diskutuar?

Në dy letra të padërguara, njëra për Mehmet Shehun dhe një për Manush Myftiun, Kuteli shpjegon “pse nuk iu bashkova me kohë luftës partizane”. Së fundi këtë e përmend edhe Nasho Jorgaqi te “Koha kujtimeve” se “kur kish dalë në zonën e lirë partizane, pas sabotimit që u kish bërë përpjekjeve të gjermanëve për të emetuar një monedhë të re” me të mbërritur në Priskë baba, Mehmet Shehu i pati thënë: “Vonë, shumë voën”. Kjo merret si një gjë me shumë peshë, madje Kadare e bën personazh shkrimtarin te “Nëntori i një kryeqyteti”.

E vërteta është shumë ndryshe. Nëse flitet për një shkrimtar që ka jetuar brenda artit të tij në kohën kur në Tiranë luftohej kundër pushtuesit, ky është një njeri. Por brenda Mitrush Kutelit ishte shkrimtari dhe ishte ekonomisti. Ekonomisti ishte në vijën e parë të luftës mbase më i rrezikuar se sa po të ishte në luftë. Si ekonomist me të drejtën e firmës në Bankën e Shqipërisë ai kishte luftuar deri në momentin e fundit për të mbrojtur interesat e vendit të tij, në një fushë shumë specifike. Punën e një pushke me një këmbëz mund ta bënin shumë njerëz të tjerë.


Mendoni se është keqinterpretuar aktiviteti i Paskos në Bankën e Shqipërisë gjatë pushtimit gjerman?

Mendoj që nuk është vlerësuar sa duhet, gjithmonë duke u nisur nga shabllone. Po të vini re te parathënia e Nasho Jorgaqit në serinë e veprës letrare të Kutelit që do të botohej në vitet ’80, thuhet pak a shumë: Mitrush Kuteli mori pjesë në aksionin e zhvilluar nga partia në brendësi të bankës për të sabotuar monedhën e pushtuesit që donin të bënin gjermanët.

Pra nuk mund ta pranonin që ishte thjesht një aksion i disa individëve që i gjeti situata në këto pozicione dhe ata mbajtën qëndrimin e profesionistit që mbron idetë e veta që çonin vetvetiu në mbrojtjen e interesave të vendit. S’bëhet fjalë për konspiracion. Mirëpo këto nuk pranoheshin në atë kohë që ishin veprime të njerëzve të ndërgjegjshëm.


Dy vjet pas lufte ai dënohet për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor: burg në Tiranë, shfrytëzohet si përkthyes, si krah pune në kënetën e Maliqit. Kishte një grua, zonjën Efterpi, pas burgut u bënë me katër fëmijë. Si e shënuan këto ngjarje familjen e tij?

Ata që e dënuan e dinin shumë mirë që s’kishte qenë asnjëherë armik i popullit të vet siç u akuzua. Di të them që mbasi vdiq ato gjëra për të cilat e akuzonin si pjesëmarrja në ushtrinë gjermane ose angazhimi si një element në mbrojtje të ideve gjermane në Rumani, ishin akuza që nuk u vërtetuan asnjëherë dhe që nuk kishin bazë që të ngriheshin. Këto akuza u ringjallën pasi vdiq. Sa ishte gjallë që ai mund t’ua jepte përgjigjen shumë mirë vetë, nuk guxoi njeri që t’i thotë. Menjëherë mbasi ai vdiq filluan të pëshpëriteshin me zë të ulët. Ne s’na u dha e drejta e studimit, pavarësisht se disa libra si “Tregime të moçme” dhe “Xinxifillua” botoheshin dhe ribotoheshin. Por kush kishte për të pësuar nga ky burg vazhdonte ta pësonte dhe kjo ishte familja jonë.


Me ju çfarë ndodhi?

Në ’67-n kur vdiq babai, motrës së madhe nuk i doli e drejta e studimit. Vdekja e babait ishte me të vërtetë shumë e rëndë. Vitin tjetër mbarova unë dhe nuk më doli e drejta e studimit. Më kujtohet bile, kur një shoqja jonë, po zbrisnim shkallët e gjimnazit “Partizani”, e sigurt se e kishte babanë drejtor diku, tha: “Që këtu në shkallët e universitetit.” E unë thashë me mendjen time, ti po, unë jo. Në fakt ishte një gjë që unë e prisja edhe pse zyrtarisht nuk thuhej asgjë. Sepse dy rreshta për vdekjen e babait i kishte shkruar “Zëri i Popullit”, librat e tij botoheshin.


Është folur në shtyp këto vite për atë që i ka ndodhur Kutelit në kënetën e Maliqit: u varros i gjallë. Ju keni thënë që babai ka heshtur për kohën e burgut. Sa të vërtetë ka në këtë histori?

Ajo që dimë ne është që u bë në një moment reprezalje. Një autoritet i burgut donte të tregonte autoritetin e vet dhe gjeti, zgjodhi një njeri për ta vënë në një provë ekstreme. E vërteta është që ata nuk e dinin që ky ishte një shkrimtar, Mitrush Kuteli. E dinin disa të burgosur, por ata nuk e thoshin sepse një intelektual do ta persekutonin shumë më keq. Ne dinim nga babai vetëm këtë që kur e kishin pyetur sa shkollë ke, u kishte thënë 5. Kështu ata e morën thjesht si një anonim, e futën në atë dheun e ftohtë të baltës së Maliqit të prillit të vitit ‘48. Pastaj ishin disa njerëz të mirë, që guxuan ta nxjerrin që aty. Unë kam disa emra nga ata. Ishte Tosun Çiftja, dr. Hysenbegasi. Tosun Çiftja i thotë një të riu, që ishte edhe shakaxhi, e kishte emrin Hamza Tusha, që të flasë me komandantin e ta nxjerrë Mitrushin. Hamza Tusha guxoi dhe e bëri. Dr. Hysenbegasi e shpëtoi nga vdekja sepse ai ishte një njeri në pikën e fundit.

Ndërsa mënyra si tregohet sot në shtyp kjo histori është qesharake, me dialogje në ligjëratë të drejtë. Unë habitem për guximin që kanë. Me ligjëratë të drejtë flet ai njeri që e di me siguri ngjarjen. Përndryshe bëhet një gjë qesharake e pabesueshme, që i kemi me tepricë nga veprat e realizmit socialist. Nuk kemi nevojë t’u shtojmë të tjera të realizmit të quajtur demokratik.


Si e shpjegoni heshtjen e Kutelit për atë që kishte provuar?

Ata që kanë vuajtur nuk kanë folur për torturat e veta. Sepse në përgjithësi ndëshkimi fizik, trupor synon që të vrasë personalitetin e njeriut. Askush nuk do që të përjetojë qoftë dhe përmes fjalëve të veta atë që ka vuajtur konkretisht. Për disa gjëra që i shkaktonin dhimbje në eshtrat ai ka folur me një mjek të familjes, shumë të dashur, dr. Koçi Moisiun. Le të dalë ndokush dhe të tregojë për torturat e veta me detaje. Nuk e di që ai që e ka bërë, deri në ç’pikë të vërtetësisë arrin tregimi i vet.


Ndalemi pak te botimet e fundit. Për botimin për herë të parë të disa shënimeve te “Ditari i ekonomistit” ju vendosët të mos e censuronit atë pak përmbajtje të jetës intime të Kutelit.

Si mund t’ia hiqnim ne kur ai shkruan për censurën? Ju kujtoj parathënien që ka bërë te “Frymë të vdekura” ku ai shpërthen kundër censurës cariste, ndërkohë që çdo autor shqiptar vuante censurën dhe autocensurën. Si mundet ne tani të marrim guxim dhe të censurojmë veprën e tij? Ai me idetë e tij dhe mendimet e tij është në gjendje të dalë para lexuesit shqiptar dhe ashtu duhet të dalë. Çfarë vlere ka se çfarë mendoj unë sot? Do të ishte e keqja më e madhe që do t’i bëhej veprës së tij. Vepra e tij mban vulën e kohës kur ai jetoi, të mendimit, të informacionit që ka ekzistuar në atë kohë.


“Kujtoj Kuzzin e vetmja që më desh, që e desha...”, shkruan ai te ditari më 1943. Deri kur shfaqet ky emër ne letrat apo kujtime të tjera të pabotuara?

Ky emër është më shumë si një kujtim, sepse është një gjë: kur u dogj gjyshi në shtëpinë në Pogradec, u dogjën dhe dokumentat e babait, diploma e gjithë të tjerat deri në vitin ’43. Kështu edhe ato që kemi janë të gjitha pas kësaj kohe.


Me “E madhe është gjëma e mëkatit” botuar për herë të parë në antologjinë “Quo Vadis” më 1993, ju krijuat një model botimi për shkrimet e babait që do ndiqnit gjithë viteve në vazhdim: respektimi i vullnetit të autorit.

Atë kohë nuk dinim, se si do të procedohej me botimin. Ndryshimi i institucioneve nuk është se na gjeti me plane të sakta pune. Por “E madhe është gjëma e mëkatit” kishte qarkulluar nëpër disa njerëz të artit. Mendoj që duhet t’ua ketë dhënë djali i hallës. Dihej që ekzistonte kjo vepër e shkruar dhe e pabotuar. Dhe atëhere na thanë miqtë që këtë gjë që ka qarkulluar, bëni mirë ta botoni. Një ditë ka ardhur Ardian Klosi në vendin ku unë punoja në ATSh dhe kemi biseduar për ta përfshirë tekstin në këtë antologji. Ramë dakord sepse vepra nderohej të ishte në atë botim të menjëhershëm të gjërave të ndaluara. Dhe ky ishte botimi i parë.

Më pas aktivizimi ynë që t’i botojmë vetë, Botimet Kuteli, ishte ngaqë pamë se shtëpitë botuese që na ofroheshin, propozonin - qoftë edhe për vepra të botuara - ndryshime gjuhësore të llojit mbi redaktorin e mëparshëm. Tani vendosej një korrektor tjetër që bënte ndryshime deri te presjet simbas logjikës së vet. Dhe ishte një batërdi e tërë që i bëhej logjikës. Kur pamë se çfarë mund të ndodhte, i tërhoqëm menjëherë dhe thamë se këto gjëra do t’i botojmë vetë për t’i mbrojtur pikërisht nga ndërhyrjet e palogjikshme që dhunonin në të gjitha mënyrat një individualitet letrar.

Po në fakt, Kuteli dikur kishte qenë botues i librave të vet që t’i botonte ashtu siç ka dashur.


Çfarë do të botoni tani?

Të pambaruarat: “Në një cep të Ilirisë së poshtme”. Sa ishte gjallë autori u botua një fragment me titullin “Nga Dyrrakiona në Bardhonë”. Do ta botojmë me atë titull të shtëpisë botuese “Naim Frashëri” të vitit 1983 “Në një cep të Ilirisë së poshtme”. Kjo do të jetë gati në mes të tetorit.

Janë dhe dy fragmente të një romani që ai i punoi me thellësi e që mund të përçojnë ndjesinë e një tërësie. Mund të konsiderohen novela të gjata, dhe prandaj mundet t’i jepen lexuesit siç arriti t’i përpunojë autori.

Është edhe një fragment i romanit “Mërgim e kthim” bashkë me “Rrëfimi i fundit i Pjetër Kulirës” që ka qenë te “Dashuria e barbarit Artan” dhe që ka humbur në shtyp. Edhe kjo është e pambaruar. Pra ky do të jetë një vëllim i të pambaruarave.

Pjesa e aktivitetit në fushën e ekonomisë sapo është nisur. Ka shumë shkrime ekonomike në shtypin e kohës. Për fat të keq shohim probleme që përsëriten të cilat nuk po arrihen të vihen në vend në kaq vite jetë të shtetit shqiptar.

Ne s’kemi botuar akoma një vëllim të poezisë. Është botuar një pjesë në serinë e zgjedhur, por janë poezi të tjera të cilat nuk mund të botoheshin atëherë. Unë do t’i quaja poezi pesimiste. Pesimizmi ishte baras me armiqësi ndaj pushtetit popullor dhe tradhtinë ndaj atdheut atë kohë. Janë shumë gjëra që mund të dalin akoma.


Keni menduar diçka për 13 shtatorin?

Do të jemi afër mamasë në mëngjes dhe pastaj është një aktivitet në Pogradec, mbasdite.


Pogradeci ka qenë bujar me Kutelin.

Bujar sepse ka financuar një shtatore për Mitrushin. Por Pogradeci është bërë nismëtar për shumë aktivitete.


Po bujaria e shtetit? Përfiton familja dëmshpërblim nga vitet e burgut?

Diçka është dhënë njëherë në vitet ’90. Është një gjë që nuk e mbaj mend sepse atëherë problemet ishin të shumta, por ne këtë fazën e dytë nuk i kemi bërë fare dokumentat. Pse? Na u duk jo dinjitoze që t’i kërkojmë shtetit dokumenta në një sportel, për dënimin e babait tonë, që t’i dorëzojmë në një sportel tjetër të shtetit. Këtë pozicion ia kursyem vetes. Kuptohet, shteti nuk e bëri vetë sepse nuk e bëri për asnjë dhe ne nuk e bëmë. Nga ana tjetër në këtë luftë për pronat, çfarë vlere ka të dëmshpërblehen njerëz që kanë vuajtur nga të gjitha mënyrat e persekutimit fizik dhe ekonomik. Ktheju pronën dhe i ke të dëmshpërblyer. Pse kjo Shqipërie e varfër duhet të paguajë me të gjitha mënyrat? Por gjërat janë çikë të ngatërruara. Secili vepron në këtë tollovi sipas shijes dhe mundësive. Ne nuk e kemi bërë këtë kërkesë.

Elsa Demo - Shekulli 13/09/2012

[kushtrimmk]

em fal a mundet dikush te ma gjej kit tem
tata tanushi i bubutimes mitrush kuteli
ju lutem sepse me duhet urgjent

[kushtrimmk]

em fal a mundet dikush te ma gjej kit tem
tata tanushi i bubutimes mitrush kuteli
ju lutem sepse me duhet urgjent