Mitrush Kuteli

[Dita]

S...C....,

Dhimiter Pasko alias Mitrush Kuteli u lind ne Pogradec ne vitin 1907. U laureua per ekonomi ne universitetin e Bukureshtit. Per idete politike u denua me pune te detyrueshme, denim qe e shleu ne burgun e Maliqit nga viti 1945 deri ne vitin 1948. Vdiq ne vitin 1967.
Ne botimet e Mitrushit ne kohen e diktatures komuniste, anashkalohej ne pershkrimin e biografise se tij fakti se ai kish qene i burgosur pikerisht per arsye te dieve te veta politike. Vitet e para pas clirimit mbesnin ne hije per lexuesin.

Per perkujtimin e tij me rastin e 95-vjetorit te lindjes mund te lexosh ne:

kete faqe


ose brenda ne forum, tek elita kombetare


ne kete faqe



Me kete kerkese Star po me nxit qe te vendos ketu neser dicka per vdekjen, shkeputur nga libri i Petraq Kolevices: "Me Mitrushin", prej te cilit kam shkeputur disa fragmente ne postimet e meparshme te kesaj teme.

Pershendetje!

[Krenari]

Ju falenderoj nga zemra Juve te gjithe qe kontribuat ne pasurimin e Forumit me keto reshta aq te nevojshem per anetaret e Forumit!
Mitrush Kuteli eshte shpirti i fjales se bukur dhe me reshtat e tij merret fryme me lirshem edhe ne pjeset e paçliruara te Atedheut po edhe aty ku perkohesisht frymon qenia shqiptare!
Pra, Ju lumshin gishtat dhe suksese!

[AsgjëSikurDielli]

Dita,

te falemnderit shume.

Me erdh cudi kur thoshte "Jam kosovar...", aty disi ma perziu rrjetin percues ...

Po nejse, te falemnderit prap...

Star.

[Dita]

Star,

Madheshtia e kesaj poeme eshte ndoshta pikerisht fakti se Kuteli del mbi ndasine e flet per Shqiperi e Kosove bashke. Kur e kam lexuar per te paren here, me ka prekur shume.

Te shkruajta dje ne mesazhin tim te fundit ne kete teme, se sot do te sillja dicka rreth vdekjes se Mitrush Kutelit, shkeputur nga libri i arkitektit Petraq Kolevica: Me Kutelin.


Krenar,

Nese ke dhe ti dicka nga Kuteli, sille ketu ne forum, se vetem do e üasuroje kete teme.





IKJA

Mars i vitit 1967. NJë mbasdite nuk di si mbetëm vetëm të dy me Mitrushin atje, në kuzhinën e tij që nuk mbetej kurrë pa njerës..Fëmijët ishin diku jashtë a në dhomën tjetër, kurse Efterpi merrej me punët e shtëpisë nëpër oborr.
Atmosfera politike në vend vazhdonte të ishte e rëndë pas luftës së bujshme “kundër burokracisë” të një viti më parë, ndërsa ndihej të vepronte fort “revolucionarizimi i mëtejshëm i jetës së vendit” dhe forcimi i “luftës së klasave” që shkaktonin shqetësime te të gjithë.
Pasi foli pak për gjendjen e rëndë e të pashpresë që po sundonte në jetën shqiptare, me një zë dëshpërimisht të thellë, Mitrushi tha:
“Tani unë duhet të iki!
Fëmijët u rritën, u duhet të bëjnë shkollën e lartë. Do t’u duhen bursa, të drejta studimi, të paktën. Po të jem unë, janë edhe inatet ndaj meje dhe këto inate do të m’i pengojnë fëmijët. Po të iki unë, do të ikin dhe inatet.”
Fliste me një dëshpërim të thellë, po edhe me një vendosmëri të tillë të patundur, që më rrëqethi.
Ç’donte të thoshte me ato fjalë?
Më lindën dyshime për një vendim të frikshëm...
U mundova të belbëzoja disa fjalë e argumenta kundër, po ai vazhdonte të përsëriste sikur fliste me vete:
Tani unë duhet të iki!...duhet, duhet të iki...
Për vdekjen e tij të papritur, duke u gdhirë 4 maji i vitit 1967, shpesh kam menduar me dyshim:
“Ishte vëtet natyrore?”
Për ta shpejtuar ikjen që po dëshironte, atij mbase do t’i mjaftonte vetëm një dozë më tepër prej atyre “helmeve” të quajtur “ilaçe për zemrën” që i pinte dy-tri herë në ditë. E ka bërë këtë?
Duke e ditur mirë formimin dhe besimin e tij fetar, që nuk e lejon një veprim të tillë, i largoj dyshimet e këqia dhe në heshtje i kërkoj të falur për mëkatin që bëj, po si ta harroj atë zërin e tij të dëshpëruar të asaj pasdite të vrerët marsi?
Megjithatë një gjë është e sigurt. Mitrushi po e ndiente fort afër fundin e vet, prandaj nxitoi të linte testamentin, ku i thotë së shoqes:
“Shënjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netët i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë.”

***

4 maj 1967. Në drekë po kthehesha me nxitim bashkë me gruan nga zyra në shtëpi. Në fillim të rrugës “Katër dëshmorët”, te një shtyllë elektrike, pamë shpalljen e vdekjes: “Vdiq Dhimitër Pasko!
Ndonëse nuk banoja larg shtëpisë së tij, nga gjëma dhe rrëmuja që shkaktoi vdekja në atë shtëpi, nuk u kujtua kush të më lajmëronte. Mbase nuk duhej shkelur porosia e tij në testament, ku thoshte:
“Nuk do të më lajmëroni para varrimit, asnjeri, me përjashtim të pesë a gjashtë njerzve më të afërm për të bërë formalitetet e varrimi dhe varrimin. Kaq.”
Për fat të mirë, ata pesë a gjashtë njerzit më të afërm, nuk i ndejtën besnikë porosisë tjetër të tij në testament, ku shkruante:
“Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ata që ngjiten nëpër mure.”
Lajmërimet, pra, ishin ngjitur nëpër mure si ai që po lexoja: Dhimitër Pasko vdiq.
Shkova me nxitim në shtëpi të Mitrushit, sa për të shprehur ngushëllimet pa u ulur dhe me të shpejtë sosa tek studio e të ndjerit skulptor Janaq Paço.
I dhashë lajmin e hidhur dhe iu luta të vinte t’i bënim maskën prej allçie të fytyrës.
Kur ka vdekur? – më pyeti Janaqi.
Para nja 10 orëve – i thashë.
Jemi vonë - vazhdoi Janaqi. Maskat bëhen menjëherë pas vdekjes sepse, duke kaluar koha, fillojnë e të lëshohen muskujt, deformohen. Megjithatë, eja!
Rrëmbeu një qeskë me allçi e me nxitim, sosëm.
I thashë Efterpit kështu...kështu...Ju lutem të na lini vetëm.
Na duhet vazelinë - më tha në vesh Janaqi.
Bëhet edhe me sapun e me vaj, po s’jam i sigurt – vazhdoi. E, mor Mitrush, ç’na bëre – pëshpëriste vetmevete me dëshpërim Janaqi, ndërsa përgatiste allçinë. Shkova shpejt në shtëpi, ku e dija se kisha një kuti me vazelinë dhe mbaruam punë.
Mitrushi ka disa fotografi të mira vetëm, me gruan e me fëmijët, që ngjallin kujtime të këndshme, por maska me ata sy të mbyllur e me një si nënqeshje të hidhur në buzë, më duket se flet e përbuz një epokë të tërë që e bëri Mitrushin të na ikte aq shpejt.

***

Nata shkoi si shkoi me e jake e pa gjumë. Të nesërmen, qysh herët, isha përsëri në shtëpinë e Mitrushit. Vinin e iknin pak njerës, më shumë të afërm nga Tirana e disa nga Pogradeci. Erdhën disa kurorë artificiale të porositura prej tyre. Shqetësimi im ishte se ç’do të shkruhej në shtypin zyrtar për vdekjen e tij. Afër drekës erdhi Sterio Spasse që më thanë se po interesohej për këtë gjë. E pyeta. Bëmë ç’mundëm – tha. Do të botohet në “DRITA”, lajmërimi i vdekjes me fotografinë dhe me fjalë të mira për kontributin e tij në letërsinë tonë.
Po diçka nga krijimtaria e tij do të botohet me këtë rast? – epyeta.
Duke më vënë dorën në sup, kokulur, Sterio më tha:
Edhe kaq sa bëmë, u bë shumë...
Ditën e diel, d.m.th. tre ditë më vonë, më 7 maj 1967, në faqen e katërt të gazetës “DRITA” u botuan ato që më pati thënë Sterio. Në faqen letrare të asaj gazete nuk mund të kishte vend për të botuar diçka nga krijimtaria e Mitrushit, sepse duhej të botoheshin disa “poezi kote” kushtuar dëshmorëve prej poetësh krejt të panjohur e që nuk njohën ndonjëherë si të tillë. Nejse...Minutat po shkonin. Po afrohej ora e varrimit.
Ndërsa rrija në dhomë ulur në një cep, i mbyllur në vetvete sa më bezdisnin pësh-pësh që bënin njerzit duke biseduar ultas njëri me tjetrin, u dëgjua një zë që nga oborri: Erdhi makina!
Njerzit u ngritën. Dolëm në rrugën para shtëpisë ku kish qëndruar një makinë “ZUK” dhe një autobus i vjetër tip “IKARUS”, prodhim i vjetër hungares, të dy të Ndërmarrjes të atëhershme të varrezave. Njerzit e moshës sime e dinë se çfarë shëmtirash e shkatërirash ishin ato makina. Mitrushit i mbërthyen kapakun e qivurit, e ngritën dhe e futën të Zuk-u. Ne hipëm në IKARUS dh eikëm. Nuk besoj të kemi qenë më shumë se nja dyzet veta në atë “autobus”, ku shumica rrinte në këmbë. Autobuzi ikte me nxitim pas Zuk-ut sikur shkonte në dasmë e jo në varrim. Arritëm. Varri ishte hapur. Pa humbur kohë, qivuri me trupin e Mitrushit u ul në fund. Askush nuk i tha dy fjalë te koka. Asnjëri nga shokët e miqt’ e vjetër. Po kush ishte prej tyre në atë varrim?
Nuk e di. Sikur të nesërmen e asaj dite të më pyeste dikush për këtë gjë, nuk do dija ç’t’i thoja. Isha tepër i tronditur. Hodhëm të tërë nga një grusht dhe mbi atë qivur e pastaj punuan lopatat. Mbulohej Mitrushi...por, ende pa e mbuluar mirë e pa i vendosur si duhej ato kurorë, erdhi shoferi e tha: “Shpejt, shpejt, se kam edhe varrim tjetër!” Njerëzit u turrën drejt autobuzit që kishte ndaluar nja njëqind metra larg, duke lënë Mitrushin të rrethuar nga heshtja që e shoqëron deri më sot duke vërtetuar kështu fjalët e At Gjon Shllakut:
“Tjetërkund, njerzt e idealit, në u mbytshin për së gjalli, nderohen për së dekuni. Ndër ne ata mbyten dy herë dhe harrohen.”
Nuk duhet të lë pa thënë se për Mitrushin nuk u gjënd një copë vend në parcelën ballore, në hyrje të varrezave, ku groposeshin të privilegjuarit e partisë dhe as në ndonjë parcelë diku pranë. Mitrushi u varros në cepin e fundit të parcelës më të fundit, pranë murit rrethues të atëhershë,.
Kur mbaroi varrimi që përshkrova më lart dhe njerëzit u detyruan të largoheshin me ngut, ishim bashkë me inxhinierin S.A., i afërm i familjes të Mitrushit, dhe na u duk sikur po e bragtisnim atë varr e nuk do ta gjenim më. Prandaj ai solli një tullë silikate nga muri që po ndërtohej, unë shkrova përmbi të me lapës emrin Dhimitër Pasko dhe tullën e vumë përmbi varr duke e mbuluar me dhe në mënyrë që të gjendej varri edhe sikur të shpërdoroheshin kurorët nga kalimtarë të pandërgjegjshëm.
Tani, varri i Mitrushit, ndodhet në mes të parcelës e i rrethuar gjithandej me varre të tjerë, sepse, gjatë këtyre tridhjetë vjetëve që kanë kaluar nga vdekja e tij, varreza është zgjeruar. Po për të s’ka rëndësi vendvarrimi. Ai është këtu, në Shqipëri, te nëna e tij.

Dhe fytyr’ e saj e tretur
Që e ka ikonë,
Përmbi varr do t’i qëndrojë
Sot e përgjithmonë.

Kështu u bë varrimi i Mitrush Kutelit, i njërit prej atyre pak më të mëdhenjve të prozës shqiptare.
Varrim më i thjeshtë, nuk mund të bëhej...
Megjithatë kam një ngushëllim: Diktatura nuk mundi ta turpëronte, si ndonjë tjetër, me falsitetin e fjalimeve e funeraleve zyrtare.
Vetë koha e rëndë e diktaturës komuniste bëro që të plotësohej dëshira e Mitrushit, e lënë prej tij porosi në testament:
“Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit e tyre vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujshme, me kallaballëk.”
Dikur kam shkruar se Pogradeci që ka bij të vetët të mëdhenjtë Lasgush e Mitrush, mund të quhet Weimari shqiptar. Mirëpo Weimari e ka ngritur prej kohësh monumentin e Gëtes e të Shilerit. Pogradeci, kur do ta ngrerë monumentin e bijve të tij të mëdhenj?
Ajo që ka mbetur nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë apo, Lidhja e Cunguar e Shkrimtarëve dhe Artistëve të vendit amë, me rastin e tridhjetëvjetorit të humbjes të njërit prej themeluesve të saj, i vuri një buqetë me lule te varri? Po varin ia di ndonjëri nga kryesia e saj?
Po ndonjë mbledhje përkujtimore (pa coctail) organizoi?
Po dale, se pyetjet nuk mbarojnë. Me lejë, më fal:
Cila shkollë, diku në këtë vend, mban emrin e Mitrushit?
Cila shtëpi botuese? Cila rrugë? Cili shesh?
Cili skulptor i ka bërë ndonjë bust?
Cili piktor i ka bërë portretin?
Me rastin e tridhjetëvjetorit të vdekjes, iu dha ndonjë titull, urdhër apo dekoratë? Ishin mbaruar?!






(Njoftimi ne gazetei Lidhjes së Shkrimtarëve për vdekjen e Mitrushit)

VDIQ SHKRIMTARI DHIMITER PASKO

Më 4 maj vdiq në Tiranë, pas një sëmundjeje të gjatë, në moshën 60 vjeç, shkrimtari Dhimitër Pasko (mitrush Kuteli).
Dhimitër Pasko, me talentin dhe aftësitë e tij si shkrimtar dhe përkthyes, kontribuoi në prozën shqipe dhe në përkthimin e disa veprave të rëndësishme botërore, e veprave të realizmit socialist. Shumë shkrime të tij para çlirimit dhe ato që krijoi pas çlirimit përshkohen nga fryma popullore, nga dashuria për fjalën shqipe dhe për vendin. Me përkthime ai ndihmoi në lëvrimin e gjuhës letrare dhe në pasurimin e kulturës sonë.
I shprehim ngushëllimet tona familjes dhe të afërmve për humbjen e parakohshme.

LIDHJA E SHKRIMTAREVE DHE ARTISTEVE



Ja, kështu u lajmërua vdekja e Mitrush Kutelit...Por Dhimitër Xhuvani që në atë kohë, punonte në redaksinë e gazetës “DRITA”, ku u botua ky lajmärim vdekje, më ka thënë se, pas nja dy ditësh, redaksinë iu trëhoq vërejtje e rëndë nga Komiteti Qendror i P.P.Sh sepse e kishte bërë lajmërimin edhe me fotografi, gjë që nuk lejohej sepse sipas kanunit të pashkruar të Komqendrorit, kësi lloj lajmërimesh me fjalë të mira dhe me fotografi, bëheshin vetëm për të ashtuquajturit “veteranë të shquar të luftës Naçl”.

***

I gjori Mitrush, me ikjen e tij, shpresonte të iknin dhe armiqësitë. Kur i shkruante Testamentin së shoqes, të paktën kështu shpresonte:
“Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë.”
Por edhe me këtë fije shprese, brenga për të ardhmen e pasigurt të fëmijve nuk i ndahet dhe vazhdon:
“Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për lavdi, po që fëmijët e mi – të cilëve u lë trashëgim punën dhe ëndrrat e mia – të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë.”
Në të vërtetë ndodhi ndryshe. Pasionet, urrejtjet dhe armiqësitë jo vetëm që mbetën kundër tij, por u shtrinë si ferra e driza edhe në rrugën e fëmijëve.
Vera e vitit 1968. Njera nga vajzat e Mitrushit, Atalanta, mbaroi gjimnazin dhe si të gjithë, kishte bërë lutje për të drejtë studimi.
Në atë kohë, në seksionin e arsimit të Kom. Ekzekutiv të Tiranës ishte dhe një shoku im i gjimnazit të Korçës, i ndjeri Gaqo, i cili ishte në natyrë dashamirës për këdo, pa le mua që s’ma kthente fjalën kurrë.
E takova, i thashë kështu, kështu është puna për të drejtën e studimit të vajzës së Mitrushit dhe i kërkova të interesohej. Hm! – ia brëi i ndjeri Gaqo. Shiko këtu në xhepin e këmishës sime! I shikon gjithë këto copa letre? Të gjitha kanë nga dy-tre emra. E di ti se kush m’i ka dhënë? Ngrita supet. Ai vazhdoi: Kryetari!
Më thërret, më porosit me seriozitet të madh që për të drejtat e studimeve të kemi kujdes të zbatojmë të gjitha rregullat. Pastaj, kur bëj të ik, më zgjat nja dy-tri kartushka nga këto që pe ti dhe më thotë:
Shikoji dhe këto emra “Sipas të gjitha rregullave”. Unë, ato emra i kam atje poshtë, në listat me të tjerë. Atëherë përse m’i jep kartushkat? Që t’i shoh sipas të gjitha rregullave?
E shikon se ç’luhet këtu? E sheh ç’bëhet brenda të gjitha rregullave?
Sa për emrin e asaj çupës, të them që nuk i del e drejta e studimeve?
Pse?
Lëri psetë. Sipas të gjitha rregullave, kemi porosi nga Dega e Kuadrit që të mos i dalë. S’ka ç’të bëj. Ika. Ku të vija?
Atëherë m’u kujtua ndihma që i kishte dhënë Mitrushit, vite më parë, Fadil Paçrami. Tani ai ishte mjaft i madh, Sekretar i Komitetit të Partisë për Tiranën. Me të kish rastisur të takohesha disa herë: Në Konferencën që mbajta për Arkitekturën Moderne, në konkursin për varret e dëshmorëve në Tiranë e ndonjë rast tjetër dhe gjithmonë ishte treguar dahsamirës e përkrahës, ndonëse qëndrimet e mia nuk shkonin siaps avazit të kohës. Mora guximin dhe i shkova. Më priti pa asnjë ngurrim dhe unë, pa e zgjatur, hyra në temë. I thashë:
“Po të jetonte ai, patjetër tek ju do të vinte, se s’kish ku të shkonte përveç se këtu. Në vend të tij erdha unë. Fjalën e kam për Mitrush Kutelin, Dhimitër Paskon.” Si është puna? – tha.
Vajza e tij mbaroi gjimnazin. Me nota e sjellje është shumë e mirë, po, me ç’mora vesh, në seksionin e Arsimit, nuk i del e drejta e studimit. Ju lutem në emër të të atit, a mund të ndihmoni?
Menjëherë ngriti dorezën e telefonit, rrotulloi diskun e numrave dhe foli: “Seksioni i Kuadrit? Jam Fadili. Si është puna me të drejtën e studimit të një vajze me emrin Atalanta Pasko?”
Mbasi dëgjoi me kujdes një përgjigje të shkurtër, i tha atij që fliste në telefon:
“Të lutem ma përsërit edhe njëherë, se nuk dëgjohesh mirë” dhe në çast ma zgjati dorezën e telefonit e ma vuri në vesh, ku dëgjova fare qartë përgjigjen e shefit të atëhershëm të kuadrit J.K. i cili tha:
“Kemi porosi të prerë nga shoku Abdyl Këllezi që fëmijve të këtij Dhimitri Paskos të mos u japim të drejta studimi.” Ia ktheva telefonin, ai e mori e pa i thënë faleminderit e përplasi receptorin me inat duke më thënë: “S’kam ç’bëj. Eshtë shumë më i madh nga unë.” Ika duke menduar i inatosur e i dëshpëruar. Si ishte e mundur të funksiononte ky mekanizëm djallëzor?
Abdyl Këllezi, prej një viti a më tepër kishte ikur nga Kom. Ekz. I Tiranës, ku ishte për ca kohë kryetar, por e paskësh lënë helmin në Seksionin e Kuadrit. Për Abdylin, Mitrushi më kishte treguar se qe njohur me të që në Berat, kur punonte si specialist pranë Qeverisë Provizore e më vonë në Bankë, pas mbarimit të luftës dhe e quante të rrezikshëm.
Paskësh qenë vërtet i tillë.

[Lisi]

VENDOSA TE SHKOJ NE AMERIKE

Vendosa te shkoj ne Amerike.
Une nje e Culi dy.
Une kisha shtate vjet edhe Culi gjashte.
Une i veshur me nje kemishe pa menge, pantallona gjermmi gju. Culi, kemishe me menge.
Qe te dy s'bathur.
Qe te dy pa takije.
Na kish djegur fort djelli, qe nga veshet e gjer ne thembrat e kembeve dhe kishim kembyer, asaj vere, tri lekura. Nuk di sa lekure nderon gjarpri ne mot e sa qime ujku, po neve kishim nderuar tri lekure.
Dhe ish Korrik.
Pa fjale se edhe ne keto lekurat e reja drizat kishin lene mjaft gjyrma, po, u pyes Zoterine t'uaj, qysh do ish e mundur ndryshe te arrish, dege me dege, ku jane folete ose te mbledhesh kumbulla ne mezhdat e arave ?
Keshtu si ishim, ne vendosme te shkojme ne Amerike.
Po te deshnim mund te shkonim e ne Vllahi, se per ne qe te dyja ishin ne der'e e shtepise : - ketu Vllahija, aty Amerika - po neve na u pat mbushur mendja per ne Amerike. "Vllahija u be batall qe kur doli Amerika", pat thene, dikur, Trifun-kasapi edhe neve e kishim mbajtur ment fjalet e tija.
- Vllahija ka mbetur vetem per sy-leshet qe shkojne Shengjergjit e vijne Shembitrit, thesh fshati, edhe as une, as Culi nuk ishim sy-leshe.
Pervec kesaj :
- C'te kerkoni ne Vllahi, kur Vllahine e beri batall vete Trifun-kasapi ? - na kishin thene nuset.
Edhe fjala e nuseve ish per ne fjale vendimtare, asaj kohe.
Se, pata harruar t'u them qe ne fillim, qe une edhe Culi ishim te martuar, me kurore, si e desh puna.
Nusja ime kish shtate vjet dhe i theshin Marine.
Edhe sepse, Culi edhe une ishim bere vellezer - me gjak ne gisht, si behen vellezerit - nuset tona ishin kunata.
Prandaj rrinim tok, ne nje shtepi me te ndara shume aty prane jazit.
Shtepija jane ish ndertuar me gure lumi, te rradhosur ne toke njeri pas tjatrit. Kish edhe porte edhe dere, per te hyre e per te dale.
Atje brenda Marina ime edhe nusja e Culit benin punet e shtepise : buke prej balte te thara ne djelle mi copa qaramidhe edhe gjelle prej levezhge bostani.
Atje prisnim e percillnim miqesine te moshes sone, dyke u pershendoshur si pershendoshen te medhenjte.
- Mir¹ ndajnate, moj nus e Cilit.
- Ose :
- Mir¹se u gjejme, moj nus¹e Culit.
- Mir¹ se ardhe, te lumte kemba, urdhero e hyre brenda.
- Ju arthcin nje mije te mirat po do shkoj, se kam djale ne djep e me qan.
Ajo qe thesh se i qante djali kish tete vjet.
Dhe pastaj :
- Do-nje karte a kini marre nga te largmit, moj nus¹e Cilit ?
- Kemi marre, kemi marre, falemeshendet te gjitheve, i math e i vogel.
- Te fala paste e gezuar qe paski marre fjalen e mire.
Dhe zonjat e shtepise u jepnin dy pika uje ne nje cope filxhani. Kesaj i theshin kafe e raki, si pas rastit, edhe miqesija bente sikur e pinte dyke uruar.
- Sa te mire e paske goditur, moj nus¹ e Culit, per dasme e per gezim.
- Te lumte goja, t¹u beft¹ e¹argjende.
Dhe, kur shvilloheshin keto ceremoni, une dhe Culi rrinim mi gur, jashte shtepise, edhe si burra qe ishim, benim sikur nuk u vinim veshin (se c¹flasin grate midis tyre s¹duhet te mbash veshin.)
Asohere kjo Marina ime kish nje cupe qe ish cupa jone.
Edhe kjo cupa jone ish nje dege shelgu me dy bigla ne vend te kembeve e veshur me tre gishtrinj basme.
Edhe dega e shelgut me dy bigla qante kur e kur, si qajne gjithe femija, kur u vjen te qajne. Marina e qortonte, po me kot, se gjer mos afronte ne gjiri, per qumesht, kjo foshnja nuk pushonte.
Edhe kur ngjisnin keto te gjitha une e Culi rrinim gjith mi gur e bisedonim si burrat per te tjera pune me rendesiŠ

- Pa me ish kjo nus¹ e Cilit (Cili jam une) nje vogelushe e bardhe si nje top debore, sy-shkruar si cudija, sa degjonja dendur boten te flase :
Si rusp eshte t¹i rrembesh koken e te ikesh !
Dhe kur degjoja keto me behej nje bosh i math ne zemer se fort e desha, sa isha gati t¹a mbyll ner kafaze e ner zendaneŠ
E desha fort, po per te thene nuk i thesha.
E perse t¹i thesha kur ajo vete ish nusja ime ?
Lonim bashke lodren e te medhenjeve dhe dashuroheshim pa folur.
Nje dashuri si prej se verteti, shkuar se verteti.
Kur ndaheshim ndajnatave me dukej se isha i denuar te hy ne burgje. Ndjenja nje bosh te math, te math, ketu ne zemer.
Po dendur haseshim edhe pas ndajnate, ne kroj, ku Mem¹emjere me dergonte te lahem nga pluhuri i dites. Dhe vonohesha atje gjer sa trokiste dera e dilte edhe Marina per t¹u lare. Pa rrinja i turbulluar fort dyke veshtruar Marinen qysh mirrte uje me grushte per te lare syt e saj te shkruar.
E qysh pastaj, sbulonte kemben, gjer lart permbi gju, edhe e vinte atje ku rrithte kroj.
Dhe kaq te bardha ishin pulpat e Marines, atje ne uji i shkembezuar, sa me mbushej shpirti me dridhje shume e kethenja kryet, nga pjergulla, a ne yjt e qiellit, per te mos t¹a veshtruarŠ
Po desha, dhe desha me vrull te vonohet sa me shume.
Dhe une desha me kot se ajo mbaronte se rrahuri ujin me duar e kembe dhe si mbaronte me thesh :
- Tashi, naten e mire.
Edhe ikte me vrap per ne shtepi e me linte te mjeruar fort.
E ne vrap e siper i ndrinin kembet si debora, mbrenda ne t¹erret.
Si mbyllej dera une vonohesha dhe pak per te degjuar zerin e kronjeve dhe pastaj kethehesha dyke fershellyer, se ish erret.
Pa nat per nate e shihja Marinen ne enderr. Sikur dilte nga kora e vinte prane meje. Edhe kur kroji e jazi e bulkthi i shtroheshin kenges se tyre, ne ngriheshim se bashku, ne perfytyrime pa mbarim mbi dhe e mbi ujra. Sbrisnim kur e kur mbi toke a mbi nj¹ato peme te lulezuara a neper geshtenja dhe si qendronim pak per te pire uje ne kronjt e ftohte, rifillonim fluturimet tona.
Kjo pat qene dashurija ime pare, qe me bente kaqe te lumtur e kaq te mjere.
Dhe pastaj nuk guxonja t¹ja tregoja.

Nje dite nga ato ditet e shumta te asaj kohe ishim duke luar sy-mbyllur me Culin e me te tjere.
E zura per dore Marinen dhe vrapuam te fshihemi gjekund, aty ne mulliri. Ishim te lodhur fort edhe vendi i vogel, sa nje fole shpesherije. Rrinim prane e prane, aqe prane sa degjonja si i rrihte zemra tak-tak si trojka e mullirit. Kurre nuk kisha qene aq prane Marines dhe kurre nuk i pata ndjere sa for mund t¹i rrahe zemra. Pa era e trupit te saj te vale si era e luleve te fushes qe me bente te mbyll syte, i lumtur.
Sa i vogel ish furiqi yne !
Po, sa do i vogel qe ish na nxinte qe te dy : mua edhe Marinen time.
Degjuam qe pertej nje ze qe therriste :
- Cel !Cel !
U shtypme njeri pas tjetrit, ne folene tone.
I ndjenja tani fijet e flokeve te arta ne fytyren time.
Dhe morniza lumturije me zbrisnin neper trup.
Dhe tjater zhurme, pervec zemres se Marines edhe ujit te jazit qe derdhej bosh, nuk kish.
Doli nje kocomi, aty ne hambari i vogel, i vogel sa nje arre. I vrau drita syte edhe, fesh-fesh, me gjith bisht, hyri prape ne vrime.
Ngrita syte te veshtroj nje mize qe sillej mbi ne edhe hasa veshtrimin e Marines.
Befas kjo nusja ime rrembeu fytyren ner duart e saj dhe me veshtroi drejt ner sy.
- Mos luaj ! urdheroi zeri i saj.
Dhe une s¹lojta.
- Mbaji syte hapur !
Dhe une i mbajta.
- Shekoj gjesend, ja, ketu brenda, ne syte tend.
- Ne syt e mij ? C¹do te ish ne syte e mij A mos do-nje kocomi ? A do-nje mize ? A do-nje thes me kashte ?
E lashe Marinen te veshtroje.
Isha nje loder ner duart e saj.
Dhe loder jam sot ne duar vashash.
- Ti ke ne sy brenda nje cupe qe lot. Dua t¹a di cila eshte ?
Balli i Marines ish vrejtur fort. Si mali i Thate me debore, kur vijne t¹a rrethojne rete.
Me frikesoj zeri i saj dhe nuk lojta vendit.
As nuk pulita syte.
Por per te veshtruar e veshtrova edhe une drejt ne sy. Ne syte e saj te kalter e te kulluar si engjellushet e korave. Dhe ja! atje brenda pasqyrohej fytyra ime (si e kisha pare ner flluskat e ujit te liqerit e ner flluskat e sapunit).
Marina me leshoi fytyren e foli :
- Pashe nje cupe ne syte tend. Lonte- lonte si nusk e lales e s¹dinja cila ish. Kisha frike mos ish do-nje tjater.
- Tashi me duket se jam une.
Mua m¹u hodh zemra perpjete.
- Ti je, thashe, ti je s¹ka tjeter. E gjer ne Perendija e gjer ne mali, ti. Ja, edhe une jam ne syte tend. Kur do behem i math e do kem shume pare do martojemi me te vertet.
- Me duak ?
- Me duak, me tela, me fustan.
- Une e dua boje-qielli.
- Boje-qielli, si t¹a duash ti.
- E me doreza te bardha, pe hoje.
- Pe hoje te bardha.
- Sa me do ti mua ?
- Gjeeer ne mali e me lart, gjeeer ne gjoli.
- Edhe une gjer ne mali. Sa Nenen, e me shume !
Ishim tari prane me prane, sa faqja ime prekte me te sajen.
Dhe ujit rrithte me zhurme.
Dhe kocomiu hynte e dilte, aty prane hambarit.
Dhe zemra e Marines ish qetuar krejtŠ
- Te pashe, te pashe ! u degjua zeri i Dimushit jashte.
- Cape te zbardhur ne kalldrem.
- U ngritme dhe ne. Dhe dore pas dore rentme dhe hyme ne brithmen e shokeve.


Amerika jone e asaj kohe ish aty, afer tregut, ne nje vend ku ishin copa xhami e filxhani.
Keto ishin dollaret tane.
Kur e kur bridhnim edhe ne Amerike te Zeze, qe ish pak me tej. Ketu kish kuti te bardha e te kuqe e dy-tre gishtrinj basme me ngjyra (se kisha cupeze e duhej veshur, mos na qeshe botaŠ)
Per keto vise kaqe te largeta u patme nisur nje dite vere, une nje e Culi dy.
Shume here mundet t¹u pata nisur per Amerike e vise te tjera ne kohen e Marines, po ate te asaj dite nuk me vjen t¹a harroj kurre.
Sbritme gjate jazit dyke mbajtur perdore nje spango te gjate ku kishim lidhur nje cope derrase. Ky ish vaporri yne i ujit.
Se ne kishim degjuar se ne Amerike shkojet me vapor te ujitŠ
Marina edhe nusja e Culit e disa fqinjeri vinin pas nesh.
Ndarja pat qene e mallengjyeshme e me shamize ne dore, si bejne te medhenjte, kur ndahen.
- Te na shkruani karta, - foli Marina.
- Do shkruajme per dite, i thashe (asaj kohe une kisha filluar te beja karabacka ne pllake).
- Te vini shendoshe e te ketheji shendoshe, me pare nje shoshe, foli nus e Culit.
Dhe pastaj si te medhenjte, u pushtuam ne krahe dhe beme sikur qajme.
E zura Culin per dore edhe sbritme nga rema.
Nuk fliste as ay, as une.
Mblothme me zell xhame e copa teneqeje e shume sende te tjera me vlere, per ndere te shtepise.
Dhe kur pregatiteshim te nisemi per ne vilajet, u javitne aty perpara nesh Arapi, Durua, i Llukes edhe Verdhaniku.
Ata te tre pertej, ne te dy ketej.
Midis nesh uji i jazit.
- Ku do vini o Duro ? (Arapi ish me i math po ne pysnim Duron).
- Xhe-ku veme, ande poshte, - foli Arapi, po yve ?
- Ne shtepi.
- Ne xhe-ku veme per te mire, - foli Durua.
Ndejme pastaj e me s¹thame gje : ata pertej edhe ne ketej jazit.
Arapi, Durua edhe Verdhaniku u afruan koke me koke edhe biseduan gjesend.
Pastaj Arapi foli :
- Po te doni i marrim dhe yve, a po doni te loni me cupat ?

[Lisi]

Vendosa te shkoj ne Amerike -pjesa e dyte



Tere krenaria jone prej burri, e prekur kesilloj, ndjehej e shkelur neper
kembe.
Hapa gojen e fola :
- Thoni ku do veni edhe pastajŠ
Biseduan qe te tre koke me koke, po c¹theshin andej jazit degjohej edhe
ketej. Na e kishin nevojen per te forcuar tarafne se te tjeret ishin zhgane
nga pese nga gjashte e me shume. S¹kishin ata Arap mi krye, po ishin te
shume.
- Po te vini, ne u rrefejme.
- Vijme.
- Kane ardhur qerret me bar ne Hani i Petros. Veme ngjeshem bar edhe pastaj
kollovitemi me qerre ne fushen e m¹at¹ane.
U zume krah per krah me Culin e folme sa folme ne vesh. Pastaj nxorra gjithe
thesaret qe kisha mbledhur ne Amerike edhe ia dhashe t¹i vendose ne vendin
qe dinim ne (ja u tregoj tani juve, po te mos i thoni Duros : ne mur te
mullirit ne qoshja, eshte nje vrime sa te futesh krahun).
Une kalove remen edhe hyra midis te tjereve.
-Prisni se ja po vjen e Culi.
Dhe si ardhi Culi u nisme qe te pese, krah per krah, me Arapne ne mes, dyke
u hedhur perpjete si keca Marsi e dyke kenduar :

Ore djal¹i Jacese,
Trim o Kapedan ;
Kur me shkon sokakute,
Hidhesh si shejtanŠ

Nuk di si hidhej djal i Jaces, po neve si shejtan e shkuar shejtani, arok e
shkuar aroku, pelivane !
Perpara Hanit kishim qendruar, me te vertete, nja pese qerre me bar, te
ngarkuara gjer ne maje, sa dukeshin si miza qete perpara.
Binte ere lule nga te fushes.
Brenda ne plevice bari ish ngjitur gjer afer trareve.
Kish shume djem te moshes sone e me te medhenj qe ngjishnin bar. Hyme edhe
ne edhe ia krisme lodres. Ngjiteshim ne trare, njeri pas tjatrit, edhe
hidheshim perposh, me sulm. Zireshim dore pas dore edhe lonim valle.
Ndaheshim ne tarafe, ca me Kapedan Kajon e ca me Myftara Bimbashne edhe
nisnim luften, bam-bum ! kush ishte i mundur mbulohej me bar.
Ner ato pak reze djelli qe hynin terthorazi levrinte tremba-tremba pluhuri
qe ngrihej se reposhmi.
Ardhi pastaj Culi qe jashte ku kish vajtur te pije uje edhe tha :
- Ore djemani, po shkojne qerret per ne fushe.
Sa te mbyllesh e te hapesh syte Hani mbeti bosh edhe qerret plot.
Disa prej nesh hypne ne rrazhnicat e qerres.
Ishin te kuq si lulja e kuqe.
Dhe trupi na ish plot me byk te ngjitur me dirse.
Na dilte sojesh nje avull i zjarrte.
Binte ere katrani nga boshtet e rrotave ?
- Aga, me merr edhe mua, - vinte do-nje i vonuar.
- Edhe mua, Aga !
- Edhe mua !
Edhe ngarkoheshin qerret me djaj te kuq. Kur niseshim per ne udhe nje
brithme gazi cante rruget, sikur ish dasma e Rogoz Beut te Tokoci Pashajt.
- Hajs, hajs ! bertisnim ne. Dhe qete nxitonin capet.
- Oha, oha ! ia priste i zoti i qerres. Dhe na kanosej te na zbrese poshte.
Po nuk na zbriste.
Dhe ne linim qete e fillonim bisedimet tona.
Kishim qene pese, tani ishim tete.
Rruga ishte plot fije bari e fije kashte.
Kur iu afruam lumit, Arapi i hodh poshte. Edhe ne pas tij.
- Ore, ne do veme te lahemi ne sofat, kush te doje le te vije.
U keputne nja tre nga qerret e tjera edhe u bashkuan me ne. Te tjeret, qe te
mos i bejne vollen Arapit, sbritne pak me tej.
Kaluam gardhin me ferra edhe u leshuam arave, permes, qe te shkurtojme udhe.
Misri e kish buken te njome, qumesht jo tjater. Edhe ish vaditur rishme. Ku
shkelme ne mbet gjyrmr e gjalle, sikur kishin shkelur pelat e egra. Balta
ish e bute fort e sikur ish bere qe te na perkedhele kembet.
Nuk keputme gje se e lame kur te kthehemi (se ku t¹i fshehesh ata kallepe,
kur shkon te lahesh ,) vetem Arapi, si arap qe ish, mori dy kungelleshka te
njoma, per te lojtur ne uje, ne vent te topit. Une edhe Culi keputme ca
mustaqe misri edhe rrahme t'i ngjitem ndene hunde qe te dukemi si burrat e
cinimacinit.
Kishim edhe shume gjer buze liqerit kur u degjua zeri i Arapit, si ay i
Bajram tellallit :
- Nje...dy...tri... mbetet i share kush hyn i fundit ne uje!
Pa fjale se Arapi na e kish punuar e ish nje te shtene gur perpara. Po, edhe
keshtu e shara ish e share.
U thirrme kembeve sa me te mund neper miser, neper kunguj e mbi gjerdhe. E
qe mi gjerdhe kush mi tel kush ndene tel, me te gulcuar e me shpirt ne goje,
gjer buze liqerit. Aty hith kemishen, hith pantallonat edhe bulldump! ne
uje.
Une dhe Culi kishim sveshur kemishet qe rruges, ne vrap e siper e hyme ne
uje ner te paret. Vetem e vetem mos na qeshen se mbetme te share! Ca mbetne
prapa, me kockorre e gjemba ne kembe, e ca se i zuri teli e i corri
fertel-fertel. Durua ra ne uje me gjith kemishe, Kocomiu me gjith takije,
cun i Cucit, cale-cale, me gjith kockorre e kembes.
Po puna eshte se nuk mbetne te share.
Ish kaqe i ngrohte ujet, kaqe i embel djelli i Korrikut dhe kaqe i math gazi
e zhurma sa, pernjemend, e harrova krejt Marinen time edhe shtepine prane
jazit.
U pata nisur per ne Amerike, po ja qe ne liqer ish me mire!
- Te bejme lufte! - tha dikush.
- Lufte! Lufte! - te tjeret.
Edhe zuri lufta.
Me uje, jo me zjarr si behet lufta e vertete.
Uje qe ia hithnin shoqi-shoqit, si sterkala, ne fytyre.
Dhe ne keto sterkala lonin gjithe ngjyrat e ylberit.
- Une jam Karadaku!
- Une jam Nemci!
- Une jam Cinmacini!
Edhe, Karadak-e-Nemc-e-Cinmacin-bashke e sa e sa kombe te tjere, bjere e
bot, me uje shoku-shokut, sa nuk dukej gjer ne sofat te dyte vec se shkumbe
e gjalle.
- Prite o Karadak topne e Nemces!
- Prite, Nemc, plumbin e Karadakut.
- Prite! Prite!
Hynte pastaj me kuje e buje te madhe si ariu i malit Moskovi, si i thesh
vetes Rrapi i Xhyres, e na vinte te gjithe perpara, shkumbe per shkumbe e
vale per vale, gjer sa na leshonin syte shkendija ngjyre-ngjyre.
Linim asohere luften per do-nje Arap a per do-nje Rrapi qe e kishin inatne
te forte e dilnin te clodheshim ne ane. Shtriheshim sa gjat e gjere, ne
shur.
Pa na vertitej kjo bote, me male, me kodra, si ne motne kur do dale
Qofte-largu me nje stome uje ne dore. Njeqind daulle ne veshe, njeqind pela
te egra mi krye e gjith kjo bote vertitu rotull, si pa gje te keq.
Platiteshim pastaj, dalengadale, edhe dremitnjim pak.
Kur na shtrengoje urija, Culi shkoj ne Teto-Vasa, qe e kish aty prane e na
solli buke e djathe. Buke- cerepi, kjo, e bute si pambuku. Ha e ha gjer sa
s'mbeti therrime per be.
Na digjej tani gryka per uje, po, kroji ishte larg. Ngrehu tani Cili e hyre
pertej sofatit te trete, me not te rrepte, edhe pi uje sa te duash, se
liqeri eshte plot. Ish pak si ngrohte ky uji i liqerit tone, binte era peshk
e barishta, po i kulluar si ay s'ka tjater. Edhe i embel, mjalte. Edhe i
lehte si penda, se jo me kot ish uje i rrahur ne dallge.
Dhe kesilloj, hyre e dil, bjere e ngrehu : te lodhur nga noti te kapitur nga
djelli e te dermuar nga lufta, me shkendija ne sy e daulle ne vesh, ndenjme
aty gjer afer zemres.
E kur rrinim dyke u thekur e pjekur ne shur, u degjua zeri i Arapit :
- Ore, te vine ata te kater qe jane me mua.
Hynte ketu edhe Cili edhe Culi.
U mblodhne koke-me-koke, me bark : une nje, Culi dy, Durua tre, Verdhaniku
kater edhe Arapi pese.
Arapi foli :
- Ore do tu them gjekafshe, po eshte i share ay qe rrefen. T'a dini!
- I share - thame ne.
- E t'ja marre zhaba dhise qumeshtin.
- T'ia marre.
- Iu mbyllte dera me kyc e katinare.
- Iu mbyllte.
- Mire. tashi u them : Kam pikasur ne nje vent, qe s'e di asnjeri, nje fole
laraske. Ka njezet veze. Ne jemi pese. I marrim, i ndajme nga kater per shoq
edhe i a veme kllockes te na nxjerre laraska. Njezet laraska! I rritem e di
une vete c'bejme pastaj.
- I lidhem per kembe.
- Lere ti, pa te them.
Neve na u turbullua krejt edhe ajo pak mendje qe kishim kur degjuam per
njezet laraska.
- Me bisht ?
- Ke pare ti laraske pa bisht ? A, bir, a... ku je ngrysur ?
- Mire, ne jane me bisht, i duam.
Ne qe foshnja i shekonim laraskat mi qaramidhe e mi plepa, po as ne, as guri
tone nuk i zinte. Me kot u hidhnim dhembet qe na nderroheshin e u bertisnim
:
Moj laraske,
Kembe-kaske...

ato gjithe maje plepit. E qe atje na veshtronin me perbuzje.
Tani, njezet laraska te vogla ne duar tona!
- Veme ? - pyeti Arapi
- Veme! - ne te gjithe.
- Haj, po mos na pikasin te tjeret.
U veshme tines e u mblodhem ne Luadhi.
Na u lut Kocomiu t'a marrem, po kush ndahej nga te kater laraskat e tija?
Na ra ghyrmes, gjer ne Plepi, Gagaci edhe Ogici, po ne iu leshuam me gure
edhe ata, pane c'pane, e u kethyen.
Kaluam neper mezhda e gjerdhe, dyke shkundur, ketu nje kumbull, aty nje arre
e pertej do-nje aguridhe te tharte.
Brodhem gjer petej Udhes se madhe, ne Ajazme e gjer ne Shpellen e
lakuriqeve. po folene nuk e gjetme.
- E kane marre te tjeret - foli Arapi i zemeruar.
Edhe u betua per kete uje e per kete dhe e per shpirt te te vdekurve, se do
t'u punonte te njemije e njeqindat gjer sa t'ia japin prape laraskat, se te
tijat jane.
Me qe ishim aty shkuam ndene Gur te etheve edhe lame shenje te grisur nga
cipet e kemisheve.
U kthyem ne Ajazme e pime uje te ftohte, sa ment e shteruam. Kaqe etje
kishim!
Pikasme aty nje molle te veres , te bryllte, po na thirri dikush qe pertej e
na ra me gure. ju pergjegjme e ne me gure, po as-nje molle per be nuk
muarrme.
Ishim te lodhur fort dhe djelli me te perenduar.
Na digjej trupi si furre e Xha-Ndinit, sa na nderohej lekura.

Asohere mu kujtua mua edhe Culit se u patme nisur asaj dite per ne Amerike.
I lame shoket edhe u perzjeme me dhit e fshatit qe ktheheshin nga mali.
Une e gjeta Gjesen tone, Culi Saren : i zume per qafe edhe zbritme per ne
shtepi, ne mes te tufes.
Shtepija jone ish shkretuar krejt. Nje pjese e gureve ishin hedhur ne jaz.
As Marina aty, as Pina aty.
Na kishin pritur gjithe diten e pastaj kishin hyre neper shtepi.
E ndjeme veten fajtore.
Ishim te mjere fort, sikur kishim ngrene shprenda.
S'di kush na pat pikasur ( te jete Gagaci ? te jete Kocomiu ? te jete Laboti
?...) vendin tone ne qoshja e mullirit ku kishim fshehur thesaret.
Vendin e gjetem bosh...
Kaqe gaze e kaqe mjerime, mbrenda nje dite!
Asaj ndajnate nuk guxova te dal ne kroj per te pritur Marinen.
Kisha turp...
Nuk di ne doli edhe ajo per te lare ato pulpat e bardha e ata syte te
shkruar.
- Cilit iu mbytne gjemite me rresk - me talli motra e madhe.
- I eshte rrjepur hunda nga djelli - foli tjatra.
- I shkon sa t'i vije rradha te martohet - qeshi Nena.
- E mire-mire, ay eshte i martuar me kurore.
Dhe qeshne te gjithe.
Ata qeshne e mua me vinte te qaj.
Edhe me duket se ndjeva si me ngrohen syte. gelltita lotet e teperta edhe
lashe kaqe sa te kem zhizha te ndritura e reze te arta midis syrit e
zjarrit.
Darke nuk hengra. Me patne thene nente here te rri ne sofer e une prita te
dhjeten.
Po e dhjeta nuk ardhi.
Dhe mbeta pa buke.
Fjeta i mjeruar edhe i penduar fort.

Kur i kujtoj keto te gjitha sikur ndje edhe sot nje gur mulliri permbi
zemer.
Sikur e shoh Marinen me pulpa te bardha, me sy te shkruar dhe me ate trup te
nxehte, qe mbante ere lule-fushe, aty ndene ate pjergullen e krojt a ne
foleja jone e mullirit - e me vjen te ik e te marr malet...

[AsgjëSikurDielli]

Dita,

si emri qe ke, edhe vet ndrit. Te falemnderit prap...



Une (Trimi)

[lum lumi]

Për fillim, një flm. për gjithë ata që bënë një punë të vyeshme me prezentimin e një pjese të veprimtarisë letrare të Mitrush Kutelit në FORUM.

Mitrush Kuteli , padyshim, është babai i prozës moderne në letrat shqipe. Opusi i tij , në prozë e poezi, ka kohë që ështe i njohur për lexuesin kosovar. Shtepia botuese "Rilindja" në vitet e '70-ta
e hedh në dritë vepren e tij . Pjesë nga veprimtaria e tij poetike dhe në prozë përfshihej edhe në librat shkollore për letërsinë. Në universitetin e Prishtinës, studentët e letërsisë, e kanë pasur të obliguar leximin dhe njohjen e Kutelit. Për Kutelin kanë shkruar kritikë dhe historianë letërsie. Bile, janë mbrojtur magjisratura dhe disertacione. Poeti dhe studiusi i letërsisë Dr.Sali Bashota ka magjistruar dhe më vonë ka doktoruar për veprimtarinë poetike dhe prozën e Mitrush Kutelit

[Dita]

Falenderoj une Lisin tani, qe ka sjelle pjesen "Vendosa te shkoj ne Amerike"

Dhe per te gjithe ju qe keni marre pjese ne te si lexues nje tregim tjeter shume domethenes nga Kuteli




GJONOMADHE E GJATOLLINJ



Ju falem, o burra të mirë, që rrini e këndoni këtë kartë. Ju falem e ju marr dorën t’ju pyes një fjalë e dua të më ktheni përgjigje: kini parë a s’kini parë, ore, trima në botë? Ama ta dini: unë s’ju pyes për trima sidokudo, për kokëshkretë, nga ata që s’i mer as kandari, as kalemi, po për trmia të vërtetë, për burra që hanë bukë veç.
“Kemi parë...” mund të hidhet e të thotë ndonjë që s’e ka marrë vesh mirë pyetjen time, që nuk e ka pleqëruar mirë punën e që ngutet tepër.
Mirë, ta zemë se kini aprë apo ta zemë se kini dëgjuar, po urdhëroni e më thoni – me fjalë burri e jo me dëngla e me gangra-dungra, nga ato që të gërvishtin veshin: a kannë qenë këta tuajt më trima se sa ata të derës së Gjomadhëve nga Shëmërtia e sipërme?
Ja, tani më duket se zutë ta merrni vesh pyetkën time: po ju shoh se qysh shtypi e përshtypi, vrisni mendjen, varni vetullat e nuk më jepni dot përgjigje. Pa në doni të dini të vërtetën, ju them se vrisni mendjen e varni vetullat kot më kot. Unë, ore, ju flas me të drejtën e Zotit, me dorë në zemër, se ja, u thinja e sot jam nesër s’jam, e s’dua të shkoj matanë me një gur mulliri varur në qafë. Se kështu është gënjeshtra: gur mulliri varur në qafë. Për njatë qiell të lehtë, që na fal, e për këtë dhe të rëndë, që na mban, s’di të ketë patur ndonjë-herë trima më të fortë se sa ata të derës së Gjonomadhit! Meshkujt e kësaj dere kannë qenë njëherë e njëkohë veç botës, jo vetëm për punë shpate e punë hute, që i punonin si punon bulku parmendën e muratori çekanë e mistrinë, po edhe për mendjen e ndritur e për emërn flori që kannë patur të gjithë, ashtu siç i ka hije burrit të vërtetë. Ata s’e kishin vënë kurrë vdekjen në kandar, s’i qenë drojtur kurrë. Gjonomadhët e kishin trimërinë, si t’ju them unë i mjeri, gjëkafshë që nuk veçohet dot nga burri, sindozot se nuk veçohet mishi nga thoji. E kishin, them, të tyren, siç e ka zogu erën e peshku ujin.
Në s’ju vjen të besoni e druhi të ma thoni, urdhëroni e dëgjoni dy fjalë: në Shëmërtinë e Sipërme e në gjithë fshatrat përqark nuk mbahet mend brez pas brezi që ndonjë burrë nga dera e Gjonomadhëve të ketë vdekur dalëngadalë, në pleqëri, kur s’i mund më këmba e dora, kur i soset vaji i kandilit.
Jo, more, jo!
Meshkujt e Gjonomadhëve kannë rrojtur, që të gjithë, sa kohë u ka regëtirë shpirti, më këmbë e jo më gjunjë, me shpatë në dorë dhe kannë vdkeur gjithë me vdekje burri: plumb e shpatë, që është vdekja më e shkrutër e më e ëmbël nga të gjitha. Po, besa, burra të fortë kannë qenë!
Ja, ejani të ngjitemi bashkë në remën e kohës, kuk rrjedh papushim uji i jetës e i njerëzimit – se edhe ne ujë jemi e si uji shkojmë në këtë botë - e kini për të parë me sytë tuaj dëmet e kësaj dere bujëmadhe.
S’di sa breza më parë, një Pjetër Gjonomadhi ka luftuar sa ka luftuar këtej, i ka mundur kundërshtarët e pastaj, me që s’kish me kë të luftonte, është ngritur e hedhur kaluar, tutje, në Frëngji, me katër djem si katër lisa mali e me njëqind e sa huta të tjerë, më të shumtët nipëri e farefis. Atje, në Frëngji: Pjetër Gjonomadhi me shokë, veshur me fustane të bardha, me tirqe të bardha, e ma kapa të bardha në kokë, me shpatë të ndritur në dorë, ka çuditur tërë botën me trimëritë që ka punuar nëpër luftra të mëdha e të vogla. Këto gjëra i ka parë vetë ,e sytë e tij mbreti i Frëngjisë. I ka parë e a mbetur gojëhapur. E si ka mbaruar lufta, ka thirrur pranë e pranë Pjetrin me shokë, i ka përqafuar, u ka dhënë nga një shpatë të artë, nga një qese me florinj për shoq e nga dhjetë qese bashkë për çdo flamur që i kishin shkulur nga dora e armikut në luftë e sipër. Po më shumë nga të gjithë e ka lëvduar e shërblyer zotin Pjetër, që ishte koka e të gjithëve. E kur është kthyer në Shëmërtinë e sipërme me lavd e pre, shumë kohë bota i ka thënë Pjetër frëngu. Më vonë, Frëngjia ka ndezur luftëra të tjera, është gjendur ngushtë dhe ka dërguar e ka thirrur Pjetrin me shokë të vejë e të luftojë. Ky ka shkuar, ka trimëruar e nuk është kthyer më. Them nuk është kthyer, po ka lënë nam të madh në bot.
Disa Gjonomadhë të tjerë, që kannë pasur në krye Gjin Gjonomadhin, janë hedhur s’di se kur në mbretërinë fusharake të Maxharit e kannë luftuar për mbretnë e atij vendi kundër mbretit të Tataristanit kokërruarit që vinte kaluar,rrëke-rrëke, me jatagn në dorë, që vriste e digjte, rrëmbente gra e fëmijë e i hiqte tutje. Ky, Gjin Gjonomadhi me shokë, ja ka prerë hovin Tataristanit, ka luftuar si burrë e ka shpëtuar nga mortja shumë gra e fëmijë. Prandaj mbreti i Maxharistanit ja ka shpërblyer nderin me nder dhe e ka mbajtur andej, në bukë të madhe. Shumë Gjonomadhë të tjerë - një Pal, një Gjon, një Pjetër (të tjerëve nuk ua mbaj mend emrat) kannë luftuar për Vojvodën e Vllahisë së Sipërme e për atë të Vllahisë së Poshtme, që ishin nga gjaku ynë, dhe këta i kannë ngritur në shkallë të lartë e i kannë mbajtur andej që t’i kenë dorë të djathtë kundër atyre që deshin t’u mihnin varrin. Një Gjonomadh – s’di si i thoshin: Gjergj a Kostandin – ka shkuar me nipër e shokë gjer tutje në Axhemistan e ka luftuar për mbretnë e Stambollit. Edhe ky, kur ka dëgjuar për trimëritë që ka bërë, është ngritur më këmbë, ka përpjekur duart e ka thënë: “U lumtë burrave të dheut!”
Në s’i kini dëgjuar këto e shumë të tjera të kësaj dore, që janë shumë të lashta, patjetër besoj se ja kini dëgjuar emrin Selfo Gjonomadhit e këngën që ja ka kënduar bota dy a tre breza njeriu. Ky, Selfo Gjonomadhi, ka luftuar me manxhura e me shpatë në dorë brenda në Misir me ata felahët këmishëgjetë. Atje, në Misir, ka lënë edhe eshtrat e tija, që ju zbardhën e ju tretën në rërën e valë. Njashtu duhet të kini dëgjuar për Upe Xhufkemadhë e për Bido Shëmërtinë, që kannë ndezur xheng të madh edhe e kannë tundur tërë Rumelinë, për Myrto Nishanllinë, që e kish një të shtënë e dy të vrarë, për Selfo Mustaqemadhë e për shumë burra të tjerë nga dera e Gjonomadhit, që kannë lënë nam në Janinë, në Allasonë e në gjithë mbretërinë e madhe të Turkut. Në çdo vend ku ka plasur luftë e zjarr, Gjonomadhët janë hedhur në krye të burrave, herë vetëm me shpatë, herë me karafil e manxhura, me shishane, shishopo, me dogra e martinë, me pisqollë e s’di çfarë armë; nuk i janë drojtur vdekjes.
“E pse s’janë shkruar në kartë gjithë këto trimërira?” do të hidhet të pyesë ndonjë shkollar nga ata të rinjët, që e kanë mendjen vetëm nëpër kartëra, nëpër divitë e kalemë kallmri.
E kush t’i shkruante, o djalosh i mirë? Në atë kohë në vendin tonë njeriu nuk lindte e nuk rronte me kartë, divit a kalem kallmri, po me shpatë e me hutë. Se po të paskeshim patur edhe njerëz të atillë, ne do të kishim sot një kartë të madhe sa fusha e Domovuzës – që në Urakë e gjer në Rrajcë e që aty gjer poshtë në Prrenjës e në Lëngajcë, të mbushur dinga me rrëfimet e trimërive të burrave tanë.
Po, vaj e vaj, të gjithë këta trima të ndjerë e derdhën gjaknë e tyre për botën, për të tjerët, ca me njërin e ca me tjetrin, bjeri t’i biem e tym më tym, trimëri për trimëri...Ja, kjo ka qenë e keqja jonë..S’doli një burrë që të thotë: “Dale, ore, ku po shkoni kështu? Mblidhni mendjen e mbani dorën, mos u vrini për të huajin”. Nuk doli e shkoi e vate...
E kështu, o të mirë që rrini e këndoni këtë kartë, më falni se preva fjalën, për nam e trimëri ndër të huajt, u shkallmua e u blua ajo dera e ndjerë e Gjonomadhëve të Shëmërtisë së Sipërme.
Sa u dilte pushi faqeve e sa e ndjenin veten burrë, meshkujt e kësaj dere martoheshin, që të linin prapa ndonjë hutë për t’u zënë vendin e pastaj, pas dy a tri vjet, merrnin dyfegjet, ngjeshnin pisqollat e jataganët dhe i binin kryq e tërthor mbretërisë, nëpër luftra, apo hidheshin nëpër mbretërira të tjera. I ndillte, bre, kjo e uruar vdekje në vende të largëta, me shpatë në dorë, sikur të paskej qenë mjaltë, jo vdekje.
Po sado shumë trima që kannë hequr e bluar vendet e largëta, prapëseprapë më shumë ka ngrënë gjaku që ka patur dera Gjonomadhëve të Shëmërtisë së Sipërme me derën e Gjatollinjëve të Shëmërtisë së Rëposhme. Gjaku u ndez s’di se si e s’di se kur për një çupë edhe pastaj, bjeri t’i biem, vrini të vritemi, mbajti shumë breza gjersa Gjonomadhët e Gjatollinjtë ju afruan buzës së varrit e ment ju shua fara të dyja palëve. Sepse e vërteta është e vërtetë: as Gjatollinjtë nuk binin më poshtë nga trimëria. Derë më e re, afër menç, po më e shtuar se sa ajo e Gjonomadhëve. Po t’i merrje kokë për kokë binin nëntë me një. Mirëpo Gjonomadhët kishin nam të madh e shumë miqësira, se ishin derë e vjetër, kështu që katundari vinte pothuaj pat e pat.
Ehej, o të mirë, të paskeshit qënë atyre maleve të larta e të paskeshit parë kur ndizej dyfegu midis Gjonomadhëve e Gjatollinjve! Dilnin gjithë këta burra – me vëllezër e djema, me nipër e stërnipër, me miq e miq të miqve, me numëri e krushqi, me të afërm e të largët, që i kishin ngrënë bukën e krypën njëri tjetrit, e sa të tjerë - dilnin, them, gjithë këta burra me armë në dorë e zinin majat e shkrepat, qafat e grykat, kronjtë e përrenjtë e ja lëshonin soqi-shoqit flakën mes për mes: vriteshin, priteshin. Gjëmonte gjithë vendi nga krismat e dyfegjeve grykëgjetë, mjegullohej nga tymi i barutit, që nuk e kursente as njëra palë, as tjetra. E nuk shtinin kot se koti, në erë, po në mish të gjallë, vetëm në mish të gjallë. Edhe sa shpejt i mbushnin dyfegjet me barut e plumb, sa shpejt i ngjishnin zhap e zhap, me harbi, sa shpejt e vinin azgotin atje ku duhej, sa shpejt e merrnin shenjën dhe e shkrehnin dyfegnë! Nuk hanin e nuk pinin, nuk mbështeteshin në ndonjë gur a dru për të marrë një sy gjumë, po vetëm luftonin. Shpesh, ditën apo natën, njëra palë përpiqej të kaptonte ndonjë kreshtë a ndonjë qafë mali e t’i dilte krahut palës tjetër. Dhe atëherë - hej, hej! – sa njerëz mbeteshin të nderë, pa shpirt, gërxheve e brinjëve, sepse dyfegu s’bën shaka: vret.
Po, fundja, burrat mërziteshin së luftuari me dyfegje të gjetë. Larg e larg, e me pisqolla, afër a fër. Edhe, papritur, dilte ndonjë e thërriste me të madhe: - “Heeej, dëgjoni! Kush i thotë vetes burrë le të dalë këtu, në shesh të burrave që të pritemi me shpatë!” – “Këtu më ke!” ja kthente tjetri, që matanë. Aty për aty linin pritat e dilnin këta burra fustanebardhë, me shpatë në dorë, bënin përpara, afroheshin e luftonin vetë për vetë, në sytë e të dy palëve, gjersa njëri apo të dy shembeshin poshtë të mbytur në gjak. Pastaj bënin përpara dy nga dy, tre nga tre, pesë nga pesë e priteshin shoq me shoq, kurse të tjerët rrinin e shikonin, u jepnin zemër me fjalë njerëzve të tyre.
Lufta e gjaku s’mbante pak, po javë e muaj të tërë, hop këtu e hop përtej, mal më mal e breg më breg, kur njëra anë më e fortë e kur tjetra. Atëhere mbylleshin gjithë udhët e gjithë shtigjet. Ata që s’merrnin anë as nga njëra palë e as nga tjetra rrinin brenda në shtëpi, që të mos i zinte ndonjë plumb i ftohtë. Karvanët e nisur ndërronin udhën a ktheheshin prapë; ujqit e arinjtë tuliteshin nëpër strofka.
Luftë, kjo!
Luftonte Gjonomadhi me Gjatollinë, si mbret me mbret.
Edhe mbushej vendi me të vrarë të pa kallur në varr e me të plagosur. Të plagosurit vuanin shumë, se u ftoheshin plagët, po nuk rënkonin që të mos gëzohej armiku e të mos i thyhej zemra e mikut. Ata që shkonin t’i ngrinin mbeteshin shtrirë në vend. E sa më shumë zgjatte lufta, aq më fort ndizej gjaku e mëria, aq mëshumë shtoheshin të vrarët brinjëve, gërxheve, shkrepave, sepse burrat hidheshin si të verbër në krahët e vdekjes.
E kur shikonte kaq burra të nderë pa frymë, hynte në mes ndonjë shpirtmirë, i paanë, sidmos Rushan Aga Muzaka apo Hodo Selmani, ose që të dy bashkë, mundoheshin të platitnin gajkrat, me fjalë të buta, edhe e ujdisnin punën që të pushonte huta e shpata ca ditë, ca javë e ca muaj, gjersa të kalleshin të vrarët në varr, të hiqeshin të plagosurit, të lidheshin e të shëroheshin plagët, të mblidhej bereqeti e të nxirrej gjëja e gjallë në kullotë a të vozitnin udhëtarët nga një anë tek tjetra. Po kur nuk e prisje, si ajo rrufeja në të kthjellët, plaste prapë xhengu, buçisnin grykat, tymosnin shkrepat dhe hapeshin varre të reja.
Mirëpo qëllonte që në mes të zjarrit e të luftës vinte ndonjë tabor i madh i turkut, që donte të ante udhë e të shkonte tutje, në punë të tij. Atëherë kumandari – mylazim, miralla, pasha a s’di çfarë - u dërgonte urdhër të dy palëve: - “Ore, shuani zjarrin, hapni udhë të shkoj e pastaj bëni ç’të doni, vrituni gjersa të shuhi të gjithë!” Fjala ishte aq e vrazhdë, sa që të dy palët – Gjonomadhë e Gjatollinj – merreshin vesh fët e fët njëri me tjetrin, me të fërshëllyer e të thirrur a me lajmës, pushonin luftën midis tyre, bashkoheshin e zinin vend krah për krah, ja kthenin hutën turkut: e gërmonin, e shuanin, i merrnin armët. Pastaj e nisnin prapë, shoq me shoq...
E, që ta dini sa e madhe ishte mëria, duhet ta dini se qëllonte që të dy palët ta ndiqnin njëri-tjetrin, me luftë, gjer tutje në Grekëri, në Rumeli e s’di se ku, edhe atje vriteshin e priteshin si deshin vetë e sa deshin vetë e s’guxonte njeri t’u mbante dorën.
Po gjëra të këtilla qëllonin vetëm rrallë e tek, sepse kur gjendeshin larg vendit, sikush shikonte punën e vet e nuk e ngiste hasmin. Bile kish ndodhur rasti që ta ndihnin shoqi shoqin në luftë me të huajin. Kështu, rrëfejnë se ai Selfo Mustaqeziu, që zumë në gojë aty më parë, me tetëdhjetë e ca huta është hedhur e i ka marrë krahun Nure Gjatolliut, të cilin e kish qarkuar armiku në atë Grekëri të shkretë e e mbante si në kllapë, pa bukë, pa ujë. I mori krahun, e theu të huajin dhe e çliroi Gjatollinë nga çargu i vdekjes.
“O selfo, i thanë ca burrë, ç’pate që i dole zot hasmit? Ti je në gjak me derën e Gjatollinjve”. – “Ke të drejtë: unë jam në gjak me atë derë, po nuk dua t’i ha hakën. Hasmi im është trim, burrë. Prandaj nuk desha që t’i vejë fir trimëria për bukë e ujë, në dhé të huaj. Ne vritemi shoq me shoq, se ashtu na ka vajtur filli, po s’duam të na vrasë i huaji. Ja, kështu! Në dhe të huaj s’jemi hasëm, po vëllezër, se flasim një gjuhë”.
Edhe atje tej, në Grekëri, Gjatollinj e Gjonomadhë bashkë, me Nuren e Selfos në krye, duke shkelur mbi kufomat e armikut të thyer, u pushtuan e u puthën si vëllezër, hëngrën e pinë bashkë dhe e lidhën besën që të harrojnë të shkuarat e të shuajnë gërnjën e vjetër. Kjo lidhje mbajti njëzet e ca vjet. Të dy fiset ju vunë punës, rritën kopera të reja, mbushën hambaret me drithë, ndërtuan shtëpi të reja, u shtuan e u forcuan, gjersa mbyllën sytë krerët e pastaj, s’di se qysh e s’di përse (thonë se në këtë punë ka patur gisht valiu i Manastirit, që ua shtiu ujët nën rrogoz), plasi përsëri dyfegu, më fort se qëmoti, u bë urgji e madhe.
Gjak sot gjak nesër, varr sot varr nesër, ja, së fundi, ardhi çasti i lig e nuk mbeti nga dera e Gjonomadhëve veçse një mashkull, po edhe ky ishte djalë i ri, i njomë. I thoshin Sefedin, ish tetëmbëdhjetë vjeç, mbante dy nuse (se desh të bënte djema që të linte huta prapa) e nuk i trembej syri as nga mbreti as nga hasmi. Gishti e syri i tij bënin çudira, se e kish trashëgim nga gjyshstërgjyshi të shtinte një e të vriste dy. Edhe kur Gjatollinjtë hidhnin rromuze poshtë e lart, duke thënë se i kish edhe buzët me qumësht e nuk mund të matej me ta, Sefedini dërgoi nja katër a pesë në botën tjetër, që t’i bënte të fala babait e betohej se nuk do të shkelte të njëzetat përpara se t’i shuante gjithë Gjatollinjtë. Po as këta s’flitnin: e ndiqnin këmba këmbës e nuk e shtinin dot në çarg, se ishte fnok i madh, syshqiponjë, këmbëlehtë. Ata e qarkonin, ai u dilte prapa krahëve e ua shkrepte; ata i ngrinin prinin në shteg, ai u dilte tutje, në një shkrep, e qqë atje: zhgëdau! Me martinë, i bënte kopan. Të nuhaturin e kish më të fortë se të langoit; vendin e dinte me pëllëmbë. Binte në dyfeg, vriste, plagoste e hiqej shpejt, ku nuk ta priste mendja. Një herë u bë si i vrarë, nën gunë. Ata të tjerët ja bënë gunën shoshë, me plumba, pastaj ju afruan ngadalë, dhe, kur s’e prisnin, Sefedini ua shkrepi që prapa një lisi të shembur, i griu. Dy herë e vunë në kllapë, po mbetën nderë lëndinave, si levere, gjersa ardhën i ngritën shokët, me trira, pa armë. Çuditej një botë e tërë: ç’njeri paska qënë ky? Sefedini e linte të çuditej e shikonte punën. Për një shterpar që i vranë, nga inati, sepse thoshnin që kish qenë në kallauz, vrau dy të parë nga dera e Gjatollinjve, ky desh me këmborë, siç u thesh bota. Ndajnata e zinte në shtëpi, mëngjezi në qafë të malit: dreka në stan të pëllejave, darka mbi luadhet e Gjatollinjve, mun pranë shtëpisë. –“Ky është nishan! – thoshin njerëzit. – Ecën e s’i dëgjohet çapi, shkel e s’le gjurmë. E kur nuk e pret të del në brinjë.” Atëhere Gjatollinjtë e ndryshuan tropon: u shpërndanë në të katër anët: po s’e zumë këtu do ta zemë andej, se s’ka se si të bëhet zog me krahë. Atë desh edhe Sefedini: të përhapeshin, të holloheshin, që t’i grinte një nga një. Mirëpo miqësia thosh ndryshe: shtamba shkon shumë herë për ujë gjersa thyhet. Vanë i thanë Sefedinit që të mbyllej brenda ca kohë, gjresa t’i lindte ndonjë mahskull, Sefedini dëgjoi, tha “peqe” e bëri sikur u mbyll në shtëpi, prapa mazgajve. Tha dhe e hapi fjalën anembanë, që ta merrte vesh edhe hasmi. Ky besoi e s’besoi dhe, me të besuar e pa të besuar, e humbi toruan. Këtë desh Sefedini dhe i ra ku s’e priste.
E ja një ditë - në pranverë, kur sapo kish lëshuar fletë lisi – ranë ca dyfegje lart, mbi fshat.
Pesë Gjatollinj, të gjithë burra të regjur, me mustaqe të gjata, kishin ndezur luftë me Sefedin Gjonomadhë ne Guri i Üjetërkalit. Ata pesë, ky fill i vetëm. Gjatollinjtë kishin zënë pusi edhe, siç e dini, pusia të vret, sado, i fortë qofsh. Që në batare të parë, Sefedini mori dy plagë: një në ije e një më lart, në brinjë, dhe u unj poshtë. Gjatollinjtë thanë se ishte vrarë e u turrën, yrrja! t’i marrin armët. Mirëpo Gjonomadhët s’janë nga ata që i lëshojnë armët me një e dy, sa kohë që u regëtin shpirti, se edhe të plagosur dinë ta punojnë dyfegnë Punoi e punoi ky dyfegu i Sefedinit gjersa tre Gjatollinj mbetnë shtrirë në rrah, sa të gjatë të gjerë. Lufta shkoi më tej, dy me një. Dhe ja, Sefedini ja futi njërit Gjatolli plumbin në grykë të dyfegut, ja vulosi. Mbetën tani vetëm dy dyfegje që punonin e i përgjigjeshin njëri tjetrit: një dyfeg Gjonomdahi e një dyfeg Gjatolliu.
-Dil sheshit, në je burrë! – i thirri Sefedinit ay Gjatolliu me dyfeg të vulosur e u ngrit më këmbë me gjashtore në dorë. – Dil sheshit ta bëjmë flakë me flakë!
Burrë burrë, po edhe plagët plagë...Dhembin, të shkretat, rrjedhin gjak. Sefedini i harroi plagët e bëri të ngrihet, po në atë çast i ranë dy plumba, që e muar mes për mes: një plumb martine e një plumb gjashtore.
Ra i vdekur.
Kur dëgjoi bota, përpoqi duart me gjëmë e tha: “Medet, u mbyll dera e Gjonomadhit!”
Trim o Sefedin, ç’e ka qarë e vajtuar gjyshja, ditën e parë! Vetëm të parën, jo të dytën e të tretën. Se, duke ndenjur e mekur, leshlëshuar me kokën në ashmak të vatrës, ju shti si në ëndërr – ama ëndër nga ato me sy hapur – Sefedini vetë me katë plagë me gjak të mpiksur. I tha: “Ardha të të marr dorën, zonja gjyshe. Të të marr dorën e të të falem. Gjaknë tim e kam marrë vetë: kam vrarë dhjetë e kam plagosur tre. Mos më qani, se kur më qani mua më dhembin plagët...” Si thua kështu, Sefedini u unj, i mori dorën e djathtë, e puthi me buzë, e ngriti në ballë. “Nurija, tha, do të lindë një djalë. Këtij djali do t’i vini emrin tim. Si të rritet, thoni të dalë lart, ne guri i Pjetërkalit, të luftojë e t’ja marrë hasmit dyfegnë tim, se më vjen rëndë nga shokët që kam këtu: të gjithë e dinë se dyfegnë tim e mban Selma Gjatolliu”.
Atëhere Hanko Dudija kërceu më këmbë e u bëri emër nuseve të pushonin gjëmën e vajin:
-Dhjetë burra shtriu përdhe një djalë i ri, Sefedini zogu i malit. Gjaknë do t’ja marrë i biri. Që sot s’ka më zi e vaj në shtëpi tonë.
Nuk shkuan as tre muaj, ndërsa Gjatollinjtë vozitinin pa drojtje mes për mes Shëmërtisë së Sipërme, tundu e shkundu, me armët e Sefedinit në krah e në brez, brenda në shtëpinë e vjetër të Gjonomadhit shkrepi një shkëndijë e re: lindi një foshnjë.
-Gur! – thirri zonja e madhe, që e priti stërnipin në pëqi.
-Gur, na rruat! – thirri nusja e parë, që kish dy çupa dhe vetë ishte në të shtatat.
-Gur ... – murmuriti lehoneja me zë të qarë. – Gur, shpirt i nënës, e s’ka kush të zbrazë një dyfeg, që ta dijë gjithë fshati se na u ndes prapë zjarri në vatër.
-Hesht, nuse bijë, mos qaj, se dyfegnë e zbraz unë vetë për djalin! – thirri zonja e madhe; e mbështolli foshnjën në pelena, ja la në pëqi nuses së parë, rrëmbeu një dyfeg të mbushur, nga ata që ishin varur në peronat, e nxorri grykën ne mazgalli edhe e zbrazi dang e dang, tri herë.
U gëzua gjithë miqësia, afër e larg.
Djalit ja vunë emrin e t’et: Sefedin.
Zonja e madhe, stërgjyshja, harroi sëmundjet e pleqërinë, u krekua, u përtëri si mënjolla, ngriti kokën lart, si qëmoti. Natën e të tretave vuri djepin në këndin e djathtë, të burrave, e qerthulloi me dega lisi të njomë, i vuri një dyfeg në krye, një pisqollë, një shptaë, vezme.
-Burrë u bëfsh, trim u bëfsh e gjaknë mos e harrofsh kurrë!
Që kur ish foshnjë, Sefedin Sefedini prekte me gishtërinjtë e tij të njomë llozin e ftohtë të dyfegut, e përkëdhelte. Në motin e gjashtë, kur e kish édhe krahërorin plot me rupa argjëndi njëri mbi tjetrin, si ato luspat e peshkut, zbrazi dyfeknë e parë nga dritarja. Ky defeg s’ishte as karafil, as manxhura, as martinë e as dogra, po manxer tringo i ri, që merrte brenda një krehër me pesë fyshekë. Manxeri ishte i shtrenjtë - njëzet lira folri njëra mbi tjetrën. Edhe fyshekët ishin të shtrenjtë. Po zonja e madhe nuk kursente asgjë: e mësonte Sefedinin të merrte në shenjë. Ajo mbush, ay zbraz; ajo mbush përsëri, ai zbraz përsëri, gjersa dora nuk i dridhej fare e syri nuk gabonte. Fluturonte lart petriti, laraska a korbi e plaka thosh:
-Bir, ja një Gjatolli!
Dhe pa mbaruar mirë fjalën, “Gjatolliu” këputej e binte poshtë sikur e thëthinte gremina.
Herë zonja e madhe, herë nëna e herë gjithë Shëmërtia këndonin trimëritë e Gjonomadhëve; Sefedini i dëgjonte i menduar, i vrënjtur. A dinte vallë se ai ishte Gjonomadhi i fundit i gjithë këtyre brezave bujëmëdha? Domosdo e dinte. Ky ishte ushqimi i përditshëm që merrte shpirti i tij.
Zonja e madhe priste të rritej edhe ca, ta martonte edhe pastaj, pas martese, ta niste që t’ja bënte forra luftës me Gjatollinjtë. Sepse zonja e madhe ngulte këmbë e nuk donte të ndahej nga kjo botë para se ta ngopte shpirtin: të dëgjonte se stërnipi kish lidhur fillin e jetës së tij me atë të gjyshstërgjyshërve, se kish marrë gjakun, se armiku kalbej në varr e se shtëpia e këtij ishte veshur në zi. Po e para nga të parat: martesa.
Kështu donte zonja e madhe, po puna doli ndryshe.
Një ndajnatë, aty nga zemra, ranë ca dyfegje lart mbi fshat, ne Guri i Pjetërkalit. Bile njerëzit i njohën pas krismës:
“Ky është manxeri i Sefedinit! Ndofta gjaun ndonjë egërsirë”.
Po nuk ish egërsirë, sepse pas pak u dëgjua një dogra.
“Kjo është dograja e Sefedin Gjonomadhit që e mban Selman Gjatolliu. Po pse s’përgjigjet manliheri i Nures? Nurja e Selmani s’ndaheshin kurrë”.
Mbajtën vesh e pritën. Krisi përsëri tri a katër herë rresht manxeri i Sefedinit. Dograja s’u përgjegj më. Heshtje. Nuk shkoi shumë - ja, sa të dredhësh e të pish një cigare duhan – dhe zbardhi në ata gurë të zinj fustan’ja e Sefedin Sefedinit. Zbardhi, zbriti e shkoi mespërmes Shëmërtisë së Sipërme me tre dyfegje: dy krahut e një në dorë, me tre kollanë fyshekë të ngjeshur kryq e tërthor, me tri kobure në silahe. Kaq? Jo, Sefedin Sefedini mbante varur në kraharor edhe tre qostekë argjendi, me pafta të mëdha, si mburoja. Njëri ishte i tija, tjetri ishte i Selmanit. E panë me sytë e tyre të gjithë ata që ishin mbledhur e rrinin për fjalë e kuvend në hajat të xhamisë. E panë, i kthyen tunjatjetën e thanë me vete:
“Vajti haka ne i zoti. Gjonomadhi Gjonomadh mbetet.”
“Dardha nën dardhë bie”.
“I lumtë njajo dorë!”
Edhe kur u ngjit bota lart, ne guri i Pjetërkalit, gjeti Nure Gjatollinë të vrarë në gjithë atë vend që ku e kishin ngritur katërmbëdhjetë vjet më parë Sefedin Gjonomadhë, t’anë e Sefedin Sefedinit. Pakëz më tej ish shtrirë Selman Gjatolliu me një plumb në ballë.
“Hajde, dorë Gjonomadhi, hajde!”
“Mënon, duron, po s’harron...”
Pa kur ma pa zonja e madhe dogranë e të nipit, të Sefedinit, ma mori në krahë, ma puthi, sikur të paskej puthur të nipnë e ma lau me lot, ma fshiu me cullufet e bardha të kokës. Me cullufet, ore! Se katërmbëdhjetë vjet kish pritur ajo të merrte prapë dyfegnë e të birt të të birt! Katërmbëdhjetë vjet në hi të vatrës, kryeunjur, pa gëzime. E shponin në zemër, si tryelë, gozhdat e opingave të Gjatollinjve, që shkonin e vinin aty, mbi udhë, me armët e Sefedinit në sup.
Priti shumë, po nuk priti kot.
Ja, stërnipi, ja shkuli gozhdën nga zemra: vrau krerët e fisit të Gjatollinjve.
U gëzua gjithë miqësia anembanë, afër e larg.
Me t’u platitur vala e parë e gëzimit, stërgjyshja i tha:
-Bir, zgjidh e merr një nuse a dy, cilat të të dojë zemra, se dua të bëjmë dasma. Në s’do të zgjedhësh vetë, lermë mua të të zgjedh.
-Të puth këmbë e dorë, nënë e madhe: martsën ta lemë për më tutje. Gjer tani s’më ka pjekur ylli me asnjë.
Zonja e madhe u pikëllua:
-Në s’do martesë, mbyllu brenda, se ata emërshuarit duan të të vrasin. T’i kanë zënë të gjitha pusitë. Ca të tjerë vijnë vërdallë.
Sefedini qeshi:
-A ke parë, zonjë e madhe, mashkull Gjonomadhi të mbyllet brenda, si gratë?
Zonja e madhe u zu ngushtë.
-Jo, bir, s’kam parë. Po atëhere si do t’ja bëjmë? Mos dhëntë i sipërmi të na shuhet kandili, që mezi na u ndez! Plumbi shpon mish të gjallë...
Plaka ra në të thella: e hodhi e priti me mendje, dha e mori natën e ditën, pastaj tha:
-Sefedin, bir: ti je mashkulli i vetëm i derës – u shtofsh e u bëfsh njëqind oxhakë! Në s’do të martohesh e as të mbyllesh brenda, merr dyfegnë e ndonjë shok të besës e shko larg, në Gegëri. Atje dera jonë ka shumë miq. Pas motmoti, jo më vonë, kthehu të bëjmë dy a tri dasma njërën pas tjetrës. Nuset ja zgjidhi vetë, ja t’i zgjedh unë.
Sefedin Sefedini i mori dorën zonjës së madhe, i mori dorën nënës e shembrës së kësaj, që e donte si sytë e ballit, puthi motrat e u nis pa lindur dielli. Jashtë e priste një shok i besës, mik me kokë i derës së Gjonomadhëve. Dy të tjerë, që kishin qëruar udhën, prisnin më tutje. Fërshëllyen, muar përgjigje, u nisnë. Vetëm katër veta, Sefedini nuk ktheu kokën që të shikonte shtëpinë që mbeti prapa majë një magulli. Nuk e ktheu, sepse i himbsej shumë. Dhe psherëtiu. Përse? Ju kujtua se në kohërat e para Gjonomadhët dilnin nëpër botë me njëqind e ca dyfegje...

[Dita]

(vazhdimi)


Andej, në Gegëri, miqtë dhe miqtë e miqve e pritën kudo krahëhapur. Mirëpo, koha ishte shumë e turbullt. Zjente dyfegu në të katër anët. Si mund të rrinte duarkryq në mes të kësaj bote, ai, djalë i njomë, po zemërfortë, që e kish zbrazur kaqë herë dyfegnë? Pra bëri ashtu siç bënë miqtë dhe miqtë e miqve: u hodh vorbull më vorbull, luftë më luftë. Së pari i ktheu dyfegnë Trukut kur ky donte të shkelte Dibrën. Pastaj ju dëgjua emri në të dy Dibrat, ju dëgjua në Kosovë e brenda në Shkup, ku kosovarët trupgjatë e plisbardhë thanë përpara gjithë botës – me britmë e pushkë - se janë shqiptarë dhe duan që vendi i tyre të jetë Shqipëri, si qëmoti. Pastaj krisi lufta me të katër kralet, vendi u mbush flakë e zjarr. Dhe kështu, luftë pas lufte, u gjend, s’di se si, në Shkodër, në mes të redifëve të Esat Pashës, dhe i vuri dyfegnë Nikoll Popit – siç i thoshin asohere knjaz Nikollës së Karadakut, që s’ngopej me tokat që kish rrëmyber e donte të gllabëronte toka të tjera të vendit tonë - nuk e la të bënte këmbë këtej. Mirëpo Nikoll popi u bashkua me kralin e Sërbit e zuri të godasë me topa të mëdhenj, dërgoi mizëri njerëzish me mitralozë të ngrehur më tri këmbë. Ftohtë. Dëborë. Sefedini nuk luftonte dot si shumë të tjerë, futur në gropë. Jo, dilte e luftonte sheshit, siç kishin luftuar të partë e tij. Po kujt t’i binte? Ata me opinga derri qëllonin nga larg me top. Mori dy plagë e humbi një nga të tre shokët. E shpunë në Dibër, gjersa t’i mbylleshin plagët. E me t’ju mbyllur u hosh prapë në luftë, sepe krali i Sërbit kish shkelur Dibrën, kish vënë zjarr anembanë, kish çnderuar, kish vrarë. Sefedinit ju ndez gjaku. U ngrit krah për krah me dibranët dhe i vuri dyfegnë katraveshit me opinga derri, e nxori nga të dy Dibrat, e ndoqi gjer në Gostivar e në tEtovë, ju afrua përsëri Shkupit të Isa Boletinit. Luftonte, shikonte e çuditej: përkrah kish jo vetëm miqtë e tij, po edhe armiqtë e miqve të tij. Njerëzit kishin lënë mënjanë mëritë e vjetra, gjakrat e vjetra dhe ishin bashkuar të gjithë kundra të huajit që shkelte e çnderonte vendin. Nisën t’i lindnin mendime e dëshira të reja më të forta se sa ato të luftrave që ksihin bërë fisi i tij me atë të Gjatollinjve. Por këto dëshira ishin edhe mjaft të mjegullta, të turbullta, - ashtu siç ishte edhe koha e ahershme. Sidoqoftë, i dhembi shumë kur dëgjoi se Esat Pasha ish shitur e hequr nga Shkodra e i kish hapur udhë Nikollës...
Dhe përsëri turbullira. Kur ju kujtua porosia e zonjës së madhe, tërë vendi ynë ish bërë copë-sopë: e kishin shkelur e djegur të katër kralet e vegjël e katër nga ata të mëdhnjtë: Austria një, Gjermani dy, Italia tre, Frengu katër. Po njerëzit ç’bënin? Ishin ndarë e përçarë. Shumë kishin vrarë kralët e vegjël e të mëdhenj, shumë të tjerë i kishin shkulur nga vendi e hequr tutje, syrgjyn, që vendi të mbetej hambull, lëndinë. Dhe kudo të hidhje sytë nuk shihje veçse vdekje, sëmundje, skamje.
Tani Sefedini ish rrahur me vaj e me uthull, kish hyrë në moshën e burrërisë. Trupi i tij kish shumë plagë të mbyllura, po shpirti i tij kish një plagë shumë të madhe të hapur, të përgjakur. Kish harruar fshatin e shtëpinë...
Dhe ja, një ditë, në atë mëngë të vendit, në Shëmërti, sosi një togë e një tabori të Esat Pashës. Ky tabor hante bukën e Frëngut e luftonte përkrah frëngut kundër memces, brenda në Shqipëri. Njerëzit ishin veshur me rroba shajaku bojë vaji, si në të gjelbër, ashtu siç ishin veshur algjerianët, marokanët, tunisianët dhe ushtëri të tjera që kish sjellë Frëngu në vendin tonë. Këta mbanin feste të gjata, të kuqe, me hënëzë mbi ballë; esatistët mbanin qeleshe të bardha, herë me hënëzë e herë me shqiponjë. Toga e taborit të Esat Pashës kish “kumanar” Sefedin Sefedinin nga dera e Gjonomadhit.
“Po ç’është kjo turbullirë? – do të thuash zotrote. –Pardje në Dibër e në shkup kundër Turkut; dje në Shkodër kundrë Karadakut e në Dibër kundër Sërbit; sot me Esat Pashën, që kish qenë herë mik i Turkut e herë mik i Karadakut e i Sërbit...” Fjalën e the mirë, o këndonjës: tamam “turbullirë”. Po, trubullirë e madhe në gjithë vendin, turbullirë e madhe në shpirtin e shumë njerëzve. Këtë turbullirë na e sillte ajo e keqja e madhe she de s’kishim dritë.
Po më falni, se dua ta lish përsëri fillin e rrëfimit, ashtu siç ka qenë, ashtu siç ka ndodhur. Thashë: toga e esatistëve kish në krye Sefedin Sefedin Gjonomadhin, që kish nisur të fliste nëpër hundë e me fjalë të shkurtëra, të prera. Toga këndonte një këngë që e kish sjellë me vete nga Shqipëria e Mesme:

Esat Pasha gropa-gropa,
Karadaku lufton me topa..

Bashkë me togën këndonte edhe vetë Sefedini, duke ngritur lart e më lart zërin.
Thirri e këndoi gjer brenda në fshat. Aty s’këndoi më, nuk thirri më. Zonja e madhe, stërgjyshja, kish mbyllur sytë e kish shkuar tek të shumtët. Me ankth kish rrojtur, me ankth kish vdekur. Se s’është punë e vogël të presësh sosjen kur di se jeta e fisit tënd është e lidhur me një fill të hollë dhe nuk di as se ku gjendet ky fill. Nëna me shemrën ishin në shtëpi. Të mplakura para kohe, me një vajzë të vogël, të motrën e Sefedinit, që kish lindur dy muaj pas tij. Dy të tjerat ishin martuar. Gjënë e gjallë e kishin grabitur të huajt, që kishin shkuar nëpër fshat si ujqit. Ato të dyja, nëna e shemra, punonin vetë tokën. Gjatollinjtë keq e më keq. Lufta, zia, sëmundjet i kishin sheshuar barabar me dhenë. Dhe kish shumë shtëpi të djegura në të dy Shëmërtitë, të Sipërm e të Rëposhmen.
Sefedinit iu duk sikur jeta ishte përmbysur. Kudo njerëz të brengosur, të urtuar. Prisnin me zemër në dorë të korrat e reja.
I ra rreth e qark fshatit, që i dukej i rrëgjuar, i zvogëluar, i shëmtuar, me ato gërmadhat e tij të shumta. Ujët e kronjve të ftohtë i dukej i pështirë. Mezhdat e arave kishin mebutr pa hije, se pemët i kishin brejtur kuajt e mushkat e frëngut e ishin tharë. Njerëzit e shikonin si të huaj. Dhe me të vërtetë ishte si i huaj.
Shokët e togës s’dinin gjëra të tilla, që do t’i ndjenin vetëm kur do të ktheheshin nëpër fshatrat e tyre, prandaj hë për hë hanin pilafin e frëngut me mish dashi Australie ose mish deveje Misiri dhe ja thoshim këngës:

Ee-sat Paa-sha groo-pa grooo-pa,
Ka-raa-daa-ku luu-fton me tooo-pa,
O s’jaaan too-pat e Karadakut...

Vendasit shikonin e dëgjonin të habitur. Kënga as i ngrohte, as i ftohte. Njerëzit me rroba bojë vaji, të ngarkuar me kollanë e vezme fyshekësh, me bomba të varura në bel, me kobure në këllëfë drejtpërdrejt në kollan a në rryp apo të futura në këllëfë e të varura në të mëngjër, që flisnin shqip, po si nëpër hundë, duke i këputur fjalët përpara se t’i mbaronin, u dukeshin sikur kishin ardhur nga një botë tjetër. Ama armët ua shikonin me zili. Domodo: manxeri e manliheri kishin dalë sheshit, dograja e martina ishin futur hatujve.
Kumandar Sefedin Sefedini bëri emër të këndohej një këngë tjetër, ajo e katër kraleve. Dhe njerëzit e tij kënduan:

Katër krale nisën lu-
Nisën luftë me Turkin.
Dun me hap rrugë në Shkodër,
Dun me da të mjerën Shqipëni.

Vendasit mbanin vesh e dëgjonin. Dëgjonin dhe kuptonin, sepse ish fjala për Shqipëri. Dhe kënga ishte e mallëngjyeshme, si më të qarë.
-Kumanar – i tha Sefedinit një nga të tijtë - kan ardh shumë burra e dun pushkë, dun me u shkruejt.
Dhe kjo ishte e vërtetë. Shumë vendas donin të hynin në bukë të Frëngut kundër Nemcit. Ç’është e drejta, atyre s’u bëhej vonë për Frëngun e Frëngoren e tij, për Nemcin e Nemcoren, për djallin e djalloren që, thoshin, le t’i nxirrnin sytë njëri-tjetrit e le t’i hiqnin për peri. Ata donin bukë, se u kish hypur varfëria dhe, më shumë se bukë, donin dyfegje e fyshekë, bomba e mitralozë, e më tej dinin vetë se ç’duhej të bënin...
Këtë punë e merrte vesh mirë e bukur Sefedin Sefedini. Dhe tha me vete: “Duhet parë se mos ka edhe ndonjë nga ata të Gjatollinjve që kërkon dyfeg. Përse?” Ecte përmes grynjave të Shëmërtive me dy veta prapa. Vendin e njihte me pëllëmbë: lart ishin arat e Gjonomadhëve, pra të tijat; poshtë ishin ato të Gjatollinvje. I ndante vetëm një mezhdë e ca gorrica të egra. Sa e sa burra ishin vrarë një herë e një kohë, nga të dy palët, në këto ara që i ndante mezhda e gorricat e egra. Dilnin për të lëruar me parmendë a me damaluk të drunjtë, njmonin tokën me dirsën e tyre dhe më tej – me gjakun e tyre. Ja, këto gjëra bluante Sefedini në mendje duke ecur gjatë mezhdës. Po ja – a mos i bëjnë sytë? – Poshtë rrëzë mezhdës, duket një çupë. Kjo bën të ikë e s’ik dot. Rri në vend, e ngrirë, sikur është ngulur brenda në dhe. Pëllëmbën e mabn mbi sy, që të mos ja vrasë djelli, dhe shikon. Fytyrën e ka të bukur, të rrumbull. Portokalle? Jo; shegë? Jo; mollë? Po. Mollë të kuqe nga ato të Shëmërtisë . Po të shikuarit e ka të ashpër. Sytë e saj shüojnë si gjemba. Sefedini afrohet, mban këmbët. Edhe ata që vijnë prapa qëndrojnë më tej.
-E kujt je, moj gocë e bukur? – pyet Sefedini.
Ajo e shikoi nëpër qepallat e kreshpëruara si hala dëllinje. Sefedinit i rreh zemra. “Sa e bukur!” thotë me vete dhe e pyet së dyti:
-E kujt je, moj ftujake e njomë?
Vajza vrenjtet e më shumë.
-S’di e kujt jam-a? – ja kthen ajo. Jo vetëm vështrimin, po edhe zërin e ka me hala dëllinje. Sefedinit i vjen të qeshë: kaqë e bukur, po kaqe e vrazhdë në të folur e në të vështruar. Megjithatë, nuk qesh; e mban veten si “kumanara” i vërtetë. Dhe përsëri me mend e tija: “Sa e bukur, sa e bukur!”
I thotë së treti, me zë të butë (me zërin e Gjonomadhëve):
-Jo, moj e bukur, s’di e kujt je.
-Jam e Nures..A e ke njohur Nuren e Shëmërtisë së Rëposhme?
Tani i vjen radha Sefedinit të vrenjtë ballin, me dhembje.. Me të vërtetë, pyetja e tij kish qenë e kotë. Duhej ta kish marrë me mend vetë; ara është e Nures, pra edhe çupa e Nures. Armiq i kish Gjatollinjtë, po nuk ua hante hakën: njerëëz të hijshëm, si në burra e në gra. Psherëtiu e i tha me zë të butë, të pikëlluar:
-Qofsh e gëzuar, moj çupë e mirë! Mos ma merr për të keq se të pyeta. Jam i ardhur..Dera jonë me derën tuaj...
Çupa s’e kish pritur këtë fjalë nga goja e një Gjonomadhit të fundit. Sefedini i kish folur me një zë kaq të dhimbshëm sikur t’i paskej ardhur keq për gjithë ato që kishin ndodhur gjatë gjithë brezave midis dy dyerve, që ishin vrarë e sosur kot më kot.
Dhe përsëri Sefedini:
-Qofsh e gëzuar sot e mot! Babanë ta kam njohur. Trim ka qenë, burrë ka qenë po unë...Kështu paska qenë e thënë. Mos më mbaj mëri. Aq më shumë se sot jam e nesër ndofta s’jam.
E bija e Nure Gjatolliut ngriti kokën më fort, hapi sytë dhe e shikoi mirë e mirë: me gjithë mend e kish, apo tallej? Jo, Sefedini nuk tallej. Ishte i pikëlluar. Pa, meqë e mira ndjell të mirën, u mat t’i thosh: “Edhe ti qofsh i gëzuar, o kuandar”, po aty për aty ju kujtua se nuk i flitet kështu hasmit të derës dhe aq më fort dorës që i kish vrarë babanë ne Guri i Pjetërkalit. Doemos, ajo e dinte edhe se i ati, Nurja, i kish vrarë Sefedinit t’anë, pra...Po jo, këto janë fjalë që s’i thotë sot kush se ka gjak për të marrë. Më vonë, kur ta vriste i vëllai Sefedinin e të lante gjakun e babait, mund të thosh edhe ajo ndonjë fjalë të mirë për të, siç thotë tani Sefedini; sot – jo! Sepse hë për hë, Sefedini ishte fajtor. Pra puna e nderi e donte që të vritej Sefedini, të shuhej e të mbyllej dera e Gjonomadhëve. Dhe sa keq i vinte për këtë njeri, që rrinte i pikëlluar përpara saj, i gjatë, i hijshëm, me një gjurmë plage në njërën faqe, që mezi ja mbulonte maja e mustaqes së zezë si pendë korbi. Ç’sy të fortë kish ky njeri! Ajo e pyeti veten: “Të kisha një kobure, a do t’i binja ta vrisnja?” dhe u përgjegj: “Do t’i bija..dhe pastaj ndofta do ta laja me lot”.
Ja, këto gjëra i vinin vërdallë në kokë së bijës së Nures,a tje në mezhdën që ndante arat e Gjatollinjve nga arat e Gjonomadhëve. Vrugoi ballin, rrahu ta mbushë me zhubra, po më kot: sepse zhubrat i sjellin vjetet e jo dëshirat. I tha:
-mirë që e paske njohur babanë. Pandehja se ndofta e kishe harruar.
Sefedin Sefedini, që kish luftuar në Kosovë, në Shkodër, në të dy Dibrat e gjer tej në Gostivar e Tetovë, që kish parë kaqe zjarre e gjak e që ish kumandar mbi shumë njerëz, vuri dorën në zemër, uli kryet e ju fal çupës së hasmit, pastaj u largua nga mezhda që ndante Gjonomadhët nga Gjatollinjtë. Ata dy burrat e ndoqën nga prapa.
Atë ditë Sefedini u largua, po të nesërmen u kthye përsëri. E gjeti të bijën e Nures tek po merrte egjërin e grashinën, midis grynjave. I skuqte shamia mbi krye. Shamia ishte e kuqe, po faqet e së bijës së Nures ishin edhe më të kuqe. Era e hollë e qershorit tundte kallinjtë, që unjeshin e ngriheshin dallgë-dallgë. Sefedini qëndroi, mbajti këmbët lart, në mezhdë, dhe shikoi. Kësaj radhe ishte fillikat, pa njerëz prapa që ta ruanin.
Nurija – kështu i thoshin çupës së Nures – mori një krah bar, çau ngadalë grunjat dhe ju afrua mezhdës tek rrinte Sefedini.
-Puna mbarë, moj çupë e mirë! – i tha Sefedini. ëAjo bëri sikur s’e pa, sikur s’e dëgjoi, me gjithë që ai ndodhej dy çape afër e afër. Unji shaminë e kuqe mbi ballë, shikoi me bisht të syrit, u mundua dhe bëri të hynte prapë në grynjat tek skuqnin paparunat.
-A di përse dera jonë është në gjak me derën tuaj, moj e bija e Nures? – pyeti Sefedini.
Ajo u kthye, e shikoi ashpër me pëllëmbën mbi vetullat e holla e ju përgjegj:
-Ti më pyet – a? Ti që më ke vrarë babanë?
-Mos ma merr për të keq se të pyeta. Sa për babanë, ti e di se edhe yti vra timin, që kur isha në barkun e nënës. S’kisha ç’të bëja. Po të mos e vrisja nuk rronja dot. Pastaj do të më vriste. Ay ishte burrë, unë isha katërmbëdhjetë vjeç djalë.
-Ishe si ishe, ishte si ishte, ai të pret andej, që t’i shpiesh të fala nga Shëmërtia.
Nurija futi dorën në gji e s’di ç’kërkoi atje. Shaminë për të fshirë dirsën e balli? Jo. Sefedini e mori vesh se ç’kërkonte dora e së bijës së Nures, po nuk u tund nga vendi, nuk vuri dorën në brez ku mbante koburen të mbushur. E shikoi e pikëlluar, qërtonjës dhe i tha:
-Ne jemi në gjak, se qëmoti një nga të mitë u zu me një nga të tutë, për punën e një çupe, që e donte edhe njëri edhe tjetri. Për këtë çupë është derdhur një lumë gjaku. Kështu më ka thënë stërgjyshja kur isha i vogël.
-Ka qenë si ka thënë, unë s’dua të di. Sot dera jonë ka për të marrë një gjak nga dera juaj. Do t’ju shuajmë fare, do t’ju fshijmë nga faqja e dheut.
Sa ashpër fliste e bija e Nures!!
-Doni gjak, thua? Doni të na shuani fare? Përse?
-Përse e përse, ja nga koha që ka re – ja theu çupa me të qesëndisur.
Sefedini u mat t’i thosh: “Unë e di se ç’ke në gji. Ke një kobure. Mirë, nxirre e vramë me dorën tënde”. Dhe fërkoi sytë, i mbylli pak, duke pritur, edhe me pikëllim, po edhe me përbuzje. Ajo kuptoi ç’kish dashur t’i thosh, nxori dorën nga gjiri, këputi një kalli të njomë dhe zuri të shkoqë një nga një koqiskat qumështore. I shkoqte dhe i kafshonte me dhëmbë.
-Mos u nxito, gjaknë do të ta marrin tim vëllezër. A mos kemi frikë se je kumandar i atyre kokëlakrave?
Dhe vazhdoi:
-Apo të thotë mendja se ne e harruam gjaknë e gurit të Pjetërkalit?
Sefedin Sefedini psherëtiu: ju kujtuan të gjitha.
-Atje – tha – ne Guri i Pjetërkalit është vrarë edhe imi edhe yti. Unë...
Rrinin tani ballë për ballë: ajo si e nusëruar, me duart grusht nën gjinjë, ai si i dhëndëruar, me duart varur. Era u forcua e më shumë, përkulte sa ment përthyente grynjat e derës së gjonomadhëve e grynjat e asaj të Gjatollinjve, pothuaj i bashkonte, i gërshetonte. E si rrinin kështu papritur Sefedini bëri buzën në gaz, sepse tha me mendt e tija: “Pse s’është këtu nëna e madhe, ta pyesja në i pëlqen të marr nuse të bijën e Nure Gjatolliut? Ajo desh të më martonte.” Cicëriu një zog i vogël në grynjat, pastaj edhe një tjetër; ju përgjegjën shumë zogj të tjerë nga drizat, nga pemët, nga qielli. Edhe Nurija e Nures, padashur, buri buzën në gas. Vetëm atëhere Sefedini vuri re se e bija e Nures kish gropëza në të dy faqet. Dhe sa lezet i kish kur vinte buzën në gaz! Në atë çast, në qoftë se ajo do të kishte nxjerrë koburen nga gjinjtë e do të matej t’i binte, Sefedini nuk do të kish lojtur nga vendi, po do ta kish pritur plumbin i gëzuar, do të kish vdekur i gëzuar. Nga dora e saj, vetëm nga dora e saj! Sepse vdekja është e ëmbël kur vjen nga dora e asaj që ti e do mbi të gjitha.
Aty për aty, Sefedini u err pak e tha me zë të dhimbsur:
-Po të jetë puna për të shuar e për të mbyllur derën, mund të shuhemi e ta mbyllim lehtë të dy palët. Marr njëqind burra, nga ata që i kam nën urdhër, zbres poshtë, në Shëmërtinë tuaj, e nuk le gur mbi gur. I lag të gjithë me gjak.
Ngriti zërin e shtoi me tingull të përzëmërt, të butë (prapë zëri i Gjonomadhëve që, siç thoshin të gjithë, ishte bar për plagë):
-Dëgjo, Nurije (dhe zëri ju drodh kur ja shqiptoi emrin). Unë s’dua të shuhet as fisi im, as juaji. Dua të rrojmë edhe ne, të rroni edhe ju. Mjaft gjak u derdh më kot këtu ku jemi, ne Guri i Pjetëkalit, rreth e qark.
Nurija ja ktheu:
-A nuk ikën tani, o djalë? Se ta dish, po ardhi selmani, të vrt në vend, ja, për këtë bukë! – dhe hapi të dy pëllëmbët mbi halat e kallinjve të njomë.
-Mirë - tha Sefedini. – Meqë ti po më përzë, unë do të shkoj.
Dhe bëri t’ja merrte nga kish ardhur.
-Jo andje! – i thirri Nurija e trembur. – Mos shko andej! Nuk dua të shkosh andej! Mos!
Zëri i Nurijes dukej i trembur, i njomur me lot. Shtoi:
-Merrja këtej poshtë, nëpër vragë - dhe i tregoi me dorë një vragë në anën e kundërt.
Sefedini diç kuptoi, si nëpër tym, ngriti pëllëmbën e fërkoi sytë, shikoi rrotull, gjer larg, vuri dorën në brez, i hodhi një vështrim lamtumire e mirënjohjeje Nurijes dhe ja mori andej, vragës që i kish treguar ajo.

A doni t’ju them tani, o këndonjës, se ç’ndodhi më tej?
Dëgjoni,
Të nesërmen, toga me kumandar Sefedinin në krye u ngrys e s’u gdhi. Iku.
“Kështu e ka kanuni i atyre që shkojnë në luftë” do të thoni ju.
Mirë, po a thotë kanuni i atyre që shkojnë në luftë të rrëmbejnë çupat e botës?
Se kështu ndodhi andej, në Shëmërti: Sefedin Sefedin Gjonomadhi rrëmbeu të bijën e nure Gjatolliut. Jo, nuk e rrëmbeu, po u rrëmbyen. Çupa desh e iku. Nuk e shtrëngoi njeri. E shtyu zjarri i zemrës. Ra në dashuri pas armikut të shtëpisë.
Thoni se për këtë të pabërë u ndez gjak i ri? Jo, nuk u ndez gjak i ri, po u shua edhe i vjetri.
U mbush kështu fjala e atij burrit të thinjur e të ushtuar që kish thënë njëherë e njëkohë: “nJë thembër ndezi zjarrë midis Gjonomadhëve dhe Gjatollinjve, një thembër do ta shuajë”
Kjo fjalë s’doli e kotë: gjaku u mbyll përnjëherësh, siç mbyllet plaga kur i ve një bar të mirë.
Tani Sefedin Sefedin Gjonomadhi nga shëmërtia e Sipërme ka pesë djem. Këta pesë djem kanë në damarë edhe gjak Gjonomadh edhe gjak Gjatolliu. Në s’i besoni fjalët e mia, ngjiti lart në Shëmërti e do t’i shihni me sytë tuaj.
Ç’është e drejta, nga kjo punë doli një si ngatërresë e vogël: në shtëpinë e Gjonomadhit u bënë dy Nurije, vjehrra e nusja, po kjo s’ngra kandar, sepse në Shëmërti s’e kanë zakon t’u thonë nuseve e nënave me emër – nusja i thonë vjehrrës “nënë” ose “zonjë” dhe vjehrra i thotë “bijë”, “Nuse”.
Mbaroi rrëfimi?
Mbaroi, po kam t’u them edhe nja dy fjalë këndonjësve. Kur dëgjoi se ç’kish ndodhur e se si ishin rrëmbyer ata të dy, u ngrit më këmbë Dajlani i Kruabardhit, plak mbi të qindëtat, që kish parë kaq gjak të derdhur nga të dy palët, e tha:
-Gjysma e punës u bë vetë. Gjysmën tjetër duhet ta bëjmë ne, që të forcohet miqësia e re.
-Si? – i thanë.
-O burrani t’ua mbushim mendjen të dy palëve që i biri i Nure gjatolliut të marrë të bijën e Sefein Gjonomadhit. Të motrën e Sefedinit.
Nuk mënoi shumë e puna mori fund. Selmani i Nures mori nuse motrën e Sefedinit dhe u bënë pat e pat: një dhanë, një muar.
Dhe rrojnë shëndoshë e mirë.
Rrofsh edhe ti, o këndonjës, që pate durimin të këndosh deri në fund rrëfimin tim.