Për të studiuar gjenezën e popullsisë dhe prejardhjen e toponimit Dukagjin duhet të studiojmë dy krahina të mëdha etnografike, Malësinë dhe Dukagjinin e Vjetër, por njëkosisht duhet të studiojmë edhe dy principatat mesjetare, të cilat shtriheshin dikur në këto dy krahina etnografike, ajo e Spanëve në Malësi dhe e Dukagjinasve në Dukagjin. Në fillim do të analizojmë principatën e Dukagjinasve, sepse nga kjo krahinë e kanë prejardhjen shumica e banorve të zonës sidhe vetë emërtimi Dukagjin që ka zona.
Principata e Dukagjinasve.
Principata e Dukagjinasve shtrihej nga pjesa veriore e luginës së Matit e deri në lumin Drin në veri, sidhe nga zona bregdetare ndërmjet grykëderdhjeve të lumenjëve të Matit dhe të Drinit të Lezhëse deri në rrafshin e Dukagjinit në Kosovë. Dhe përfshinte Lezhën, Kurbinin, Pukën, Mirditën, Kuksin, Hasin, Rrafshin e Dukagjinit deri në Drenicë.
Prejardhja e emrit të zonës.
Në vitn 1281 i pari i kësaj zone Gjin Tanushi për merita të veçanta ushtarake që mori në sherbim të Bizantit mori titullin “Dukë”, Pra Duka Gjin, (Ducam Ginium Tanischum), pastaj familja e tij u bë shumë e njohur dhe filloj të quhej familja e Dukagjinasve, pra titulli i tij së bashku me emrin e tij kaluan në formën e mbiemrit të familjes dhe më vonë dhe të krahinës ku sundonin ata, par principata e Dukagjinit.1
Përfaqësuesi më i njohur i kësaj familje ka qënë Lek Dukagjini (?-1481), i cili është edhe autori i kanunit të famshëm që mban edhe emrin e tij.(Kanuni i Lek Dukagjinit). Ka dhe mendime të tjera për prejardhjen e familjes dhe të emrit Dukagjin, por ky është mendimi më i besueshëm, njëkohësisht jepen edhe data të ndryshme si 1216, por e rëndësishme është se të gjitha këto datat sidhen rreth shekullit të 13-të.
Faktet që tregojnë shtrirjen e principate nga Lezha e deri në Drenicë të Kosovës janë:
Vetëm në këtë zonë kemi toponime të fshatrave me emrin Dukagjin (në Kukës dhe në Mat), sidhe toponime që lidhen me Lek Dukagjinin siuri i Lekës, Sofra e Lekës, etj.
Vetëm në këtë zonë ka fuqi kanuni i Lek Dukagjinit, i cili shtrihet dhe në zonën e Dukagjinit të Ri (zona e marrë në studim), por shkaqet dhe arsyet e kësaj shtrirje në këtë territor të Malësisë do t`i japim më poshtë.
Vetëm në këtë zonë popullsia e saj ruan kujtimin se janë një fis nga një babë i largët i përbashkët (Murr Dedi).http://www.forumishqiptar.com//image...s/ohplease.gif Ky emertim nuk nihet në zonat e tjera (Malësi, Gegëri, etj).
Kjo popullsi sipas tregimeve të të vjetërve (pleqëve), dhe gojdhanave ka ardhur nga Rrafshi i Dukagjinit, si pasojë e luftës me serbët (shkijet), në shekujtë e 6-të deri në 8-të.
Këtë më së miri e tregon edhe tradita e banorve të kësaj zone për aplikimin e bujqësisë edhe pse kushtet natyrore favorizojnë blegtorinë, dukagjinasit ruajnë traditët e të parve të tyre në Kosovë, ata kudo që gjënden , mundohen të krijojnë kushte jete bujqësore. Ketë e vërejti edhe vetë populli që la fjalën “malësori shkon mpas bishtit të dhenit dhe dukagjinasi mpas bishtit të shatit”.
Se këta janë të ardhur nga lindja dhe jo nga veriu, si Malësia, e tregojnë edhe këngët e kreshnikëve ose rapsodia e Gjeto Basho Mujit, e cila nuk nihet nga dukagjinasit, me përjashtim të popullsisë dukagjinase që u vendos në luginëne Shalës dhe të Shoshit.
Fakt tjetër se dukagjinasit janë të ardhur nga Fusha e Kosovës, është edhe fakti se ndonse janë në një zonë malore, ata nuk e quajnë vetën malësor dhe vëndin e tyre Malësi, dhe për më tepër po ti quash me këtë emer, ata e marrin për fyerje.
Popullsia që ishte aty para ardhjes së tyre ose u asimilua me ta ose u largue për në fushat e Shkodrës, me përjashtim të dy fiseve, të cilët bashkëpunuan me ta. Ata që u larguan lanë mbeturina të vendbanimeve të tyre dhe shumë toponime dhe legjenda, të cilat nuk kanë lidhje me popullsinë e ardhur dukagjinase.
Kjo zonë edhe pas invazionit turk e ruajti kompaktësinë e saj, sa që më 1570, kishte në male rreth 12 000 luftëtarë. Përmes territorit të saj kalonte rruga Shkodër-Pukë-Kosovë, e cila lidhte Shqipërinë eVeriut me Turqinë, e cila kontrollohej nga dukagjinasit. Pas shumë perpjekjesh në shekullin e 17-të, duke e sulmuar nga Shkodra dhe nga Prizreni, turqit arritën të merrnin nën kontroll këtë rrugë dhe një pjesë të territorit përreth saj. Kjo situatë solli një largim masiv të dukagjinasve, nga kjo pjesë e zonës së tyre. Nga këta një pjesë u larguan në drejtim të jugut dhe u vëndosën në Mirditë, kurse pjesa tjetër u largue drej veriut, në dy drejtime:
Drejtimi i parë ishtë për në Mërturë të Gurit (Puka veriore), i cili pastaj një pjesë qëndroi aty, kurse pjesa tjetër kaloi lumin Drin dhe u vëndos në zonën e Mërturit, në Tropojën e sotme dhe përbëjnë fisin e sotëm të Mërturit.
Drejtimi i dytë kaloi lumin Drin dhe u vëndos në “ zemër” të Malësisë dhe janë banorët e sotëm të Shalës dhe të Shoshit, etj.
Pas kësaj shpërndarje filloj organizimi i ri i zonës së Dukagjinit, por në këtë rast vetëm i atyre në jug, të cilat u grumbulluan me emrin e ri “Mirditë”, dhe emri Dukagjin u la n harresë. Por ky emertim u muar nga dukagjinasit që u vëndosën në luginën e Shalës dhe të Shoshit, të cilët vendin ku u vendosën filluan ta quajnë Dukagjin.
Sot studiuesit e ndryshëm (etnograf, etj), për ta dalluar nga Dukagjini i vjëtër e quajnë Dukagjini i ri.
Principata e Spanve ose Pulti.
Principatae Spanve, dikur shtrihej nga pjesa veriore e Pukës e deri në Plavë e Guci, sidhe nga përroi i Skatinës e deri në liqenin e Shkodrës dhe në pjesën lindore të Malit të Zi. Emri i kësaj zone na shfaqet në burimet bizantine që në vitin 877, me emrin “Pulatum”. Në këtë zonë banonte një popullsi e vjetër, e cila jetonte nëpër lugint e thella të zonës, e cila kujtohet sot nga gojëdhanat, toponimet e ndryshme, nga mbeturina popullsie që e mbajnë vedin të rrjedhur nga kjo shtresë e lashtë. Në mesjetë (shekujt e 10-të deri të 12-të) në këtë zonë u dynd një popullsi blegtorësh nomadë të ardhur nga viset e veriut, e kryesisht nga zona e Bosnjës jugore (fiset e Kelmendit, Hotit, Shkrelit, Kastratit dhe të Grudës, etj).
Kjo verifikohet edhe faktin se, këto vise janë të vetmet në Shqipëri (Shqipërinë zyrtare), të cilët trashiguan ciklet e rapsodisë së Gjeto Basho Mujit dhe të kreshnikëve të tjerë, që janë zhvilluar në zonën e Bosnjës në shekujt e 6-të deri të 10-të, në luftën kundër shkieve (sllavëve).
Fakte të tjera që keto fise janë të ardhura janë: jeta e tyre nomade ( deri para 2-3 shekujsh), tradita krejt të vëçanta nga çdo krahinë tjetër e vendit, toponime nga zonat nga kanë ardhur, etj.
Ndërmjet të ardhurve dhe vëndasve për disa kohë kishte harmoni të plotë, pasi vendasit shfrytëzuan sheshet e ulta dhe brigjet e lumenjëve për bujqësi, kurse të ardhurit shfrytëzuan kullotat e larta për blegtori. Pushtimi i Shqipërisë nga pushtuesit osman, solli pasoja edhe për ata edhe pse këta pushtues nuk arritën ti pushtonin, ata patën një ndikim shumë të madh mbi jetën e tyre, sepse ata pushtuan pjesët e poshtme, fushat, pra kullotat dimërore, gjë që u keqësoi shumë gjëndjen ekonomike dhe e bëri popullsinë e zonës që të jetonte në kushte gjysëm nomade dhe të merrej me një fare bujqesie (kopshtari).
Me keqësimin e gjendjes së jetesës filloi edhe lufta midis vëndasve dhe të ardhurve (shekujt e 15-të dhe të17-të), për kullota më të shumta dhe më të mira, etj. Të ardhurit ishin më të organizuar dhe arritën ose ti asimilonin ose ti detyronin vendasit që të largoheshin për në lindje (Kosovë)ose për në perëndim (Shkodër). Njëkosisht filluan edhe përpjekjet në mes tyre për të siguruar çdo fis kullota më të mëdha dhe më të mira. Lufta midis fiseve për zotrim kullotash vazhdoi deri në shekullin e 19-të. .
Kushtet e reja të jëtës së ngulur ndikuan edhe mbi jetën ekonomike, shoqërore dhe politike të banorve të zonës. Mbi sistemin fisnorë, i cili mbeshtetej në lidhjen e gjakut ndërmjet njerëzve (fisi), lindi sistemi i ri me lidhje territoriale ndërmjet njerëzve. U formuan grupime të reja populsie, të cilat nuk quheshin më fise, por male. Dhe e gjithë popullsia e Malësisë u nda në 12 male: Triepshi, Pipri, Kuçi, Vasojeviçi, Kelmendi, Hoti, Gruda, Shkreli, Kastrati, Krasniqja, Gashi dhe Bytyçi.
Nga ky ekilibër i ri, banorët e filluan të shkonin drejt një përqëndrimi ekonomoiko- shoqëror, politik dhe kulturorë, i cili u shpreh edhe me një emër të përbashkët pasi i gjithë vendi u quajt “Malësi” dhe banorët “malësorë”, pra u zëvendësue emertimi Pulat (Pult), por ky emërtim nuk u zhduk por kaloi si emertim për një nenzonë të Malësisë.
Megjithëse emri “Malësi” është një emër i përveçëm që i jepet një vetëm krahinës së njohur në gjeografi me emrin “Alpe” dhe në asnjë vënd tjetër , edhe pse janë vende malore si Luma, etj. Kjo shpjegohet se emri ‘Malësi” nuk është një emër gjeografik që ka kuptimin fizik të disa maleve, por është një emër me kuptim etnografik, ku fjala “mal” ka kuptimin e një grupi njerëzish dhe fjala “Malësi” ka kuptimin e disa grupeve të tilla njerëzish.
Kjo zonë kishtë një unitet ekonomiko-shoqërorë, i cili shprehet tek Kanuni i Maleve (i cili është i ndryshëm nga Kanuni i Lek Dukagjinit). Drejtimi politik kryhej nga kuvendi i pleqëve të maleve (12 pleq, nga 1 për çdo mal).
Ndërmjet Malësisë dhe Dukagjinit ka pasur ndikime të ndërsjellta. Fiset e Gashit dhe të Bytyçit kaluan lumin e Tropojës dhe u vëndosën në deri afër lumit të Skatinës, në territorin e Dukagjinit, duke e shtrirë ndikimin e Malësisë deri në atë lumë, kurse fisi i Thaçit kaloi lumin Drin dhe u vendos në zonën e Dukagjinit (në Pukë ), por humbi lidhjet me Malësinë dhe u bë pjesë e Dukagjinit. Grupe malësorësh zbritën e populluan fushat e Mbishkodrës, duke i bërë pjesë të Malësisë, ndonse ato janë zona fushore. Edhe nga zona e Dukagjinit ka pasur dyndje të popullsisë drejt Malësisë, të cilat kanë qënë të shumta, por më e madhja ndodhi pas thyerjes që pësuan dukagjinasit nga turqit në shekullin e 17-të, ku siç thamë:
Dy grupime u drejtuan për në Malësi, në territore të ndryshyshme.
Grupi i parë u vendos në luginën e lumit të Nikajve, në Tropojë dhe formoj fisin e sotëm të Mërturit.
Grupi i dytë i përbërë nga dy vllazni u vëndos në luginën e lumit të Shalës dhe formuan fiset e Shalës dhe të Shoshit. Pak më vonë erdhi edhe një grup tjetër i përbërë nga Gimajt, dhe u vëndos në zonën e Shalës.
Vendosja e kësaj popullsie u bë në mënyrë paqësore dhe pa luftë, ka mundësi se shkaku pse nuk u bë luftë ishte për arsye se të dy palët ishin luftëtarë kundër armikut të përbashkët, “pushtusi osman”.
Banorët e rinjë sollën traditat dhe zakonet e tyre dhe emrin Dukagjin, dhe mes të tjerave sollën edhe kanunin e Lek Dukagjinit. Kjo popullsi nuk u shkri me popullsinë malësore vëndase por, ruajti traditat dhe zakonet e veta dhe formoj një krahinë etnografike në vete, në zemër të Malësisë, duke e ndarë atë në dy pjesë: 9 male në perëndim, të cilat u quajtën Malësia e Madhe dhe 3 male në lindje, të cilat u quajtën Malësia e Vogël (Malësia e Gjakovës).
Disa albanolog të huaj (Reinboldi, Hani, etj) të cilët nuk u thelluan në fenomenin e zhvillimit të ngjarjeve, nuk morën me mënd se si mund të ishte Malësia e Madhe larg asaj të Voglës dhe me një krahinë tjetër etnografike në mes të tyre, prandaj emrin Malësi e Vogël e vune mbi Dukagjinin, duke bashkuar Malësinë e Madhe me Malësinë e Vogël (Dukagjinin). Me këtë bënë një gabim të madh. Popullsia e Dukagjinit i ruajti traditat e veta, nuk e quan vëndin e tij “Malësi”dhe veten “malësor”. Prandaj vëndosja e emertimit “Malësi e Vogël” mbi Dukagjin është krej arbitrare.
Dukagjini i Ri që është në mes të Malësisë i ruajti shumë traditat dhe zakonet e veta, por ra edhe nën ndikimin e Malësisë, gjë që u shfaq në marrjen e disa dokeve dhe zakoneve në kulturë materiale si: tipin e ndërtesave, në veshje, etj, në kulturën artistike si: marrja e lahutës dhe e eposit të Kreshnikëve. Por Dukagjini i Ri ushtroj edhe vetë një ndikim shumë të madh mbi zonat përreth të Malësisë, saqë zona e Pultit (Pulti i sotëm) ra plotësisht nën ndikimin e Dukagjinit dhe ndonse popullsia është tjetër, Pulti u bë pjesë e Dukagjinit, kurse Toplana, Temali dhe Nikajt ranë pjesërisht nën ndikimin e Dukagjinit.
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga Homza
Krijoni Kontakt