Mirëmbrëma , përshëndetje të gjithve
Shumë më gëzoi kjo teme e FISIT. une vet sot e kam mbiemrin Ajeti (Akad. IDRIZ AJETIN )e kam kusheri por me fjalët e të parëve tanë thon se jemi të fisit Gash , andaj ju pyes se mos di kush me saktesisht se ne cfare libri mund te flitet me detalisht per fiset Shqiptare dhese ku mund ta gjej kete qe tregon me gjersisht per fiset dhe ku kan jetuar me pare ( ne pergjithesi )
Fjala KRAJ eshte 100% Shqip pa asnje perkthim ..Postuar më parë nga dias10
Kush jeton ne "Maqedoni" mund te vertetoje kete fjali , se si i thon kokes krahina e Dervenit ne "Maqedoni" , pra KRAJ , edhe sod eshte KOKA
Me vjen interesant qe disa fjali te vjetra Ilire qe po i shofi ne forum jane te ngjashme me shum me shqipen e Derveneit , qe ska fare nevoj edhe per perkthim .. Pse nuk hulumtojne historianet , lingvistet tane kendej ?
Jam i bindur se shum me lehte do e gjejne gjuhen e vjeter Ilire .!
Ndryshuar për herë të fundit nga Iliri. : 13-09-2009 më 23:13
Duhet te merret parasysh gjithashtu se sllavet nuk e posedojne fare zanoren "y" ne te folmen e tyre dhe fjalet shqipe qe permbajne kete zanore kur jane vjedhur nga sllavet duhet te kene kaluar ne nje fenomen tjeter fonetike.
Historia e një fisi që nuk iu bind asnjë regjimi
Anila Dushi
09-07-2007-gazeta shekulli
Bushatllinjtë janë ndër fiset më të mëdha në Shkodër. Kjo familje feudale me origjinë shqiptare, është bërë e njohur në zonën e Shkodrës që në shekullin e XV, për traditën e saj të sundimit e ndikimit në qytet e krahinë. Nga kjo familje e madhe shkodrane, që pas periudhës së vezirëve e deri në dekadat e vona, dolën udhëheqës e prijës të popullit, si në raste revoltash, ashtu edhe në beteja për mbrojtjen e atdheut. Hysen e Jusuf Begu, janë të dy eksponentë të kryengritjes popullore të quajtur kryengritja e Hamz Kazazit në vitin 1834. Nipi i tyre, Selimi i Tahir Begut mori pjesë aktive në luftën e Miletit dhe në Lidhjen e Prizrenit. Reshit Begu, mori pjesë si prijës i çetave shkodrane në luftërat kundër Malit të Zi në vitin 1876 dhe u dekorua për trimërinë e tij. Beqir Begu i priu shkodranëve në luftën e Shpuzës, krahas Dasho Shkrelit. Dhe të gjithë këtyre burrave të shquar të fisit të Bushatlinjve populli shqiptar u ka kënduar këngë trimërie.
Shaban Begu, djali i Ali Begut, u shqua si luftëtar i Lidhjes së Prizrenit, sikurse e tregon dhe kënga e kalasë së Tivarit. Ai ishte prijësi i luftëtarëve shkodranë që luftuan për mbrojtjen e kësaj kështjelle. Shaqir Begu, një tjetër pinjoll i kësaj familjeje, kryesoi çetën shkodrane në luftën e Miletit dhe luftoi trimërisht në Rrzhanicë krahas me Dedë Gjo Lulin, kundër malazezëve. Në skenën e politikës shqiptare Bushatllinjtë kanë lënë shenja duke nisur nga Xhemal Shaqir Bushati dhe Visho Bushati, të cilët u zgjodhën nga populli deputetë e anëtarë asambleje bashkiake. Pas tyre në skenën politike u shfaqën Sylço Begu (Bushati) dhe Maliq Bushati , deputet, ministër e kryeministër në vitet 1941- 1943. Këtij fisi i takojnë dhe klerikët e Njohur Haxhi Haliti, Molla Rrustemi dhe Haxhi Sabri Bushati. Familja e njohur shkodrane ka marrë pjesë edhe në Luftën e Dytë botërore, madje duke lënë dëshmorë Nuri dhe Shyqyri Bushatit. Por si pjesa më e madhe familjeve të njohura shqiptar, Bushatlinjtë u përballën me persekutimin e pasluftës. Regjimi diktatorial i Enver Hoxhës vuri në shënjestër familjen e njohur dhe anëtarë të saj njohën persekutime nga më të rëndat. Sylço Bushati (Begu), Maliq Bushati dhe Qazim Bushati u pushkatuan nga regjimi komunist, edhe pse vinin nga një prej familjeve më me histori të të gjithë Shqipërisë. Pas pushkatimit, 15 anëtarë të tjerë të kësaj familjeje të madhe shkodrane u internuan ndërsa gjashtë vetë u arratisën për t'i shpëtuar persekutimeve komuniste.
Mehmet Pasha: Pashai i parë shqiptar që ngriti krye kundër Turqisë
Prejardhja e fisit të madh të Bushatlinjve lidhet ngushtë me emrin Bushat, një fshat shumë i hershëm i Shkodrës që ndeshet në dokumente që në gjysmën e dytë të shekullit XVII. Pema gjenealogjike e Bushatlinjve është mjaft e dendur por ndahet në pesë degë kryesore, në dukje të pavarura nga njëra tjetra. Një pjesë e saj është botuar për herë të parë në vitin 1927 në numrin 12 të revistës Dituria. Pavarësisht pretendimeve të disa studiuesve sllavë për ta nxjerrë këtë familje me origjinë sllave, asnjëherë kjo nuk është vërtetuar dhe është fakt i njohur që të gjithë studiuesit e mirëfilltë turq dhe shqiptarë e kanë vërtetuar se kjo familje ishte shqiptare, me saraje në Bushat e që më vonë për vetë rolin e vendin që zuri në histori , u vendos në kryeqendrën e veriut në Shkodër.
Në histori, tema e Bushatlinjve të Shkodrës zë një vend të rëndësishëm për faktin se ato drejtuan për 75 vjet Pashallëkun e Shkodrës, i cili u dallua për tendencën për autonomi dhe shkëputje nga Turqia si dhe zhvillimin ekonomik e kulturor pozitiv që pati. Sundimi i tyre i përket fazës së dytë të administrimit të Shkodrës nga Turqia , në vitet 1757-1831, e që historianët e quajnë: periudha e sundimit të pashallëkut të Shkodrës. Bazuar në të gjithë dokumentacionin e kohës themeluesi i dinastisë së Bushatlinjve është Mehmet Pashë Palku, me të cilin fillon një periudhë e mirë stabiliteti. Ai do të mbahet mend për misionin e madh të faljes së gjaqeve, bashkimin e Shkodrës me Malësinë e Madhe e Mirditën si dhe zgjerimin e kufijve deri në Pejë e në Jug deri në Elbasan. Në këtë periudhë bie në sy politika e tij drejt shkëputjes nga Turqia. Zhvillimi ekonomik, toleranca fetare, mirëkuptimi e lidhjet për bashkim i jepnin forcë këtij pashalleku, aq më tepër kur në politikën e jashtme ruhej një farë ekuilibri. Ai u bë sundimtar i Shkodrës në vitin 1757 dhe me të filloi një periudhë e re sundim ku bie në sy ringjallja e dëshirës së shqiptarëve për tu shkëputur nga Turqia.
Mehmet Pashë Bushatlliu është i pari pasha shqiptar që në gjysmën e shekullit të XVIII, do të ngrejë flamurin e kryengritjes ndaj Turqisë. Kjo do të bëjë që Bushatlinjtë të hyjnë në historiografinë botërore. Me Mehmet Pashë Plakun (Bushatliu) nis periudha më e shkëlqyer e dinastisë së Bushtlinjve që zgjati rreth 100 vjet, deri me kapitullimin e Mustafa Pashës, vezir i fundit i tyre. Gjatë sundimit të tij afro 20 vjeçar si ishte vezir i sanxhakut të Shkodrës dhe u bë i njohur për aftësitë e tij si ushtarak e administrator. Fillimisht ndoqi një politikë elastike ndaj Turqisë dhe pas fuqizimit të tij filloi të mos respektonte detyrimet ndaj Portës së Lartë, e cila në vitin 1775 e helmoi tinëzisht.Sipas historianëve, ai pati merita se ishte i pari që hapi shtigjet e një modeli të ri vetë sundimi, ngriti flamurin e mosbindjes ndaj urdhëresave sulltanore me qëllim shkëputjen, duke pasur guximin të deklarohej si autonom në qeverisjen e vendit. Mehmet Pashë Bushatliu ndihmoi në bashkimin e qytetarëve të përçarë të Shkodrës nga konfliktet e feudalëve paraardhës si dhe në harmoninë ndërfetare, duke siguruar bashkëpunimin e tyre në planin politik, administrativ e shoqëror. Në vitin 1773, ai ndërtoi Xhaminë e Plumbit sipas stilit të xhamive të Stambollit, objekt ky që aktualisht është monument kulture, një ndër më të bukurit që ka Shkodra.
HISTORIA
Koka e Kara Mahmut Pashë Bushatliut në Muzeun e Vjenës
Djali i madh i Mehmetit, Mustafa Pasha nuk u njoh asnjë herë nga Porta e Lartë si sundimtar i Shkodrës, edhe pse u përdor prej saj në disashërbime luftarake. Në vitin 1779 ai ra viktimë e një helmimi nga ana e Sulltanit,që ushqente urrejtje ndaj Bushatlinjve. Pas tij, pashallëku i Shkodrës drejtohet nga ajo që historianët e kanë quajtur figurën kryesore, Kara Mahmut Pasha. Trimëritë e Kara Mahmut Pashë Bushatliut janë trashëguar në legjenda, këngë e rrëfime të popullit në breza, por pozitive në periudhën e sundimit të tij mbeten dëshira e puna për bashkim, toleranca fetare, politika e jashtme aktive që ai ndoqi dhe për të cilat ekzistojnë dokumenta e botime sllave, turke, italiane, gjermane e austriake. Ai punoi për krijimin e një konfederate ilirike, kryetar i së cilës u zgjodh vetë. I emëruar nga vetë sulltani si Vezir i Shkodrës, Kara Mahmut Pashë Bushatliu u "shkarkua" nga ky post për shkak të zgjerimit të madh që njohën territoret e tij. Synimi i tij ambicioz ishte të bëhej sundimtar i gjithë Shqipërsë, duke pasuar Gjergj Kastriotin. Me këtë synim ai organizoi një kuvend në Podgoricë, në mars 1786 me qëllim bashkimin e forcave që do të luftonin kundër Turqisë dhe krijimin e Konfederatës Ilirike. Vritet më 22 shtator në afërsi të fshatit Kruz në luftë me malazezët. Koka e tij u nda nga trupi dhe u depozitua në kuvendin e Cetinës, ndërsa thuhet se austriakët, gjatë Luftës së Parë Botërore më 1914, kur pushtuan Cetinën e morën kokën e Kara Mahmutit dhe e vendosën në muzeun e Vjenës. Vdekja e tij i gëzoi mjaft malazeztë, të cilët shihnin tek Kara Mahmut Bushatliu një pengesë të pakapërcyeshme për pushtimin e tokave shqiptare.
Pas vdekjes së Kara Mahmutit , pashallëkun e drejtoi vëllai i tij, Ibrahim Pashë Bushatliu. Historiografët osmanë e paraqesin Ibrahim Pashën si një sundimtar të bindur ndaj Turqisë që nuk veproi si paraardhësit e tij duke u rebeluar herë pas here ndaj Portës së Lartë. Ai vdiq në vitin 1809.
Mehmet Pashë Bushatliu ishte një tjetër pinjoll i kësaj familje që në vitin 1825, gëzonte mjaft përkrahje në fshatra e malësi. Ai u vra me atentat në pabesi. Pashallëku u drejtua gjatë viteve 1810 – 1831 nga Mustafa Pashë Bushatliu.. Ai vdiq në Medinë në vitin 1860.
Pashallëku më jetëgjatë i Shqipërisë
Populli ka ruajtur e përcjellë mjaft dëshmi, gojëdhëna e anekdota që lidhen me sundimin e Bushtlinjve dhe përfaqësuesve më të njohur të tyre. Pashallëku i Shkodrës ishte një formacion politik që bashkoi një pjesë të madhe të Shqipërisë veriore, u krijua 20 vjet para atij të Janinës dhe jetoi 10 vjet më shumë se ai. Gjatë 75 vjetëve të ekzistencës së vet, ( 1757- 1831) ai u qeveris pa ndërprerje prej pesë përfaqësuesve të familjes s fuqishme feudale të Bushatlinjve të Shkodrës. Periudha e parë e ekzistencës së këtij pashallëku përfshin sundimin e Mehmet Pashë Plakut dhe dy djemve të tij, Mustafa Pashës dhe Kara Mahmut Pashës. Gjatë periudhës së dytë, ku shënohet dhe rënia e tij, sunduan dy vezirët Bushatlinj, Ibrahim Pasha dhe djali i nipit të tij Mustafa Pasha.
Disa nga vlerësimet e historianëve për periudhë e pashallekut të Shkodrës : "Kara Mahmut Pashë Bushatliu është figura më e shquar e Bushatlinjve dhe një nga figurat më të forta që ka nxjerrë Shqipëria gjatë sundimit turk. Me vrasjen e tij, e humbi dhe Shqipëria një farë shprese për tu bërë autonome dhe e pavarur" Abaz Ermenji, 1996.
"Pashalleku i Shkodrës u bë bërthama e shtetit të ardhshëm shqiptar, për të cilin në fund të fundit bëhej një luftë çlirimtare. Sundimi i Bushatlinjve ka një rëndësi të veçantë historike jo vetëm në kuadrin lokal , por dhe në atë kombëtar. Nuk është e rastit që kujtimi tyre u ruajt në kujtesën e popullit si periudhë lufte çlirimtare dhe si e tillë, ndikoi thellë edhe në rilindasit, në ideologët e lëvizjes kombëtare të mëvonshme" Prof. Dr . Stavri Naçi, Pashalleku i Shkodrës, 1964
"Shqiptarët e kanë dashur Kara Mahmutin. Talenti i tij, trimëria e tij pasuria e tij dhe bindje e popullit që sundonte, kanë treguar pavarësinë e tij të vërtetë" Konsulli Francez në Raguzë, 23 tetor 1796
"Kara Mahmut Bushtliu trashëgoi pushtetin e paraardhësve të tij, babait e vëllait të helmuar nga agjentët e Stambollit, dhe e bëri emrin e tij të tmerrshëm për grekët, sllavët e turqit" A. Galanti, albanolog italian, 1901
Bushatlinjtë kundër Asat Pashë Toptanit dhe Mehmet Shehut
Një tjetër përfaqësues i shquar i kësaj familjeje është Sylço Beg Bushati. Në vitin 1913 ai kundërshton Esat Pashë Toptanin për dorëzimin e Shkodrës, madje sipas historianit italian G.Berri, Sylço Begu i afroi Esat Pashës 100 lopë, pasi ai pretendonte se qyteti duhej dorëzuar se nuk kishte ushqime. Sylço Begu ishte protagonist i lëvizjeve politike e shoqërore, ku në vite 1914- 1915 është anëtar i komisionit administrativ të Shkodrës. Ai ishte zv/prefekt në kohën e Zogut dhe mori pjesë si drejtues në Luftën Koplikut. Udhëhoqi xhandarmërinë në kohën e Zogut por në mënyrë demostrative refuzoi rekrutimin e milicisë shqiptare. Në vitin 1943, djali i tij krijoi një çetë nacionaliste. Pas dështimit të konfrencës së Mukjes, ai rreshtohet në kampin antikomunist në Bllokun Indipendent, me qëllim lidhjen me aleatët anglezë. Me çlirimin e Shqipërisë fshihet dhe refuzon të largohet nga Shqipëria, pasi duke qenë i moshuar nuk dëshironte të vdiste larg atdheut. Duke e ditur se komunistët do të ndëshkonin ata që e strehonin dhe e fshihnin, Sylço Beg Bushati largohet nga vendi ku qëndronte dhe drejtohet për tu ndalur tek rrënojat e pabanuara të ish- shtëpisë së vëllait së tij, ku nuk shkelte njeri dhe askush nuk do kishte pasoja . Aty u kap nga komunistët, ku nuk mundi të rezistojë dhe pse ishte i armatosur me një nagant, por i ishte ngrirë dora. Pushkatohet me 21 shkurt 1945 së bashku me Dom Lazër Shantojën.
Pasardhës i Sylço Beg Bushatit, Myfit Bushati rreshtohet me Ballin Kombëtar por strehon dhe ndihmon dhe aktivistë të lëvizjes nacional çlirimtare. Në operacionin represiv komunist të Shefqet Peçit e Mehmet Shehut në Shkodër, në 1944- 1945, ai u arrestua dhe u dënua me 30 vjet burgim. Djali i tij Astrit Bushati është deputet i kuvendit të Shqipërisë që nga viti 2001 e në vazhdim.
Pronat e Bushatlinjve
Sipas të dhënave historike Bushatlinjtë, kanë qenë një familje feudale e fuqishme që gjatë periudhës së sundimit të pashallëkut i zgjeroi mjaft pronat e saj. Nexhmi Bushati rrëfen për "Shekullin" se në Bushat ka qenë shtëpia e madhe e pashallarëve, që ka qenë e vendosur tek një oborr i madh me tre çinarë. Ajo ndodhej në buzë të lumit Drin, në krahun e majtë të rrugës drejt Tiranës. Sipas kronikanit turk E. Çelepiu, kjo shtëpi është ngritur në themel që i takonin shekullit të XV, dhe që ishte vizituar prej tij në vitin 1641. Kjo shtëpi ka qenë dëshmitare e ngjarjeve të mëdha historike. Kështu në oborrin e saj u organizua festimi i madh popullor i vitit 1908, kur u shpall kushtetuta turke e Hyrjetit. Gjithashtu më 1919 aty u mbajt kuvendi i Bushatit, me përfaqësues nga Malësia e Madhe, Dukagjini, Postrriba, fshatrat e Nënshkodrës, Zadrimës, Lezhës etj, dhe ku rreth 2000 burra i kërkuan Konferencës së Paqes në Paris mos copëtimin e Shqipërisë. Shtëpia u rikonstruktua në vitin 1869. Në vitin 1912, serbët e dogjën këtë shtëpi. Shtëpia u dogj dhe në vitin 1924 nga qeveria e Nolit dhe u rindërtua në vitin 1930. Ajo ishte si pallat dhe ekzistencën e saj e vërteton dhe një pohim i Frang Bardhit. Kjo shtëpi qendroi deri në vitet 50-të të shekullit të kaluar, kur u prenë çinarët, u shemb shtëpia dhe u kthye në tokë arë së bashku me xhaminë dhe varret. Shtëpi tjetër e madhe e Bushatlinjve ishte dhe ajo që u ndërtua prej tyre rreth vitit 1873 në qytet një tjetër banesë me pamjen e një pallati, model për kohën. Shtëpia shquhet edhe sot për arkitekturën e jashtme dhe gëshenjet artistike me dru.
Ne kemi lindur në këtë botë për ta kuptuat esencën e JETES dhe LIRINE tonë personale
Tradita ushtarake shqiptare
Bushatllinjtë, emër që ndriçon në historinë shqiptare
Nga Prof. Asoc. Dr. Shaban Dervishi
Ma. Ermal Baze
Pedagogë në Universitetin e Tiranës
Gjatë shekullit XVIII e sidomos në gjysmën e dytë të tij, si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare, filloi të mbizotëronte një situatë e re, e cila solli zhvendosje të rëndësishme në raportin e forcave ekonomiko-shoqërore dhe politike të vendit. Në këtë periudhë, Shkodra është një nga qytetet që ndriti lavdinë shekullore të shqiptarëve. Me shijen e madhështisë së qytetit të madh, me kalanë e Rozafës, të mbushur me legjendat e shekujve vijnë deri në ditët tona jeta e një qyteti potencial mjaft të njohur. Bushatllinjtë që ishin një dinasti e trashëgueshme, e nga forma e regjimit ishin një pashallëk, janë një copëz e rëndësishme historie shqiptare tashmë mjaft e njohur brenda vendit, por edhe jashtë vendit.
Dinastia e Bushatllinjve, zgjati nga 1756-1831, e u përcoll në tri breza të përfaqësuar nga 5 pashallarë: Mehmeti (Plaku), Mustafai I (Qorri), Kara Mahmudi, Ibrahimi dhe Mustafai II. Historia dëshmon se, Bushatllinjtë arritën të dalin në skenë ngadhënjimtarë e të përkrahen fillimisht nga Porta e Lartë për interesa të tyre. Mehmet bej Bushtalliu, një pinjoll i një familje të madhe, mendohet se ishte pasardhësi i ish-komandantit të parë shqiptar të emëruar nga osmanët pasi pushtuan Shkodrën, duke e nxjerrë nga zotërimi venedikas më 1478, i dha udhë lindjes së Pashallëkut të Shkodrës, nën sundimin e Bushatllinjve. Pushteti osman në Shqipëri kishte më shumë se 300 vjet që ishte vendosur me tërë forcën e autoritetin e vet, e shumë shqiptarë kishin provuar funksione të larta drejtuese në administratën e ushtrinë e Perandorisë.
Konteksti historik kur u shtri autoriteti i Bushtallinjve ishte gjithashtu shumë dinamik, pasi në kontinent tashmë po njiheshin lëvizje revolucionare, që bënë të shkundeshin nga themelet parimet e idetë e vjetra në çdo fushë të jetës.
E kaluara historike e Shkodrës, ku ishte edhe epiqendra e Pashallëkut të Bushatllinjve është pjesë përbërëse e një tradite të shkëlqyer që për kohën mesjetare përbën një epokë. Lavdia e qytetit më të madh shqiptar të veriut, Shkodrës ka mbi 2000 vjet që rezaton histori, shkëlqim, traditë e kulturë. Familjet e mëdha të vjetra si Bushatllinjtë i japin emër jo vetëm Shkodrës, por përbëjnë epokë për historinë e kombit shqiptar.
Përgjatë shekullit të XVIII, pushteti i feudalëve krahinorë dhe oxhaqet shqiptare filluan të fuqizohen edhe pse nën sundimin osman. Qeverisja e sanxhakut të Shkodrës nga përfaqësuesit e pashallarëve të Gjakovës dhe të Pejës, nuk mundi të ndalte gjendjen anarkike. Konfliktet nuk rreshtën as në qytete e as në krahina, ku vepronin përkrahësit e dy familjeve të fuqishme feudale shkodrane: Çaushollajve dhe Bushatllinjve. Konflikti midis krahinave të Shkrelit dhe të Kastratit, i cili filloi me armë zjarri dhe përfundoi me shpata, konflikt që e ndizte me shumë përkushtim pushtuesi për interesa të veta. Gjatë luftës austro-osmane të viteve 1736-1739 banorët e Malësisë së Madhe të Shkodrës u ngritën kundër sundimit osman nën nxitjen e kryepeshkopit të Tivarit, duke u bashkuar me ushtritë austriake, u bënë ballë ekspeditave ndëshkimore osmane.
Shkodra dhe Bushatllinjtë
Shkodra kishte kushte shumë të favorshme për t’u bërë qendra më e rëndësishme ekonomike e vendit, për vetë faktin se, ishte vendosur anash një liqeni të madh, të pasur me peshk dhe të lidhur me detin nëpërmjet lumit të lundrueshëm të Bunës, e rrethuar me fusha, që udhëtarët i kishin cilësuar “të bukura e pjellore”, rrugët tregtare vinin nga Kosova, nga Shqipëria Qendrore e Jugore, nga Maqedonia e nga Bosnja. Shkodra ishte qendra administrative e një sanxhaku të rëndësishëm, por edhe si qendër tregtare. Ajo ishte zotëruese e skelës në lumin Bunë, në limanet e Tivarit, Ulqinit, Lezhës dhe të Durrësit. Zv.konsulli venedikas në Shkodër, në 1736, që ishte tregtari shkodran Anton Duoda, shkruante se, “qyteti i Shkodrës numëronte një mijë dyqane në treg”. Tre vjet më vonë, gjeografët venedikas njoftonin se Shkodra ishte “një qytet i madh”, ishte “qyteti kryesor i Shqipërisë”. Aty nga fundi i shek. XVIII, ajo numëronte 6700 shtëpi, d.m.th rreth 30-35 mijë banorë, ndërsa konsulli rus në Raguzë, himarioti Gjika, fliste për popullsinë e Shkodrës deri në 60000 banorë.
Tregtarët shkodranë, si shumë tregtarë të tjerë shqiptarë, e lidhën veprimtarinë e tyre me Venedikun qysh në fillim të shekullit XVIII. Me kalimin e viteve, duke shfrytëzuar me zgjuarsi konkurrencën midis porteve rivale të Adriatikut, ata lidhën marrëdhënie tregtare edhe me Ankonën, Triesten etj. Aktiviteti i shkodranëve u lidh edhe me skela me rëndësi ndërballkanike të Durrësit, ku ishin vendosur konsujt e Venedikut, Raguzës, Francës, Anglisë, Holandës dhe të Austrisë.
Pas ardhjes në fuqi të Bushatllinjve e sidomos në dhjetë vitet e para të sundimit të Mehmet Pashë Bushatlliut mori një hov të madh tregtia shkodrane. Krahas zhdukjes së piraterisë dhe rregullimit të mosmarrëveshjeve me venedikasit, rol vendimtar në zhvillimin ekonomik e tregtar të Shkodrës luajti rritja e prodhimit bujqësor e blegtoral. Një ndër këta çifligarë ishte vetë Mehmet Pasha, i cili qysh në vitin 1764 mbolli sipërfaqe të mëdha me oriz e pambuk dhe u bë pjesëtar në tregti dhe në lundrim, duke investuar këtu shuma të mëdha. Konsulli venedikas i Durrësit shkruante më 1762, se pjesa më e madhe e tregtisë shqiptare ishte në duart e tregtarëve shkodranë dhe se ata ishin bërë “shpirti i saj”. Duke qenë se kapitali tregtar shkodran ishte bërë ndërlidhës kryesor i krahinave të ndryshme të Gegërisë me Shkodrën, pavarësisht nga copëzimi administrativ-politik ekzistues, lidhjet ekonomike të krijuara qysh nga gjysma e parë e shekullit, u përforcuan aq shumë në kohën e sundimit të Bushatllinjve sa morën trajtën e një tregu të madh ndërkrahinor, që i parapriu tregut të brendshëm kombëtar.
Formimi i Pashallëkut të Shkodrës
Mehmet pashë Bushatlliu vendosi një pushtet të vetëm mbi krahinat veriore dhe me energji e zgjuarsi në kohën e luftës ruse-osmane të viteve 1768-1774, me të gjitha forcat e sanxhakut mori pjesë në luftën kundër Malit të Zi më 1768, ai dërgoi nën komandën e djalit të madh, Mustafa Beut, një repart të fortë luftëtarësh në frontin rus në mars të vitit 1769, ndërsa një repart tjetër nën komandën e djalit të dytë, Mahmut Beut, mori pjesë në shtypjen e një kryengritjeje në More më 1770. Kështu ai mundi të fitonte besimin e Vezirit të Madh osman dhe t’i jepte Mehmet pashë Bushatlliut qeverisjen e sanxhakut të Dukagjinit, si dhe gradoi Mustafa Beun pashë për një akt trimërie në luftë. Në të njëjtën kohë, ai ndërhyri në Tiranë. Kështu bëri hapin e parë drejt vendosjes së pushtetit të vet mbi këto zona, që bënin pjesë në tregun ndërkrahinor të Shkodrës.
Në vitin 1771, Mehmet Pasha bëri hapin e dytë që do të shpinte në formimin e Pashallëkut të madh të Shkodrës. Pas disfatës së flotës osmane në betejën detare të Çesmës në Detin e Zi, ai i kërkoi Portës së Lartë në Stamboll komandën e një armate detare, të cilën u zotua ta krijonte me forcat e veta për mbrojtjen kundër rusëve në det dhe kundër aleatëve të tyre, malazezëve, në tokë. “Për faktin se, rrethanat dhe gjendja e tanishme kërkojnë vendosjen e një personaliteti të fuqishëm në krye të punës, në atë të frontit, - thuhet në dekretin përkatës të emërimit të tij si vezir, - doli urdhri i lartë i sulltanatit që Mehmet Pashës t’i jepej posti e grada e lartë e vezirit dhe të birit, Mahmutit, t’i jepet sanxhaku i Shkodrës, ndërsa djalit tjetër t’i jepej një sanxhak si Elbasani”. Grada e vezirit u shoqërua me shtrirjen e kontrollit nga Mehmet Pasha edhe në sanxhakun e Ohrit. Për këtë ngjarje, konsulli venedikas i Durrësit njoftonte qeverinë e vet në fillim të vitit 1772, se Mehmet Pasha u bë aq i fuqishëm, sa “prej kufijve venedikas gjer nën Manastir komandon absolutisht dhe e druajnë të gjithë”.
Pushteti i Bushatllinjve u zgjerua mbi trojet e katër sanxhakëve, atje ku shtrihej më e fortë rrezja e veprimit të tregut ndërkrahinor të Shkodrës si sanxhakët e Shkodrës, të Dukagjinit, të Ohrit dhe të Elbasanit, qysh në vitin 1771 u krijua kështu një formacion politik i bashkuar në dorën e një pashai të fuqishëm shqiptar, Pashallëku i madh i Shkodrës.
Kundër reformave të sulltan Selimit u organizua me shpejtësi një qëndresë e gjerë e kryesuar nga ulematë dhe nga feudalët e çifligarët më të fuqishëm të provincave, ku Mahmut pashë Bushatlliu e Ali pashë Tepelena ishin nga më kryesorët në Gadishullin Ballkanik.
Periudha e mesjetës ka qenë e ngarkuar me luftra, me errësirë e obskurantizëm, por edhe me elementë qytetërues. Veprimtaria e Bushatllinjve shënon një kthesë me rëndësi në historinë ekonomike e politike të Shqipërisë.
Bushatllinjtë ishin një familje feudalesh në Shkodër dhe emri i tyre lidhet me fshatin Bushat. Prej luftes 20-vjecare ndermjet dy rivaleve te mëdhenj të Shkodres, Begollajve dhe Çaushollajve, perfitoi Mehmet bej Bushatlliu. Kështu nisi jeten Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve, me themelues Mehmet Bushtalliun. Ai shuajti konfliktet dhe vuri qetesi ne pashallëk. Perfitoi nga Lufta e I ruso-turke (1768-1774) dhe ushtroi autoritet mbi Shqipërinë Lindore, përfshi Kosovën Qendrore e deri në Ohër. Është fakt historik se djali i pare i tij, Mustafai, s’i mbrojtji dot kufijtë e zgjeruar nga babai i tij. Ai ra në grackën e sulltanit dhe shkoi ne More në vitin 1778 për shtypjen e kryengritjes greke, ku edhe u eleminua.
Porta e Lartë dergoi në Shkodër Kystendilin si vezir, por shkodranet e refuzuan. Atehere, djali i dytë i Mehmet vezirit, Mahmuti ose Kara Mahmuti (1749-1796), u shpall sundimtar. I treti, Ibrahimi (1796-1809) vijoi mbrojtjen e interesave te vendit e te kufijve nga agresiviteti bonapartist; u detyrua te bashkepunonte me Stambollin, por në thelb ishte po aq i pabindur e separatist sikurse Kara Mahmuti (i vellai i vet).
Mahmut Pashë Bushatlliu - sundimtari më i shquar i Bushatllinjve
Nga Bushtallinjtë, Kara Mahmuti ka qenë sundimtari më i shquar, më energjik dhe më konseguentë në politikën autonomiste. Përçarja e shpresuar nga Osmanët u menjanua, sepse Mustafai ia la vete te vellait ofiqin e sundimtarit. Kara Mahmuti filloi te kryesoje shtetpashallekun, gjoja ne mirekuptim me pushtetin qendror. Por ne thelb ai iu kundervu duke ju permbajtur vijes se te atit dhe vazhdoi rrugen e te vellait. Mahmut Pasha Bushatlliu beri nje veteqeverisje dinjitoze permes mobilizimit total te burimeve e te rezervave ne hapesiren e shtetit te tij. Ai beri mobilizim e pergatitje ushtarake dhe krijoi aleanca antiosmane me prijesit e brendshem dhe fuqite e huaja.
Si reformator progresist, Kara Mahmuti respektoi te drejtat e forcave te ndyshme shoqerore, nxiti perparimin ekonomik, ndihmoi bashkejetesen myslimane e katolike dhe te qytetareve e malesoreve. Ai organizoi nje ushtri te kohes dhe formuloi nje strategji ushtarake origjinale. Brenda nje viti pashallekun e rimekembi ne kufijte, ne fuqishmerine dhe ne autoritetin e trasheguar. Shkodra, kryeqendra, arriti kulmin e madheshtise, si nje nyje strategjike e lidhjes me Rumeline veri-perendimore, me shtetet e Evropes, të Italise e të Raguzës. Qëllimi final i Kara Mahmutit ishte bashkimi politik-ushtarak i trojeve shqiptare në nje shtet të pavarur shqiptar.
Organizimi,pajisja,stervitja dhe vete format e luftes pesuan ndryshime e permiresime. Megjithese ndikimi ushtarak oriental ishte i pashmangshem, novacioni i Kara Mahmutit qendron ne perberjen e ushtrise. Elementi i saj vetem me shqiptare ishte burim i kompaktesisë, i disiplines, i qendrueshmerise e i fuqise vepruese te asaj force te armatosur. Ushtria funksiononte me dy lloj forcash tokesore e detare, kishte kembesori, artileri me disa topa fushore dhe vepronin ne ushtrine e Kara Mahmutit edhe disa lloj sherbimesh si zbulim, nderlidhje, xhenio, transport, prapavije etj., si dhe ishte e bazuar ne kriterin e mercenarizmit dhe te mobilizimit sipas sherbimit te detyrueshem duke numeruar nje ushtri prej rreth 60.000 burrash.
Kara Mahmuti e organizoi ushtrine me tri kategori: nga pronat e veta dhe malesoret shqiptare që ishin ajka e ushtrise si cilesi; nga ushtaret e krereve, numri me i madh qe mblidhej ne fushatat mesymese; nga ushtria e korporatave (si numer me i vogel, aftesisht i fundit). Gjithashtu, ne historine ushtarake te Shqiperise, divizioni u duk per here te pare te Kara Mahmut Bushatlliu me 1786, gjatë ekspedites kunder Malit te Zi, kur forcat prej 23.000 vetash, ai i ndau ne tre grupime e secilin e quajti divizion. Kara Mahmuti si dhe reformatoret e Evropes, ngriti pranë komandantit të divizionit një këshill me krerë e oficerë profesionistë, i cili luante rolin e shtabit të luftës. Mahmut Pasha mund të konsiderohet, pas Skenderbeut, ndër të rrallët udhëheqës ushtarakë shqiptare që për 21 vjet qëndroi në luftë. Ai i shtriu veprimet luftarake në një hapësirë përtej kufijve të Pashallëkut: në Mal të Zi, në Bosnjë, në Serbi, në Maqedoni e deri thellë në More. Si strateg i hollë, e bëri zakon të mashtronte përmes lajmit se do të godiste një vend, dhe në fakt drejtohej kundër një tjetri. Keshtu për ekspediten e pare ne Mal te Zi (1785), hapi fjale se do te sulmonte Kurt Pashën e Beratit, dhe në fakt ekspedita e tij përshkoi me rradhe qytetet juglindore, deri ne Kosovë. Kjo fitore pati rendesi si i forcoi pozitat dhe i rriti autoritetin, sodomos jashtë. Tërheqja e thellë me luftime e ne pengesa natyrore, deri ne portat e kryeqendres se tij dhe mbrojtja e gjate ne rrethim, nën një gershetim veprimesh, nga keshtjella me veprime ne shpinë e deri brenda objektit armik, përbëjnë dy tipare dalluese të Mahmut Pashait.
Vizioni ushtarak
strategjik i Bushatllinjve
Momentet kulmore të udhëheqjes strategjike të luftës nga Kara Mahmuti evidencohen me 1787 e 1793, që përkojnë pikërisht me rrethimin e I dhe të II të Shkodrës. Në fakt ato jane operacione te medha që na kujtojnë rrethimet osmane të shekullit XV. Kara Mahmuti krijoi një Konfederatë Ilirike duke bashkuar forcat ushtarake te pashallekut te tij te madh, të Malit te Zi, të Bosnjes, të Hercegovinës e me gjerë. Konfederata u krijua pas Kuvendit të Podgoricës të zhvilluar në mars 1876. Kur filloi lufta ruso-turke në vitin 1787 Bushatlliu gjeti rastin e pershtatshem per te konkretizuar objektivat e Kuvendit. Ai kryesoi ushtrine shqiptaro-malazeze, marshoi ne Kosove ku dhe vendosi administrimin e tij. Sulltani, ndonese i zene me frontin e Danubit, me 40 mije trupa bëri rrethimin e Shkodres nga toka e deti. Mahmut Pasha vuri në veprim një ide gjeniale per ndarjen dhe veprimin e forcave ne tre drejtime.
Drejtimi i parë në lindje trupat e Mustafa pashë Ajdosit i ndalin mbi Drin; ne veri, me trupat malesore, i mbyllin rrugën valiut të Bosnjës. Marrja e Tivarit dhe Ulqinit nga forcat proturke i rrezikonte shpinën. U terhoq ne kala me 200 ushtare, ne pritje te ndihmave qe s’erdhen nga anetaret e Konfederates dhe aty e vazhdoi qendresen 80 ditë në rrethim. Goditjeve të artilerise, tri sulmeve te fuqishme osmane vetëm një komandant gjakftohte, i durueshem e largpamës, i kundërvuri një taktikë të gërshetuar me mjaft zgjuarsi. Shkodranët hidhnin mbi lumë trupa të ngarkuar me pishë të ndezur, që përplaseshin e pengonin anijet osmane.
Me finesë diplomartike hyri në marrëveshje sekrete dhe organizoi një veprim të përgjithshëm mbi rrethuesin. Nga jashte sulmuan malesoret, nga brenda ngriten krye Terzite e Tabaket dhe vete doli e sulmoi nga kalaja. Valiu i Bosnjes dhe kapedan-pasha i flotes, sipas bisedes, nuk u perzien ne perleshje. Të vendosur mes tre zjarresh, repartet osmane u shpartalluan dhe u terhoqen, duke zene edhe 16 topa etj. Fitorja jehoi në Shqipëri, në Ballkan e më gjerë në Evropë.
Mahmut Bushatlliu i pavarur e i fuqizuar drejt arritjes se qellimeve strategjike, ndermori ne pranveren e vitit 1792 dy ekspedita te tjera që të siguronte autonomi në të gjithë krahinën e Gegërisë nga kufijte e Malit te Zi e deri ne lumin Shkumbin. Edhe pse në këtë situatë Turqia dhe Austria, reaguan ashpër dhe se Porta e Lartë e shpalli për herë të tretë “Fermanli”, shkarkimi si vezir dhe dënimi i Mahmutit, ishin domethenese.
Mahmut Pasha kërcënimit ushtarak osman të Sulltan Selimit III u doli në kufi, por ne pamundesi per t’i ndaluar e zmbrapsur që ketu, ai me manovër strategjike u fut me një forcë të vogël, në mbrojtje te kështjellës së Rozafës në Shkodër. Ai përsëriti konceptin e skemës së luftës së 1787-tës me disa nuanca dalluese. Taktika e dyfishtë e sulmit nga dispozitivi i pushtuesit me kundersulmin nga rrethimi, shkaktuan përshtjellim, aq sa mareshalli turk, me mbeturinat e 30-mijeshit, braktisi fushëbetejën. Suksesi i dyte strategjik rriti me tej ambicjet. Ne ndekje te armikut në qershor 1795, mori Dibren e duke shfrytezuar turbulline ushtarake ne Evrope, te shkaktuar nga fushata e Bonapartit, ai synoi Dalmacine e Venedikut. Pengese qendronte Mali i Zi,aleati i Austrise. Shihet se Kara Mahmuti zotëronte nje vizion strategjik dhe enderronte njelloj si strateget e medhenj te Kontinentit evropian. Duhet pranuar se tjeter gjë ishte madhesira teritoriale, potenciali njerezor e material që ai dispononte, për të kapur objektiva të karakterit strategjik. Në këto ndërmarrje dhe veprime ushtarake Kara Mahmut Pasha vritet 23.9.1796, por dinastia vazhdon të jetojë deri në vitin 1831.
Diplomacia e
Mahmut Pashë Bushatlliut
Personaliteti i Kara Mahmutit shquhej për tri veti themelore, për neutralizimin e kundërshtive të brendshsme, për zgjedhjen e aleancave me fuqi të medha (Rusi, Francë, Austri si dhe me vetë Perandorinë Osmane), për prezantimin si të barabartë, pa neglizhuar strategjitë ekspansioniste. Me Austrinë në qershor të vitit 1788 hyri në marrëveshje ushtarake antiosmane. Forcat e perbashketa austriake, shqiptare e malazeze duhej të sulmonin ushtrinë osmane në lumin Sava dhe si kompensim do t’i njihej Kara Mahmutit froni i sundimtarit të Shqiperisë. Mirepo strategu shkodran si diplomat zbuloi lojën e dyfishtë të Vjenës me mbretin e Napolit (të cilit i kishte bërë të njejtin premtim) kundrejt nje ndihme prej 30000 forcash kunder Turqisë. Mbretëria Shqiptare ishte mnë ankand. Nderkohë, Vjena që prej 10 vjetësh (1774), kishte nënshkruar një traktat u njihte malazezeve territoret nga Zeta e Siperme deri në grykën e lumit Buna. Bushatlliut përballë intrigave i ngelej diplomacia investiguese për ballë Austrisë. Kjo është edhe shkaku i prishjes së marrëdhënieve me austriakët. Vrasja e pasqaruar e delegateve të Vjenës gjate kthimit neper Bune, sherbeu per qetesimin e qarqeve shqiptare proturke dhe per largimin e dyshimeve te Portes se Larte. Prijesi i asaj kohe i shtetit shqiptar u fut ne lidhje edhe me carin e Rusise, por kushti i rende qe i vuri se ai do te mbrohej e perkrahej ushtarakisht prej Rusise ne qofte se hiqte dore nga lidhjet me Austrine, nuk e genjeu shqiptarin Bushtalli. Diplomacia e shkodranit bëri që të mos i besonte Rusisë e Austrisë, por të shikonte alternativën më të mundshme, Francën Republikane, rivale e Austrisë, Rusisë e Turqisë. Pra, ai gjeti nje aleat potencial e me influence siç ishte Bonaparti. Marreveshja u nenshkrua (1795) kur Napoleoni vepronte ne Itali. Ai furnizoi ushtrinë shqiptare, e cila pasi mposhtete Malin e Zi (nën ndikimin e Austrise e të Rusisë), do të marshonte nëpër Bosnjë, për t’u takuar me ushtrinë frenge, qe vinte nga Trieste duke kaluar nëpër Slloveni. Ky bashkerendim strategjik me interesa te ndersjellta, deshmonte dimensionet e nje Bushatlliu të zgjuar e te fuqishem. Boshtin e bashkepunimit ne fushen e diplomacise ushtarake e pershkonte atiosmanizmi, si armiku kryesor. Kara Mahmuti ishte mjaft i zhdervjellte e nuhates dhe guxonte të ndeshej ku e lejonin konjukturat. Kështu, kur situata e brendshme dhe interesi i veprimeve jashte kufijve donte nje shpine te lire ai i zbuste perkohesisht raportet dhe acarimet me Stambollin. Gjithsesi, ai mbeti nje armik i betuar i Sulltanit dhe nje fuqi ushtarake e pathyeshme. Në analize te fundit politika, strategjia, organizimi ushtarak dhe udheheqja e nje strategu si Kara Mahmut Bushatlliu, simbolizohen në domethënien se ai njohu, kontaktoi e u ndesh me ushtri e stratege te medhenj te kohes dhe me shumë fitoi sesa humbi. Evropa ka njohur në historikun e saj Bushatlliun si një ushtarak me personalitet, qe la gjurme te thella ne histori. Per te eshte folur e shkruar gjate në Shqiperi e ne Evrope gjate viteve qe jetoi e pas vdekjes se tij. Rreth figures se ketij njeriu te madh jane afruar gjithnje penat e historianeve, te studiuesve dhe shkrimtareve, që pa ngurim guxonin ta krahasonin edhe me Gjergj Kastriot Skënderbeun.
Mahmut Pashë
Bushatlliu - “Asllan i Shkodrës”
Dëshmitë e kohës, të shkruara e dokumentuara e cilësojnë Kara Mahmutin “asllan i Shkodrës” e “i madhi Kara Mahmut Pasha” dhe duke e krahasuar atë “me të shkëlqyeshmin Kastriot”, realitetin historik të një figure të madhe. Vrasja e tij në Pashallëkun e Shkodrës e në Mal të Zi u konsiderua si fatkeqësi për vendin; ndërsa dëshmitë e huaja bashkëkohëse, duke theksuar se Kara Mahmuti “e mbajti vendin të pavarur gjer në atë shkallë sa u duk se synonte të bëhej sundimtar absolut”, ose se “talenti i tij, trimëria e tij, pasuria e tij dhe bindja e popullit që sundonte, kanë treguar përherë pavarësinë e vërtetë të tij”, nxjerrin në dritë se konsiderata për “Vezirin e Shqipërisë” lidhej kryesisht me veprimtarinë politike të ndjekur prej tij e, në radhë të parë, me qeverisjen e pavarur të Pashallëkut të Shkodrës.
Kara Mahmuti kishte bërë për vete shumicën e popullsisë të Pashallëkut të Shkodrës, e cila e mbështeti atë fuqimisht dhe i doli zot duke rrëmbyer armët në çastet më të vështira të konfliktit të armatosur me pushtetin qendror e rivalët e vet brenda vendit. Kjo tregon se veprimtaria politike e tij pasqyronte aspiratat themelore të kësaj popullsie, për të jetuar e pavarur nga pushteti i Stambollit dhe se lufta e banorëve të Pashallëkut të Shkodrës, të udhëhequr prej Kara Mahmutit ishte vazhdim i luftës së popullit shqiptar kundër zgjedhës së huaj osmane. Synimi përfundimtar i veprimtarisë së tij politike ishte dobësimi e çrrënjosja e pushtetit qendror të sulltanit në Pashallëkun e Shkodrës dhe zëvendësimi i tij me pushtetin e përqendruar të Kara Mahmutit. Ai synonte që Pashallëku i Shkodrës të shndërrohej në një shtet feudal shqiptar të pavarur ose dhe vasal të ndonjërës nga Fuqitë e Mëdha të Evropës, siç treguan projektmarrëveshjet me përfaqësuesit e Rusisë dhe të Austrisë. Kara Mahmuti arriti të dobësonte në një shkallë të theksuar pushtetin qendror të sulltanit në Pashallëkun e Shkodrës. Brenda këtij pashallëku veprohej kryesisht sipas urdhrave të pashait shkodran, të cilat ishin të detyrueshme për të gjithë banorët, madje edhe për shtetasit e huaj, ndonëse konsujt e tyre protestonin kur ato urdhra nuk përputheshin me marrëveshjet e përfunduara midis qeverive të tyre dhe Portës së Lartë. Kara Mahmuti hyri në bisedime për marrëveshje ushtarake e politike me fuqitë e krishtera, armike të Perandorisë Osmane dhe, në kundërshtim me ndarjen administrative të saj e pa pëlqimin e Stambollit, shtriu pushtetin e vet në sfera administrative-ushtarake të tjera nga ato që i takonin si pasha e si vezir. Këto e të tjera veprime si këto, ashtu dhe qëndresat e armatosura kundër ushtrive qeveritare që u dërguan kundër tij, treguan se Bushatlliu kishte marrë rrugën drejt pavarësisë, se ai kishte krijuar një sundim efektivisht autonom në zotërimet që përfshinin Shqipërinë Veriore e Verilindore, pra mbarë Gegërinë. Vdekja e parakohshme (1796) nuk e lejoi të realizonte deri në fund synimin për shndërrimin e pashallëkut të tij në një shtet shqiptar, qoftë edhe tributar apo vasal ndaj Perandorisë Osmane ose ndaj ndonjë shteti evropian. Por duhet thënë së rezultatet kryesore të veprimtarisë politike të Kara Mahmut Pashës, përhapja e forcimi i lidhjeve ekonomike midis krahinave të Shqipërisë Veriore e Verilindore dhe bashkimi i tyre nën pushtetin e një familjeje të fuqishme feudale shqiptare ishin dy hapa të mëdhenj përpara drejt krijimit të shtetit kombëtar shqiptar.
Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve dhe lufta e tyre për shkëputje nga Stambolli (1771-1796) nuk mundi të bëjë bashkimin politik të popullatës shqiptare dhe të teritoreve të saj. Detyra e çlirimit kombëtar, që nuk mundën ta realizonin dy pashallëqet e mëdha ai i Bushatllinjve në Veri dhe ai i Ali Pashë Tepelenës në jug i kaloi për zgjidhje epokës së re historike që çeli shekulli XIX, Rilindjes Kombëtare Shqiptare
Ne kemi lindur në këtë botë për ta kuptuat esencën e JETES dhe LIRINE tonë personale
Mos e ngatërro ma zi, se nuk të ndihmon kurgjo Jekavica, veç e ngatërron.Ke degjuar ti per Jekavicen ?
Mua më shumë çudit mllefi me të cilin flet, thu ti se me të vërtetë paske të drejtë në ato që thua. Në ato fjalët greke askund nuk pashë KRAL.Kur te mundesh sill ndonje fjale tjeter te ""huazuar"" prej sllavishtes, dhe le ta diskutojme sa sllavisht eshte.
A ka mundësi të paktën të na tregosh çka nënkuptohet në shqip me fjalën Kral, Kralicë dhe Kralevina???
Dhe pastaj të na tregosh raste kur shqiptarët e përdorën njërën nga këto fjalë për të emërtuar diçka, dhe kënd konkretisht emërtuan???
Se unë po lexoj këtu i libër me përralla, Dedalia paska shku tek mbreti, pastaj Marashi i marrë nuk qenka martu me mbretëreshën, pastaj një bujk u bë mjek nga halli i mbretit, pastaj na ishte një mbret që kishte tre djem i fundit ishte qerosi, pastaj një mbret tjetër kishte një tufë pata etj. Por asnjë përrallë nuk bën fjalë për krajla.
Krajl përdoret për të quajtur të huajt, sikurse sulltan nuk përdoret për shqiptarë, as khalif nuk përdoret për shqiptarë.
Nejse ky është postimi im i fundit (sa iu përket këtyre tri fjalëve "ilire"). Ju vazhdoni në çmenduri, dhe bëhuni të gatshëm për kundërsulm, saherë që dikush dëshiron t'iu shkundë nga ajo lumturia shizofrene.
Mendoje edhe studioje edhe njehere mire Jekavicen si dhe fjalen Krajshnik !!!!Mos e ngatërro ma zi, se nuk të ndihmon kurgjo Jekavica, veç e ngatërron.
Nuk po e zgjas me shume . KLM
Ja q thot Jul Qezari,Perandori i Romes se lashte per Gjenealogjine Kush merret me Gjenealogjin e fisit te tij,merret me origjinen e botese,prandaj meriton lavdine.
Emra vetjakë mesjetarë të shqiptar
Doli prej shtypit numri i ri i revistës “Hylli i Drites”, “votër kulture shqiptare” e themeluar më 1913 nga At Gjergj Fishta. Në numrin e dytë për këtë vit, revista e përkohshme përmban tema, autorë dhe shënime me interes për lexuesin. Përmendim ndër to, artikullin e Mario Imperatorit “Atë Giovanni Fausti: një shoshitje e ndriçuar dhe pionieristike mbi islamin duke u nisur nga Shqipëria”; shënimet e Eva Anne Frantz-it për luftëtarët katolikë shqiptarë në Kosovën otomane; “Trysninë ideologjike në studimet për historinë e gjuhës shqipe” nga Kolec Topalli, apo “Rreth emrave vetjakë mesjetarë të shqiptarëve” nga Aleksandër Meksi, të cilin po e botojmë të plotë.
Nga “Arkivi i Hyllit” është nxjerrë një letër e Prenk Bib Dodës drejtuar përfaqësuesit konsullor austro-hungarez von Wassitsch; shënime të Mustafa Merlikës mbi Lidhjen ePrizrenit. Si zakonisht, revista mbyllet me lajme për zhvillimet e fundit nga bota albanologjike.
Zanafillën e kanë në shekujt e parë të krishtërimit zyrtar dhe fillimet e Mesjetës. Janë emra mbarëshqiptarë dhe kanë hyrë shekuj përpara skizmës së shekullit të XI-të. U mënjanuan duke u zëvendësuar nga emra të nomenklaturës së kishës sunduese, sllave në Shqipërinë Verilindore dhe me emra të nomenklaturës greke në Shqipërinë e Jugut dhe të Mesme
Antroponimia iliro-shqiptare mbetet një fushë me rëndësi për studimin e gjuhës shqipe dhe vazhdimësinë e saj nga ilirishtja, me ndikim dhe në historiografi. Me gjithë rëndësinë që ka ajo, mendojmë se mbetet shumë për tu bërë në këtë0 lëmë. Do të ishte një ndihmesë e madhe për studiuesit, botimi i të gjithë emrave, që ruhen në arkivat e qendrave kërkimore, në radhë të parë si material bruto në internet, ose të jetë disponibël në format elektronike, përfshirë këtu dhe toponiminë e trevave ilire-shqiptare (makro dhe mikrotoponimi), që do të përbënte një lëndë bazë dhe me vlerë, për studimet antroponimike dhe daljen e saj nga disa korniza të ngushta e gjykimesh sipërfaqësore që përsëriten.
Studimet e derisotme, në një vështrim të parë përgjithësues, kanë treguar se emrat vetjakë mesjetarë të shqiptarëve në tërësinë e tyre paraqiten karakteristikë dhe të dallueshëm vetëm për etninë tonë, duke u përdorur në këto forma vetëm prej tyre, duke u veçuar qartë në këtë mënyrë nga popujt e tjerë, në radhë të parë nga fqinjët. Siç kanë treguar me kohë studiuesit, ato vijnë nga dy burime kryesore: emra të burimit vendas (ilire, iliro-shqiptare dhe shqiptare) dhe emra të huazuara (laikë dhe fetarë). Në këtë grup të dytë, mbizotërues gjatë mesjetës, një vend të rëndësishëm zënë emrat e nomenklaturës kishtare, të përdorura e të transmetuara që në shekujt e parë të krishtërimit zyrtar në trajta karakteristike të gjuhës sonë. Këta emra që dëshmohen gjatë Mesjetës së Mesme duket se u formuan të tillë në trajtat bazë të tyre që gjatë shekujve të Antikitetit të Vonë dhe Mesjetës së Hershme. Si Gjin, Gjon, Gjokë, Lekë, Meri, Dede, Gjergj, Meksh, Bue, Dodë, MëhiIl, Kolë e shumë të tjerë. Ato kanë arritur deri në ditët tona qoftë si emra vetjakë, ashtu edhe në toponimi, në emërtime që lidhen me ndërtime kulti.
Për sa i përket dokumentacionit historik ku takohen këta emra, ai vjen nga Mesjeta e Mesme e sidomos nga regjistrimet venedikase e turke të shekujve XV-XVI. Qysh nga rasti i parë që njihet, i përdorimit të një emri shqiptar (Leka-udhëheqës i revoltës së bogomilëve në shekullin e X-të në Bullgari), e deri në mesjetën e vonë, lista e emrave vetjakë të shqiptarëve që dalin në dokumentacionin historik është mjaft i madh. Ato gjenden në gjithë habitatin e shqiptarëve nga Antivari e deri në gjirin e Ambrakisë e jo vetëm aty por edhe në trevat e diasporës historike. Ato dalin fillimisht si emra vetjakë, ndërsa më vonë dhe si emra të familjeve apo të fisit (mbiemra). Shumë prej tyre me kohë zhduken, të tjerë fillojnë të përdoren. Ky grup emrash vetjakë ndër të tjera, meriton të studiohet dhe nga gjuhëtarët, për ndryshimet që kanë pësuar në kohë në gojë të shqipfolësve, si fjalë që vijnë qysh nga mesjeta e hershme dhe përherë në gojë të shqiptarëve.
Toponomastika, ndër to emërtimet e ndërtimeve të kultit dhe vendet e emërtuara sipas personave (pronarë, banorë apo histori të lidhura me ta), emrat e njerëzve në dokumentacionin historik e mbi të gjitha në defteret osmane të trojeve të banuara nga shqiptarët, tregojnë për një përdorim të këtyre emrave në këto forma tek i gjithë etnosi arbëror. Me interes është gjithashtu njohja e parapëlqimeve për emrat vetjakë për krahina të veçanta dhe lidhja e tyre me pajtoret e kultit.
Në këto radhë duam të kontribuojmë për sqarimin e problemit se kujt i përkasin këta emra ndër shqiptarët, përderisa studiues të veçantë i kanë lidhur ato vetëm me popullsinë e besimit katolik, duke u nisur nga përdorimi sot i tyre, kryesisht vetëm nga popullsia e besimit katolik.
Gjetja e këtyre emrave në toponimi dhe në defteret osmane në gjithë Shqipërinë e Jugut, përherë ortodokse dhe të palidhur në aspektin kishtar me Perëndimin, qysh në prag të pushtimit osman, d.m.th pa filluar emigrimet brenda trojeve shqiptare si dhe në diasporën më të hershme, e hedh poshtë këtë mendim pa lënë vend për gjykim të kundërt. Njëherazi hidhet poshtë dhe teza e gabuar se popullimi me shqiptarë i trojeve jugore të Arbërisë Mesjetare ka ndodhur pas pushtimit osman. Sigurisht që migracion të brendshëm ka pasur por jo si një dukuri masive.
Njohja e historisë së organizimit administrativ kishtar në trojet e shqiptarëve na ndihmon për ta ndriçuar këtë problem. Nga studimet na rezulton se për sa kohë që kisha e shqiptarëve ishte e inkuadruar në struktura administrative të perandorive shumëkombëshe, përdorimi i emrave vetjakë të nomenklaturës kishtare sipas gjuhës së secilit komb, nuk përbënte ndonjë problem, madje ishte një praktikë e zakonshme e gjithë botës së krishterë. Për Patrikanën e Kostandinopojës gjatë periudhës bizantine, asnjëherë nuk u shtrua ky problem e po kështu dhe për kishën e Romës, nga e cila varej Shqipëria e Veriut nëpërmjet Tivarit duke filluar nga shek. XI. E njëjta mund të thuhet për trojet në Shqipëri të Mesme dhe të Jugut që vareshin nga Patrikana e Ohrit.
Por situata historike, gjatë së cilës ishin në përdorim emrat vendas të nomenklaturës kishtare, ndryshoi në fillim të shek. XIII, kur pas pushtimit të trojeve verilindore të shqiptarëve, nga shteti serb i Rashës me Stefan Nemanjën (viti 1198) u krijua Patrikana e Pejës (1217), e cila u krijua si kishë kombëtare e serbëve. Patrikana e Pejës përfshiu në juridiksionin e saj peshkopatat që deri atëherë vareshin nga patrikana e Ohrit. Që nga kjo kohë dëshmohen raste të shumta të intolerancës fetare të ushtruar nga kisha serbe në trojet e Shqipërisë veriperëndimore të përfshira ndërkohë në kishën e Romës nëpërmjet kryepeshkopatës së Tivarit, të cilës në shek. XV-XVII i varet dhe peshkopata katolike e Prizrenit.
Patrikana ortodokse e Pejës duket se kërkonte që emrat t’i përmbaheshin trajtës në të cilën shqiptohen dhe shkruhen nga popullsia sllave, pra sipas nomenklaturës së tyre kishtare. Për pasojë shqiptarët filluan, edhe me detyrim, të marrin edhe emra të nomenklaturës kishtare sllave, pra të pagëzohen me to dhe të thirren me to. Regjistrat turke e dëshmojnë këtë dukuri, ashtu siç ndodh dhe e kundërta, që megjithëkëtë, një numër i madh shqiptarësh vazhdon të mbajë emra karakteristikë të vetat, një pjesë e mirë e të cilëve rrjedh nga emra shenjtorësh. Kërkesa për marrje të emrave sllave duhet të ketë qenë me dhunë dhe jo pa synime asimilimi. Rezistenca për të dhe politika armiqësore nacionale dëshmohet dhe me kthimin masiv të shqiptarëve në fenë islame qysh në periudhën e parë të pushtimit osman, ndër të tjera dhe si mjet për t’u dalluar nga jo shqiptarët.
Në Shqipërinë e Mesme dhe atë të Jugut këto emra u ruajtën për një kohë më të gjatë, deri në shek. XVIII-XIX, kur nga ana e Patrikanës së Stambollit, pas suprimimit të asaj të Ohrit në vitin 1776, kemi fillimin e një politike greqizuese dhe identifikimin e ortodoksit me grekun, politikë që me sa dukej përkrahej dhe nga Porta e Lartë.
Megjithëkëtë, në gjuhën e folme shqipe emrat e shenjtorëve qoftë për ditën e kremtimit të tyre, qofte si emërtim i kishës me atë pajtor janë në shumë raste sipas emrave mesjetarë shqiptarë: Shën Mëri, Shën Gjergj, Shën Mitër, Shën Koll, etj. Të gjitha këto dukuri dëshmohen më së miri në Defteret e kohës dhe burime të tjera dokumentare.
Pra, kjo kategori e emrave mesjetarë shqiptarë e ka zanafillën në shekujt e parë të krishtërimit zyrtar dhe fillimet e Mesjetës. Ato janë në përdorim të gjerë nga e gjithë popullsia shqiptare. Këta emra janë pra, mbarëshqiptarë dhe kanë hyrë shumë shekuj përpara skizmës së shekullit të XI-të, dhe për këtë arsye nuk duhet të lidhen vetëm me popullsinë e besimit katolik. Ato u mënjanuan, duke u zëvendësuar nga emra të nomenklaturës së kishës sunduese, përkatësisht sllave në Shqipërinë Verilindore dhe me emra të nomenklaturës greke (jo bizantine) në Shqipërinë e Jugut dhe të Mesme. Ky menjanim detyrohej e lehtësohej dhe nga perdorimi i gjuhes se sunduesit si gjuhë e shkruar në kontaktin e shqiptarëve me administratën dhe kishte, në të njëjtën kohë, synime të qarta afatgjata asimilimi, për sa kohë që nuk shkruhej masivisht gjuha shqipe.
Pra sa herë që peshkopatat në trojet e shqiptarëve ishin të inkuadruar në një kishë të shtetit shumëkombësh ose në një kishë që përfshinte kombe të ndryshme, ishin në përdorim emrat mesjetarë të shqiptarëve, po kështu, kur kisha shtrihej në shumë shtete. Një gjë e tillë vështirësohej deri në mënjanim, kur kisha ishte e një shteti me synime të qarta kombëtare e deri në antishqiptare.
Siç vërejtëm më lart, ka ardhur koha e hartimit të një fjalori historik të emrave vetjakë të shqiptarëve gjatë Mesjetës. Kjo sot është e mundur, sepse burimet dhe dokumentacioni historik në dorë të studiuesve është i madh. Këtu përfshihen dokumentet historike të botuara në Acta Albaniae, Kadastri venedikas i Shkodrës, Defteret e periudhës osmane, si të botuarat ashtu dhe ato që janë të përkthyera dhe presin botimin, Relacionet e misionarëve të Vatikanit, Acta Albaniae Veneta, Sixhilatet e shumë të tjera të shpërndara në botime të ndryshme e të tjera ende të pabotuara. Pjesën më me vlerë për studim e paraqesin emrat që rezultojne deri në fund të shekullit të XV-të, pra përpara pushtimit dhe lëvizjeve të popullsisë që pasuan.
Me të njëjtin interes do të ishte dhe studimi i emrave të huazuara gjatë Mesjetës së Vonë, ku vërejmë të njëjtat dukuri si në periudhat e mëparshme, d.m.th. emrat e rinj dhe ato të fesë islame përdoren dhe ndryshohen në kohë sipas rregullave të gjuhës shqipe dhe mënyrës së përdorimit të emrave nga shqiptarët, duke u shkurtuar dhe si të tilla më vonë kalojnë dhe në mbiemra.
Studimi i antroponimisë shqipe me kritere të rrepta shkencore është një ndërmarrje e rëndësishme e cila fillon me evidentimin e tyre nga botimet e derisotme të burimeve dhe dokumentacionit historik, dhe që duhet të vazhdojë me kërkime të mëtejshme në arkiva. Më tej këto materiale duhet të vihen në dispozicion të të gjithëve, për tu vështruar dhe analizuar nga këndvështrime të ndryshme. Kuptohet që do të jenë gjuhëtarët ata që duhet të japin të parët mendimet e tyre për përkatësinë gjuhësore të këtij fondi emrash vetjakë dhe rrugën e formimit të tyre në trajtat që i kemi ne në dokumentacionin historik si edhe sot.
Studimet për emrat vetjakë shkencorë do të shmangin dhe interpretimet jo të drejta shkencore për probleme që lidhen me emrat e shqiptarëve të huazuara nga nomenklatura fetare. Por gjithnjë, kusht themelor për studime reale dhe të besueshme mbetet evidentimi dhe vënia në dispozicion të studiuesve dhe publikut të fondit të këtyre emrave të përdorura në trojet e shqiptarëve dhe emrave në përdorim gjatë shekujve nga diaspora historike.
Viganët e familjes Albani
Në librin “Gjenealogjia e Familjes Shqiptare - Albani, nga Urbino dhe Bergamo të Italisë - Papa Klementi XI”, prof. dr. Eqrem Zenelaj, në mënyrë të dokumentuar, ka dhënë historikun e familjes Albani nga Urbino dhe Bergamo e Italisë, e cila Kishës Katolike i dha një Papë dhe kardinal të njohur 18 Shtator, 2009
Populli shqiptar i ka dhënë botës figura të shquara, të cilat me veprimtarinë dhe kontributin e tyre bënë që bota të na ketë lakmi. Kështu është thënë të enjten, me rastin e promovimit të librit “Gjenealogjia e Familjes Shqiptare - Albani, nga Urbino dhe Bergamo të Italisë - Papës Klementit XI” të autorit prof. dr. Eqrem Zenelaj, promovim që u mbajt në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare të Kosovës. Në librin “Gjenealogjia e Familjes Shqiptare - Albani, nga Urbino dhe Bergamo të Italisë - Papës Klemeniti XI”, prof. dr. Zenelaj, në mënyrë të dokumentuar, ka dhënë historikun e familjes Albani nga Urbino dhe Bergamo e Italisë, e cila Kishës Katolike i dha një Papë dhe kardinal të njohur. Historikisht dihet se familja Albani është shpërngulur për në Itali nga Shqipëria.
Duke folur për vlerat dhe rëndësinë e librit, botuesi Nazmi Rrahmani është shprehur se ky libër është i një rëndësie të veçantë, pasi, siç është shprehur ai, merret me personalitetet të përmasave botërore. “Libri është i veçantë, sepse është i mbështetur në fakte të dokumentuara të nxjerra nga arkivat”, ka thënë Rrahmani. Kurse për klerikun dr. Don Lush Gjergji rëndësia e këtij libri qëndron në atë se trajton figura të lavdishme të kaluarës sonë, veçmas të Papa Klementit XI. “Ky libër bën përpjekje për ta plasuar para opinionit shkencor personalitetin e Papës Klementit XI, duke u mbështetur në dokumentet perëndimore. Mbështetja në këto dokumente të mirëfillta arkivore e bën këtë libër të veçantë dhe origjinal dhe punën e autorit të vlefshme dhe kuptimplotë”, ka thënë Don Lush Gjergji.
Ndërsa, historiani Selim Daci është shprehur se libri ka vlerë që reflekton në dimensione të ndryshme dhe një rëndësi të veçantë për kulturën dhe kombin shqiptar, për faktin se i promovon personalitetet e njohura të familjes shqiptare Albani.
Historiani tjetër, Muhamet Mala, theksoi se autori i këtij publikimi nuk ndalet vetën në ndriçimin e personalitetit të Papës, por ai na jep edhe gjenealogjinë komplete të kësaj familjeje madhore, duke filluar nga i pari Mikel Lazi e deri tek i fundit. Në fund, autori Eqrem Zenelaj, duke përshëndetur të pranishmit dhe të gjithë ata që i qëndruan pranë në realizimin e këtij libri, veçanërisht familjen e ish-presidentit Ibrahim Rugova për përkrahjen e botimit të këtij libri, apeloi që Papa Klementit t’i jepet vendi i merituar
Regullat e Postimit
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt