Naim Frasheri ka shkruar:
"E kush e beri Morene? (Greqine)
Gjithe shqiptare qene!
S'ish' shqiptar Marko Suli? (Marko Bocari)
Xhavela e mjauli?
Shqiptar, bir shqiptari!
Me armet e Shqipnis
Iu hodh themeli Greqis'"
Nga Arben Llalla
studim
ARVANITĖT DHE VLERAT E TYRE
Histori tė vėrteta tė studiuara nėpėr arkivat dhe librat tė autorėve
grek.
Arvanitėt janė njė realitet nė shtetin e ri Grek. Ata kanė luftuar
nė revolucionin e 1821 bashkė me grekėt kundra osmanėve turq, pėr
formimin e shtetit tė ri grek, arvanitėt e quajnė veten e tyre zotėr
tė Greqisė. Hartuesit e shoqėrisė greke qenė tre shqiptarė nga
fshati Arvanitohori,- Pano Joani, Nikol Kristianika, Janaq Adhami.
Dhjetra vjeēarė mė parė mbizotronte pikpamja se arvanitasit nė Greqi
janė njė racė e ulėt. Kėtė gjė e besonin dhe vetė arvanitėt, pasi
nuk njihnin historinė e tė parėve tė tyre qė kanė kontribuar pėr
krijimin e shtetit tė ri Grek.
Pėr mohimin e kontributit arvanitas nė krijimin e shtetit tė ri
Grek, fillimisht u mohua raca, gjuha shqipe dhe u hodhė baltė mbi
disa figura tė shquara heroike tė Revolucionit Grek tė 1821, qė
ishin arvanitas pra shqiptar, duke i quajtuar tradhėtar, burgosur
dhe shumė prej tyre u vranė nė pabesi.
Kėshtu ata politikanė dhe historianė grekė qė hodhėn baltė mbi disa
figura tė shquara arvanitase tė 1821, kėrkonin qė tė pritnin rrėnjėt
arvanitase tė ekzistencės nė Greqi. Por nuk ia arritėn kėtij qėllimi
dashakeqės, sepse jeta historike, politike dhe kulturore greke nuk
ka kuptim pa ekzistencėn e racės arvanitase nė Greqi.
Arvanitasit heronj dhe kryeministra tė Greqisė sė Re
Ėshtė fakt qė tashmė nuk mund tė diskutohet edhe pse deri tani
pjesėrisht ishte fshehur qė 90 ndėr 100 heroit e Revolucionit tė
1821, ishin arvanitė ose shqiptarė.
Qė arvanitasit mbajtėn peshėn kryesore tė luftės Nacionalēlirimtare
tė 1821, pėrveē qė ishin pjesa dėrrmuese e popullit grek nė
periudhat e kryengritjes, mund tė shpjegohet edhe nga fakti qė
arvanitėt ishin njė popull luftarak, krenaria e tė cilit nuk mund tė
toleronte poshtrimet e skllavėrisė.
Revolucioni i 1821, ishte kryesisht nė themel vepėr e arvanitasve tė
Epirit, Rumelisė, Moresė dhe e arvanitasve tė ishujve tė Hidrės,
Specas, dhe Psaron.
Populli arban ose shqipėtar nė ēdo vend tė Ballkanit qė u ndodh,
gjithnjė luftoi pėr tė dėbuar ēdo pushtues dhe pėrdhosės i tokės sė
tij tė shenjtė.
Arbanėt janė krijuesit e ēetave tė komitėve nėn pushtimin turk, qė
rruajtėn jo vetėm vėrtetin e mosnėnshtrimit dhe liridashjes, por
edhe traditat dhe konceptet e lashta, muzikėn, vallet dhe kėngėn
popullore tė tyre.
Mė 1647, konsulli i Francės nė Athinė, Zhan Kird, vėrtetoi
se `'Komitat e periferisė tė Athinės, Atiki aq edhe nė More, janė tė
gjithė arvanitė''.
Arbani ose shqiptari kudo ku luftoi nė Ballkan u nderua pėr
heroizmin e tij nė Revolucionin e Aleksandėr Ipsilantit nė Moldavo-
Vllahi.
Arbanėt luftuan tre shekuj mė parė pėr lirinė e Qipros me nė krye
arvanitin poet Manoli Blesi, qė ky poet pėrmendė nė poezitė e tij tė
gjithė arvanitėt e tjerė qė luftuan nė rrethimin e Lefkosisė.
Arbanėt kudo qė u ndodhėn, largė zemrės sė atdheut amė Shqipni, nuk
e harruan atė.
Mė 1854 e Teodor Griva me njė bashkim tė madh arvanitas dhe djalin e
tij Dhimitrin marshuan nė drejtim pėr ēlirimin e Shqipnis, por qė ky
marshim dėshtoi me ndėrhyrjen dashakeqe tė fuqive perėndimore dhe nė
veēanti tė Francės.
Mė 1901-1907, gjeneral Riccioti Garibaldi, djali i heroit kombėtar
tė Italisė, Xhuzepe Garibaldi. Me rreth 1000 arbėreshė, dėshironte
tė zbarkonte nė brigjet e Shqipnis pėr ēlirimin e saj nga pushtuesit
turq, por kėto pėrpjekje dėshtuan si pasojė e ndėrhyrjes sė shteteve
perėndimore.
Kjo gjuha arbėrishte
ėshtė gjuhė trimėrie
e fliti Admiral Miauli
Boēari dhe gjith Suli
Disa nga shqiptarėt ose arvanitė heronjė tė revolucionit tė 1821
ishin, Gjeorgjio Kundurioti, Kiēo Xhavella, Andoni Kryezi, Teodor
(Bythgura) Kollokotroni, Marko Boēari, Noti Boēari, Kiēo Boēari,
Laskarina Bubulina, Anastas Gjirokastriti, Dhimitėr Vulgari,
Kostandin Kanari, Gjeorgjio (Llalla)Karaiskaqi, Odise Andruēo,
Andrea Miauli, Teodor Griva, Dhimitėr Plaputa, Nikolao Kryezoti,
Athanasio Shkurtanioti, Hasan Bellushi, Tahir Abazi, Ago Myhyrdani,
Sulejman Meto, Gjeko Bei, Myrto Ēali, Ago Vasiari, shumė e shumė
shqiptarė tė tjerė. Me tė drejtė poeti ynė kombėtar Naim Frashėri do
tu kėndonte shqiptarve heronjė tė revolucionit grek tė 1821.
E kush e bėri Morenė, ( Greqinė )
Gjith shqiptarė qenė,
S'ishin shqiptar Marko Suli? ( Marko Boēari )
Xhavela e Mjauli?
Shiptar, bir shqiptari,
Me armėt e Shqipnis.
Iu hodh themeli Greqis.
Shqiptarve u takoi nderi mė i lartė qė ti sjellin kurorėn e Greqisė
mbretit tė saj Othon, sepse tė tre antarėt e komisjonit qė u dėrguan
ishin shqiptar, Andrea Miauli, Marko Boēari dhe Dhimitėr Plaputa.
Revolucioni grek i 1821 ėshtė vepėr nė tė vėrtetė e arvanitėve. Bile
shteti qė u krijua mbas vitit 1821 podhuajse shumica e banorve
flisnin nė Greqi gjuhėn shqipe.
Ka qenė fama shqiptare qė i ka detyruar grekėt e sotėm tė pranojnė
fustanellėn shqiptare si kostumin e tyre kombėtar. Pėr nder tė
trimėris tė heronjėve shqiptarė, grekėrit morrėn kostumin kombėtar
shqiptar qė vishej nga Kosova e deri nė Poleponezi dhe e bėnė tė
tyrin.
Mirėpo, grekėrit e deformuan kėtė veshje tė bukur qė vishej nga
kombi i Arbėrit duke shtuar palėt e fustanit nga 60 nė 200 palė. Nė
xhaketė, nė mengėt e lira, shqiptarėt nuk i fusin krahėt, ndėrsa
grekėt i fusin ato. Fustanella shqiptare ėshtė e gjatė deri 10 cm
poshtė gjurit, ndėrsa grekėrit e shkurtojnė sa mė shumė, sa mbulon
vetėm prapanicėn.
Arvanitėt, kėta luftėtar trima, heronjė tė Revolucionit tė 1821, jo
vetėm me armėt e tyre luftuan pėr panvarėsinė e Greqisė, por ishin
kryetarėt e parė tė shtetit tė ri grek, qė drejtuan Greqinė drejtė
ndėrtimit tė jetės europjane.
Nė vitin 1850, arvanitasi Andoni Kryeziu kur ishte kryeministėr,
shpalli Kishėn Autoqefale Greke, duke e shkėputur pėrgjithmon nga
vartėsia e Fanarit tė Stanbollit.
Kur arvaniti Dhimitėr Vulgari ishte kryeministėr i Greqisė, u bė e
mundur bashkimi i Shtat ishujve me Greqinė. Kryeministri Dhimitėr
Vulgari mbėshteti fuqishėm kryengritjen e ishullit tė Kretės pėr tu
bashkuar me Greqin.
Gjenerali Teodor Pangallo kur ishte president i Greqis (1925-1926) u
arritėn shumė marrveshje tė rėndėsisshme nė fushėn e politikės dhe
kulturės me Shqipėrin.
Mė 1926 arvaniti Teodor Pangallo gjyshi i ish-ministėr i jashtėm dhe
i kulturės greke mė 1997-2000, me tė njėjtin emėr Teodor Pangallos.
Kur ishte president i Greqisė mė 1925-1926, bėri njė deklaratė
zyrtare para Lidhjes sė Kombeve nė Gjenevė se: `'Republika Greke
njihte minoritetin shqiptarė qė jetonte nė Greqi, dhe nuk i
konsideronte mė shqiptarėt muhamedanė popullsi turke. Dhe se teza qė
ortodoksit shqiptarė janė grekė, qė ėshtė pėrkrahur deri mė sot nga
ne, ėshtė e gabuar dhe ėshtė hedhur poshtė nga tė gjithė ne. Pasi
ajo mori tė tatėpjetėn dhe arriti pikėn qė s'mbante mė, mora masat e
duhura dhe shpėrndava tė gjitha shoqėritė `'vorioepiriote,, qė
mėshironin skaje me ekstreme tė kėtij mentaliteti tė sėmurė''.
Kjo pjesė e deklaratės sė ish-presidentit grek me gjak shqiptari
1925-1926 Teodor Pangallo nė Lidhjen e Kombeve, ėshtė botuar nė
periudhėn e provokimeve tė gushtit 1949, nė gazetėn `'Akropolis''
dhe ėshtė ribotuar nė vitin 1974, nė librin `'Pėrmbledhje e Teodor
Pagallo'' vėllimi i dytė 1925-1952, faqe 111-115.
Kur ishte president Teodor Pangallos marrėdhėnit midis dy shteteve
1925-1926, ishin mė tė mirat e deri tanishme. U hoq kufiri midis dy
fqinjėve, shumė djem shqiptarė studiuan falas nė shkollat e Athinės,
bashkėpunimi tregėtar ishte i suksesshėm etj.
Arvanitas tė tjerė qė u bėnė kryeministra tė Greqisė kemi; Gjeorgjio
Kundurioti, Andoni Kryeziu, Athanasio Miauli, Dhimitėr Qiriako,
Emanuil Repili, Pavlo Kundurioti, Aleksandėr Koriziu, Petro Vulgari,
Aleksandėr Diomidi, Kiēo Xhavella etj.
Krijoni Kontakt