Postkomunizmi dhe ajo që pret lexuesi polak

[Diabolis]

nga shekulli:

Postkomunizmi dhe ajo që pret lexuesi polak


Dorota Horodyska

Është shumë e vështirë të botosh një libër shqiptar në Poloni. Dhe jo vetëm shqiptar, për fat të mirë ose të keq. Është e qartë që letërsia e një kombi të vogël, letërsia “ekzotike” e ka të vështirë të konkurrojë me letërsinë komerciale perëndimore, veçanërisht me bestsellerat amerikanë. Megjithatë, gjithmonë gjendet një rreth lexuesish me interes për kulturat e tjera dhe krijimtarinë jokomerciale. Pas vitit 1989, në Poloni u ndez drita jeshile për prezantimin e atyre elementëve të kulturës europiane që më parë nuk ishin trajtuar si tërësi të veçuara. U krijuan shtëpi botuese që u specializuan për librat e Europës “së harruar”, duke krijuar kështu hapësirë edhe për letërsinë shqipe.
Përgjithësisht, gjatë gjithë periudhës komuniste e deri më sot, në Poloni janë botuar shumë pak libra shqiptarë. Numri i tyre vërtitet rreth shifrës 10. Libri i parë që u botua ishte “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” më 1984, i përkthyer nga frëngjishtja, si dhe libra të tjerë të Kadaresë. Më pas ishin: “Prilli i thyer” më 1988, “Kush e solli Doruntinën” më 1991, “Dosja H” më 1994 dhe “Përbindëshi” në vitin 2000. Në vitet 90 doli në qarkullim një antologji e poezisë shqipe, vëllime me poezi të zgjedhura të Ali Podrimjes dhe Eqrem Bashës të përkthyera nga Mazllum Saneja si dhe “Kompromisi” - tregimet e zgjedhura e Ylljet Aliçkës në vitin 2002, në përkthimin tim.
Që nga ky vit e deri më sot vazhdon një periudhë ndërprerje shqetësuese gjatë së cilës në Poloni nuk është botuar asnjë libër shqiptar. E vetmja gjë që mund të përmendet janë artikujt publicistikë të Fatos Lubonjës të botuar rregullisht në gazeta polake, gjithashtu krijimtaria e Ismail Kadaresë, që është në vetvete një shkrimtar–institucion dhe momentalisht po hartohet një kontratë për përkthimin e një prej veprave të tij më të mëdha. Mund të përmend gjithashtu libri me artikuj publicistikë të Fatos Lubonjës u përgatit kohë më parë nga unë, por fatkeqësisht shtëpia botuese ka probleme financiare dhe botimi i tij po vonohet.
Rezulton se në Poloni është e vështirë të zgjerohet panorama e letërsisë shqipe me emra të rinj. Gjatë dy viteve të fundit ju kam propozuar botuesve fragmente veprash të disa autorëve, sipas mendimit tim shumë premtues, por fatkeqësisht pa sukses. Nuk përkuan me shijet e tyre dhe atë që ata prisnin. Mund të pyesim PËRSE? Po përpiqem t’i përgjigjem kësaj pyetjeje. E kuptoj shumë mirë që shijet e lexuesve mund të jenë të ndryshme në vende të ndryshme, sepse i ndryshëm është niveli i njohjes së letërsisë shqipe. Megjithatë, mundet që kjo “listë e shijeve polake” të jetë në një farë mënyre reprezentative edhe për rrethe të tjera kulturore. Do të flas për letërsinë artistike, por jo vetëm për atë.
I
Nga këndvështrimi ynë (i polakëve) mungon proza e madhe realiste, vënia në dukje e Historisë së Shqipërisë nëpërmjet një historie individuale apo një grupi njerëzish. Mungon saga familjare, përshkrimi i jetës së brezave në hapësira të ndryshme kohore, përvojat e dhimbshme gjatë përplasjeve me Historinë, që shkatërron lidhjet midis njerëzve. Mungon një “Doktor Zhivago” shqiptar. Në vend të kësaj, së shpejti do të botohet në Poloni prej një shtëpie botuese prestigjoze romani i spanjolles Susana Fortes “Dashnori shqiptar”. Kjo mund të jetë një kryevepër, ku e di unë, por kam përshtypjen që është vetëm një rast me titull komercial.
Nga njëra anë mungojnë përshkrimet e ndikimit të Historisë në fatet e njerëzve, ndërsa nga ana tjetër do të dëshirohej të njihej Shqipëria e periudhës së transformimeve, se si po shkon ajo drejt normalizimit, si ia del mbanë pas përplasjes së dy botëve, totalitares me demokratikes si dhe sistemit të tyre të vlerave.
II
Një tjetër gjini letrare që lexohet me kënaqësi tek ne është political fiction. Do të pritej me interes të madh një roman sensacional i nivelit të lartë me temë nga realiteti shqiptar, jo vetëm i Shqipërisë, por edhe i Greqisë, Kosovës, Maqedonisë apo Italisë. Në Shqipëri mund të gjenden shumë tema të shkëlqyera. Burim frymëzimi mund të bëhen ngjarjet e vitit 1997, 1999 ose viteve të tjerë. Ndërkohë lexuesi polak me interes për këtë gjini gjen vetëm “Gucci Boys” (2002) me nëntitullin “Për ata që vdesin tragjikisht: midis Kaukazit dhe Ballkanit” të autorit polak Artur Gurskit, libër që përmban pasaktësira deri tek idiotizma. Po ashtu “Çelësat për në ferr” (The keys of hell) i Jack Higginsit (në fakt Harry Patterson), një roman sensacional i shkruar më 1965 dhe i përkthyer në Poloni në vitin 1993 është tej mase naiv dhe i pavërtetë.
Tema të tjera që mund të prekeshin në letërsinë artistike ose sensacionale do të ishin për shembull funksionimi i shoqërisë kosovare në kushtet e përndjekjes si dhe veprimtaria e luftëtarëve shqiptarë në Kosovë e Maqedoni. Një tjetër temë mund të ishte fati i njerëzve të Sigurimit shqiptar, ç’ndodhi me ta pas ndërrimit të sistemit, si jetojnë dhe funksionojnë në shoqërinë e sotme. Për të gjitha këto nuk dimë pothuajse asgjë.
III
Një popullaritet të madh në Poloni gëzojnë biografitë e politikanëve ose kujtimet e tyre. Ndërmjet biografive të Leninit, Stalinit, Hrushovit, Hitlerit, Çausheskut do të gjendej vend edhe për atë të Hoxhës. Mungon një biografi e Hoxhës në gjuhën shqipe. Në vitin 1994 u botua një e tillë në frëngjisht. Nuk është përkthyer në polonisht. Ndoshta më mirë, sepse është i dobët. Deri në këtë moment, ky njeri nuk ekziston në ndërgjegjen tonë si diktator, ose me saktë – nuk ekziston fare.
IV
Fatkeqësisht, shumë probleme do të ndeshte botimi i të ashtuquajturës prozë femërore, e përfaqësuar psh. prej Elvira Donesit, Diana Çulit, Rudina Xhungës, pikërisht për shkak të popullaritetit të jashtëzakonshëm si në Perëndim dhe në Poloni. Që nga koha e suksesit të “Ditarit të Bridget Jones” të Helen Fielding, kjo gjini u bë shumë e modës. Deri më tani janë botuar me qindra libra polakë e të huaj, të tipit “Bridget”. Konkurrenca është tepër e madhe. Po ashtu si dhe snobizmi. Botohen libra mesatarë, ngjarjet e të cilëve zhvillohen në mjedisin amerikan, anglez dhe në rastin më ekstrem, i pranueshem është dhe ai francez. Librat, ngjarja e të cilëve zhvillohet në Tiranë, me personazhe kryesore - gratë shqiptare dhe me problemet e tyre, nga këndvështrimi i botuesit polak, e them këtë me keqardhje, nuk janë interesante. Megjithëse këto libra bëjnë fjalë për çështje universale - ndjenjat, marrëdhëniet me partnerin, dhe nga pikëpamja artistike shpeshherë qëndrojnë më lart se ato perëndimorë ose polakë, thjesht nuk kanë shanse të botohen.
V
Burgologjia gjithashtu nuk ka shanse për sukses. Jo vetëm ajo shqiptare. Asnjëra. Në dallim nga Perëndimi ku kjo temë vazhdon të jetë ekzotike dhe interesante. Ne e kemi provuar totalitarizmin në lëkurën tonë. Nuk ishte fatmirësisht aq i egër sa në Shqipëri, por e ndiejmë dhe e kuptojmë atë shumë mirë. Mund të tingëllojë brutale kjo që po them, por përshkrimi i kampeve dhe burgjeve dhe i përjetimeve të lidhura me to në thelb është i njëjtë, pavarësisht nëse bëhet fjalë për Kollimën, Spaçin apo Katinjin polak. Tematika e burgut, martirologjike, me të cilën kemi qenë të bombarduar për vite me radhë, u konsumua pasi ka qenë e pranishme kudo dhe vazhdimisht. Pas kësaj “larjeje truri” lindi një reaksion natyral mbrojtës - u bëmë indiferentë ndaj burgjeve, vuajtjeve dhe viktimave.
* * *
Po e mbyll me një notë optimizmi. Në fund të nëntorit do të botohet në revistën e famshme polake “Dialog” drama e Stefan Çapalikut “Këpucët”. Kjo është drama e parë shqiptare e përkthyer në gjuhën polake. Në Shqipëri flitet për një krizë të dramaturgjisë dhe teatrit. Dhe kjo krizë faktikisht ekziston. Por ndodh edhe kështu, që diçka që nuk vlerësohet brenda vendit ngjall interes jashtë Shqipërisë. Kryeredaktorja e “Dialogut” më tha se në të njëjtën kohë me “Këpucët” kishte lexuar dhe 14 vepra franceze. Dhe asnjëra prej tyre nuk u kualifikua për botim. Drama e Çapalikut i bëri vend vehtes, sepse ishte e freskët, origjinale, tërheqëse.
Jam e bindur se do të gjejë vlerësimin e duhur, jo vetëm në Poloni, çdo vepër e nivelit të lartë, e përsosur artistikisht, origjinale dhe autentike. Ajo vepër që nuk do të jetë imitim i shabloneve perëndimore, që nuk është shkruar per lexuesin e huaj dhe me të vetmin qëllim për të marrë çmime. Ajo vepër vlerat e së cilës, lokale dhe universale, do të jenë të kuptueshme për çdo rreth kulturor.