Sejfi Protopapa

[Albo]

Ja pse Enveri e prishi marrveshjen e Mukjes

nga Sejfi Protopapa*

Kjo e sontmja eshte nje mundesi per te shfrytezuar nje deshmitar te ngjarjeve qe ndodhen ne Shqiperi gjate Luftes se Dyte Boterore. Jo vetem qe isha deshmitar gjate evoluimit te ngjarjeve, por une isha vetem 18, 19, 20 vjec gjate asaj periudhe qe perfundoi me ardhjen ne pushtet te qeverise komuniste ne Shqiperi. Eshte kenaqesi te flas me njerez tre gjenerata me te rinj se une pasi kjo me me kujton ditet e mia te hershme si anetar i Rinise se Ballit Kombetar. Por ne te njejten kohe kjo mund te jete nje barre per ju pasi implikon se mosha nuk eshte nje shfajesim per te qenet neutral para akteve te pergjegjshme qe mund t'iu dalin perpara. Margarita Tutulani ishte moshatare me ju (folesi ngasherehet-shen. i red.)) kur u ekzekutua nga fashistet bashke me te vellane Kristaqin dhe shume te tjere ne veren e vitit 1943 si mbeshtetes te Partise Komuniste ne Shqiperi. Gjate pushtimit italian une punova me Kristaq Tutulanin. Kur mora vesh per ekzekutimin e tyre une ika nga shtepia per t'iu bashkuar njesiteve guerrile, pa e ditur as vete se ne cilen guerrilje do futesha. Resul Dollani e Namik Neqemeja ishin, gjithashtu, moshatare me mua. Ata u ekzekutuan nga komunistet ne pushtet ne vitin 1945. Ata qene anetare te Grupit Komunist te "Te Rinjve" te udhehequr nga Sadik Premtja dhe Anastas Lulja. Ky i fundit u varros i gjalle nga komunistet si tradhetar i komunizmit. Nje sqarim per ata qe nuk jane ne korent me ngjarjet ne Shqiperi; nuk kishte nje Parti Komuniste ne Shqiperi perpara sulmit te gjermaneve kunder Bashkimit Sovjetik. Ekzistonin tri grupe komuniste; "Te rinjte" te udhehequr nga Anastas Lulja dhe Sadik Premtja, Grupi i Korces dhe nje grup tjeter (Grupi i Shkodres-shen. i red.) Dhe, natyrisht, ai qe doli ne krye ishte Enver Hoxha i cili eliminoi anetaret e grupeve te tjera. Disa prej ketyre eliminimeve nuk ishin logjike, thene thjeshte dhe ne sensin me brutal te fjales ato ishin nje rast per te vrare. Sidoqofte, disa prej vrasjeve jane historikisht te lidhura. Anastas Lulja i varrsour per se gjalli eshte nje histori e trishtuar, sepse, ndoshta, ai ishte komunisti me real ne gjithe Shqiperine.

Dua te kuptoni se une jam duke bere nje renditje te ngjarjeve, dhe jo fushate. Sic mund ta perfytyroni une kam jetuar me keto kujtime qyshkur e lashe Shqiperine ne fillim te 1945-es. Fale zotit, asnje prej jush nuk e ka ngarkesen e kujtimeve te tilla ne moshe te re. Sonte do jem mekembesi juaj historik, per arsyen e thjeshte se ju mund te zgjidhni t'i dokumentoni keto ngjarje te historise se Shqiperise pergjate L2B. Perndryshe ju jeni nen rrezikun e injorimit te se kaluares, dhe si rrjedhoje do te perserisni gabimet tona. Une mbijetova, thjeshte, sepse ekspozova para botes dokumentin e Luftes Cilvile qe u pergatit nga Partia Komuniste nen pseudonimin e Enver Hoxhes (Shpati), i cili instruktonte mbeshtetesit e tij per te nisur Luften Civile dhe te injoronin Marreveshjen mes Partise Komuniste dhe Ballit Kombetar qe u nenshkrua ne Mukje ne vitin 1943. Ne ate takim Balli Kombetar perfaqesohej nga Thoma Orllogai dhe Hasan Dosti. Ata kembengulen qe pala komuniste te binte dakord me proceset demokratike dhe te mbeshteste shqiptaret ne Ballkan ne te drejten e vetvendosjes.

Kjo me sjell te fati i shqiptareve ne Mal te Zi, Kosove, Maqedoni dhe ne Greqine veriore. Dhe fati i ketyre shqiptareve eshte, ne njefare menyre, ne baze te Luftes Civile ne Shqiperi. Ne anen tjeter, nje argument tjeter logjik eshte se Lufta Civile ne Shqiperi ishte pasoje e zhvillimeve te L2B. Sa i takon fatit te shqiptareve, e gjithe atmosfera e pergjithshme ne Europe do te ndikonte shqiptaret jashte Shqiperise. Ne vitin 1913, ne Konferencen e Londres, Shqiperia u la me kufijte e sotem duke lene jashte kufijve nje pjese te mire te shqiptareve.
Problemi qe u shfaq ne Luften Civile ne Shqiperi kishte te bente ne nje pjese te madhe me Kosoven ne vecanti. Ne vitin 1974, Tito-ja perjashtoi nga Komiteti Qendror jugosllav nje nga antishqiptaret me te eger, Rankoviqin. Sic u mesua, rrezimi i Rankoviqit mundesoi qe Kosova te bente nje hap te dukshem drejt lirise dhe vetvendosjes. Mund ta pohoj kete si deshmitar pasi une me vullnetin tim doja ta verifikoja dhe shkova per vizite ne Kosove, Mal te Zi e Maqedoni, ekzaktesisht ne vitin 1974. Per t'iu dhene nje shembull; isha ne Komitetin Qendror te Partise Komuniste ne Beograd dhe ata me trajtuan si te isha nje dhurate nga zoti, megjithese e dinin se une isha nje element i Ballit Kombetar. Problemet e sotme jane nje evoluim i ngjarjeve qe ndodhen gjate L2B. Kerkesa e perfaqesuesve te BK ne Konferencen e Mukjes per procese demokratike dhe te drejten e vetvendosjes se shqiptareve ne Ballkan ishte shkaku i nisjes se Luftes Civile ne Shqiperi. Ajo qe eshte e dukshme ne gjithe kete eshte se marreveshja u arrit para se rezultati i L2B te ishte i qarte. Lufta Civile filloi kur rezultati i luftes u qartesua. Ka nje ndryshim te madh ne mes pushtimit italian dhe atij gjerman te Shqiperise. Italianet kishin ndermend kolonizimin e Shqiperise, dhe kesisoj qene te rrezikshem e, mbeshtetesit shqiptare te pushtimit italian Shefqet Verlaci, Mustafa Kruja, Ernest Koliqi e te tjere po i benin nje dem te madh entitetit shqiptar. Gjermanet, ne anen tjeter, kur erdhen ne Shqiperi ishin, nderkohe, humbes te luftes. Ata ishin ne terheqje e sipe,r keshtuqe nuk kishte nje pushtim si te tille te Shqiperise nga gjermanet. Kishte nje prezence te ushtrise gjermane si p.sh dy tre ushtare ne cdo ure, 100 gjermane ne Kucove si dhe dy batalione 400-500 veteshe dhe keto batalione vepronin nen moton "nese nje gjerman i vetem prekej ata do shkaterronin gjithcka".

*Sejfi Protopapa, patriot, aktivist i Rinise se Ballit Kombetar gjate Luftes se Dyte Boterore ne Shqiperi. Pas '45-es u shperngul per ne Amerike ku jeton edhe sot. Shkrimi i mesiperm dhe intervista ne vazhdim jane pjese e aktivitetit me teme L2B-ne organizuar nga Klubi Shqiptar i Universitetit te Bostonit te premten e kaluar.




Intervista: Pyetje te te pranishmeve ne salle

Sali Protopapa nuk jam une...

Nje nga pikat e marrveshjes se Mukjes ishte Shqiperia etnike ose bashkimi i trojeve shqiptare ne Ballkan. A ishte kjo e pamatur po te kujtosh se te gjithe perpjekjet duheshin perqendruar ne clirimin e vendit?

Komunistet nuk folen kurre per Shqiperine etnike.

Kam degjuar se aktiviteti juaj pergjate luftes eshte ne baze te filmit "I teti ne bronz". A eshte e vertete?

Jo. Kjo eshte komike. Qesharake. Gjera artificiale. Fakti qe u zgjodh emri Protopapa eshte nje krim i kryer nga Dritero Agolli. Ka shume njerez te fisit tim qe nderruan emrin si pasoje e ketij nonsensi te Dritero Agollit.

A ishte Balli Kombetar nje parti politike dhe, a kishte nje axhende te kristalizuar?

Balli Kombetar nuk qe kurre nje parti poltike. Kishte dy rryma brenda Ballit; ajo e te vjeterve ku hynin Ali Kelcyra, Hasan Dosti, Mit'hat Frasheri, Vasil Andoni e te tjere. Te rinjte Safet Butka, Abas Armenji te cilet u internuan nga italianet ishin me progresive, me liberale e te tjera. Kishte gjithashtu mbeshtetes te regjimit te Zogut, individualisht, jo si grup politik. Axhenda e Ballit Kombetar ishte "Dekallogu".

A u mundua Balli Kombetar qe te marre pushtetin ne Shqiperi?

Balli Kombetar ishte i perkushtuar ndaj proceseve demokratike, keshtuqe BK ishte i kenaqur me favorizimin e ketyre proceseve dhe format e qeverisjes qe dalin prej ketej. Lufta civile nuk e lejoi kete te ndodhte. Prania e anglezeve ne Greqi nuk u perserit edhe ne Shqiperi keshtuqe komunistet qene te lire te benin cfare dreqin te donin dhe ata keshtu bene.

Cfare do te kishte bere ndryshe ne Shqiperi BK nese do ta kishte marre pushtetin?

Perpiqu ta cmosh nocionin e proceseve demokratike. Nese do kishte patur procese te tilla ngjarjet do merrnin rruge tjeter. Asgje e tille nuk ndodhi pasi Balli nuk i kishte forcat dhe mjetet. Ata deshtuan ushtarakisht, por kurre shpirterisht.

Kur eshte cliruar Shqiperia?

Loja me 28 dhe 29 nentorin eshte asgje vec tullumbace. Une per vete preferoj 28 nentorin.

[Albo]

“Sali Protopapa” i vërtetë: Peripecitë e fisit pas filmit

Nga: FATOS VELIU

Ai quhet Sejfi Protopapa. Vijon të jetojë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku është vendosur që në vitin 1944, kur braktisi vendin e tij pas ardhjes së qeverisë komuniste.
Është pikërisht personazhi i Sali Protopapës i romanit "Komisari Memo" i shkrimtarit të madh Dritëro Agolli, apo te filmi artistik shqiptar "I teti në bronz".
Sot kur ka mbushur të 90 vitet e jetës së tij ai bëri sërish një vizitë të shkurtër te të afërmit e tij në Shqipëri, nga ku mundëm t'i kërkonim një bashkëpunim të zgjeruar për interes të ardhjes së shumë të panjohurave, në interes të publikut të gjerë.
Ajo që është interesantja në këtë histori shumë të çuditshme, për të cilën "Gazeta Shqiptare" merr përsipër të zbardhë këtë bisedë të zgjeruar, është se Sali Protopapa qenka një emër i vërtetë. Është pikërisht një person i spikatur i fisit Protopapa që ka ekzistuar në të vërtetë.
Për koincidencë ka qenë eksponent i strukturave të Ballit Kombëtar atje ku shkrimtari Dritëro Agolli, e ka personifikuar këtë emër me drejtuesit e Ballit Kombëtar në atë kohë të Luftës së Dytë Botërore.
Pas kësaj surprize, nëpërmjet bisedës së zgjeruar të vetë Sejfi Protopapës në "Gazetën Shqiptare" do të mund të zbardhë shumë surpriza dhe pyetje të ngelura enigmë për vitet e kaluara.
*-Por kush është vërtet 90-vjeçari Sejfi Protopapa, i cili këto ditë bëri një vizitë familjare në atdhe?
*-Si ka qenë historia e vërtetë e tij në kohën e luftës kur Abaz Ermenji e emëroi në detyrën e lartë të komandantit të batalionit në strukturat nacionaliste të Ballit Kombëtar?
*-A e kishte njohur shkrimtarin e madh të vendit të tij, Dritëro Agollin, i cili padashur e ktheu në një figurë simbol aq të njohur për gjithë Shqiptarët?
*- Çfarë ka ndjerë Sejfi Protopapa, kur pas përmbysjes së komunizmit për herë të parë mësoi se në vendin e tij ishte shndërruar artistikisht në figurë negative nëpërmjet personazhit Sali Protopapa të filmit "I teti në bronz".
*-Ngjarja enciklopedike kur pas ardhjes në Shqipëri, ai trokiti në banesën e shkrimtarit të madh duke ju prezantuar se ishte pikërisht Sali Protopapa i veprës së tij.
*-Çastet e pabesueshme kur shkrimtari i madh në tavolinën e kuzhinës së tij, trokiste gotën e rakisë me Sali Protopapën e famshëm.
*-Cilat janë të vërtetat e panjohura të luftës së tij në krye të batalionit të Ballit Kombëtar dhe jeta e emigrantit në Amerikën e largët ku u kualifikua në universitetet më në zë të degës së Fizikës Bërthamore.
*- Këto dhe të tjera në shkrimet e mëposhtme, ku do vijojë botimi i intervistës ekskluzive të vetë 90-vjeçarit Sejfi Protopapa.

Përshëndetje zoti Protopapa dhe mirëserdhe në rubrikën tonë speciale të "Gazetës Shqiptare", duke dhënë këtë intervistë ekskluzive për të rrëfyer të vërtetat jo vetëm rreth figurës suaj të çuditshme, të cilën shqiptarët tashmë janë mësuar ta njohin nëpërmjet personazhit të Sali Protopapës të ndërtuar nga shkrimtari i madh Dritëro Agolli, por edhe të vërteta që kanë të bëjnë me ngjarje dhe fakte historike në periudhën e luftës kur ju keni qenë aktor drejtpërsëdrejti në të, si komandant batalioni në strukturat e Ballit Kombëtar.
Pra, që të formulojmë natyrën e pyetjes për të nisur këtë rrëfim të zgjeruar zoti Protopapa, po ju ribëj me dije se mbiemri tuaj "Protopapa", është shumë i njohur në Shqipëri, mes një prej personazheve kryesorë në veprën e shkrimtarit Dritëro Agolli te romani "Komisari Memo", por më së shumti me një figurë artistike të kësaj natyre shqiptarët janë njohur te filmi artistik "I teti në bronz", i luajtur me një mjeshtëri të veçantë nga aktori i madh Pirro Mani.
Ajo që po çudit shqiptarët në këtë moment të prezantimit tuaj publik, jam i bindur se ashtu si më ndodhi edhe mua është fakti që Sali Protopapa është një personazh që paska jetuar në të vërtetë.
Për më tepër, pa humbur kohë po kaloj këtë bisedë të lirë tek juve zoti Sejfi Protopapa.
Përshëndetje Z.Sejfi!
Përshëndetje dhe faleminderit edhe prej jush!
Mirë se erdhët!
Mirë se ju gjejmë!
Së pari doja t'ju thosha faleminderit që u vutë në dispozicion të lexuesit të gjerë, dhe për të vazhduar një bisedë me rrjedhë logjike të të gjithë jetës, së pari doja t'ju pyesja se si e keni ndjerë veten kur keni mësuar se në vendin tuaj në Shqipëri ju keni qenë prezantuar nëpërmjet një figure aq popullore si Sali Protopapa?
Unë kam jetuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe nuk e kam ditur fare se në vendin tim isha shndërruar në një personazh si ai i komandantit të Ballit Kombëtar, që është njohur me emrin "Sali Protopapa".
S'keni ditur asgjë rreth kësaj figure?
Deri në vitin 1991 kur kam ardhur për herë të parë në Shqipëri prej nga kisha ikur që në nëntorin e vitit 1944, nuk kisha dëgjuar asgjë as për figurën e Sali Protopapës dhe as për Dritëro Agollin e 'çuditshëm'.
Pse thoni shprehjen "i çuditshëm"?
Po si mund ti them një njeriu, aq më shumë që është një shkrimtar shumë i njohur në vendin tonë të përbashkët ,që të trazon gjithë jetën jo vetëm tënden, por të të gjithë fisit vetëm e vetëm se do të ndërtojë një personazh sipas dëshirave të tij. Kjo është çudi e madhe që nuk ke çfarë emri ti vësh. Kur kam ardhur në Shqipëri kam mësuar se vetëm për këtë fakt njerëzit e mi kanë vuajtur shumë vetëm nga krijimi i një insinuate të tillë duke ndërtuar një Sali Protopapë të asaj natyre. Këtyre u është dashur të fshihnin mbiemrin dhe të përballen me agresivitet të të gjitha qarqeve politike në vend kur u është dashur të prezantohen për njërën apo tjetrën arsye.
Kam mësuar se keni pasur takim me Dritëro Agollin kur keni ardhur herë tjetër në Shqipëri apo jo?
Kam shkuar në vitin 1991. Deri në atë kohë, pra kur të përmbysej komunizmi dhe të merrnim kontakt me njerëzit tanë, këtej ku unë kisha motrat dhe vëllezërit unë nuk kisha mësuar asgjë, as për Agollin dhe as për veprën e tij, aq më shumë që kishte shtuar zellin që personazhin tim të përshkruar në një roman ta ndërtonte edhe në origjinalitet me aktor në figurën kryesore të filmit "I teti në bronz"
Ju nuk kishit dëgjuar fare për emrin e Agollit kur keni jetuar në kontinentin e largët të Amerikës?
Asnjëherë dhe asgjë. As për të dhe as për veprën që kishte personazhin tim.
Dhe çfarë ndodhi kur e kontaktuat në vitin 1991?
Çfarë do ndodhte. Unë kam trokitur dhe i jam drejtuar të shoqes së tij që unë jam pikërisht Sali Protopapa. Më ftuan brenda ku takova dhe shkrimtarin. Natyrisht teksa u ula i kërkova llogari jo pa shprehur mërzi dhe revoltë për atë që kishte bërë. I thashë se çfarë i ishte kujtuar që figurën time e kishte kthyer ne personazh, si i vetëm nga fisi Protopapa që kam qenë komandant batalioni në Ballin Kombëtar.
Dhe si ka reaguar?
Fillimisht është çuditur kur mësoi se në derë ishte vetë Sali Protopapa. Pasi komunikuam bisedat e para më ka sqaruar se personazhi ishte një figurë artistike dhe s'kishte të bënte fare me personazhin e vërtetë. Pra, ai tregonte se e kishte ndërtuar atë personazh se ashtu i duhej veprës dhe propagandës së kohës. Unë i tregova se çfarë kishte bërë dhe përse e kishte bërë atë gjë ishte puna e tij, por unë s'ia kisha këtë detyrim që të më trazonte njerëzit e mi aq shumë ku siç më treguan se pas daljes së filmit artistik s'dinin se ku të futeshin pasi përçmoheshin dhe denigroheshin si njerëzit më heretikë të kohës.
Qartë për sa më thoni në lidhje me këtë hyrje të spikatur që donim të bënim për prezantimin e figurës suaj. Për të kaluar në një njohje më të plotë dhe të gjithanshme se kush është në të vërtetë figura tuaj qoftë politike dhe qoftë si drejtues formacioni i Ballit Kombëtar në periudhën e luftës do të doja të ndalesha te jeta tuaj në adoleshencë, të cilën e keni pasur në Shqipëri ku ju është skalitur dhe personazhi negativ. Pra, zoti Sejfi, kush është e kaluara juaj?
Lindja ligjore ka qenë në 1923, se më ka bërë babai një vit më të madh, për interes shkolle.
Pra lindja juaj reale është në vitin 1924?
Po. Në 1924 ka qenë lindja natyrale, biologjike.
Kemi jetuar në "Uzgur" të Beratit. Shtëpia jonë ishte e vetmja shtëpi myslimane në lagjen që ishte e gjitha ortodokse.
Keni qenë në "Uzgur" të Beratit? Familja juaj thoni se ka qenë familja e vetme myslimane në lagjen ortodokse?
Po, e vetmja familje. Nuk kishte myslimanë të tjerë. Dhe ishte rruga që na ndante me Kishën Ortodokse.
Sa fëmijë keni qenë në shtëpi?
Kanë qenë dy motrat e mia, të cilat ishin e madha Erveheja, e cila është dhe e ëma e nipit tim Eduard Zaloshnja që ju duhet ta njihni, si dhe motra tjetër ishte Shkëndija.
Pra dy motra dhe sa vëllezër?
Dy motra dhe një vëlla.
Keni qenë katër fëmijë?
Po, katër fëmijë. Dy motra dhe dy vëllezër gjithsej. Kur jam larguar unë nga Shqipëria në nëntorin e vitit 1944, pas të cilës do të vija vetëm pasi të kalonin 52 vite, ju shpjegoj se lashë këtu dy motra dhe një vëlla, të cilët së bashku me fëmijët kanë vuajtur shumë nga regjimi politik. Së bashku me mua bëheshim dy vëllezër dhe dy motra. Jua thashë se motra e madhe është e ëma e Eduard Zaloshnjës, të cilin ju e njihni për faktin se është një gazetar si dhe opinionist në ekranet televizive dhe faqet e gazetave të përditshme kryesisht te "Gazeta Shqiptare".
Prindërit, vëllezërit, motrat ku kanë jetuar?
Kanë jetuar të gjithë atje. Dhe xhaxhai im, pra vëllai i babait si dhe fëmijët e tij jetonin pikërisht në të njëjtën shtëpi në lagjen "Uzgur" të Beratit.
Për të mos ju shmangur jetës suaj personale deri në moshën madhore kur ju kanë emëruar në strukturat e larta të Ballit Kombëtar siç ju njohin dhe Shqiptarët, cili ka qenë arsimimi juaj fillestar?
Kam vazhduar shkollën fillore në Berat afër shtëpisë tonë. Ne kishim një shtëpi të lezetshme në Berat.
Jam kurioz zoti Protopapa, e mbani mend mirë shtëpinë tuaj të fëmijërisë tashmë që ju keni moshën e 90 viteve mbi trupin tuaj? Ose kur erdhët për herë të parë në vitin 1991 gjetët gjë nga shtëpia tuaj e Protopapajve?
Ne ishim e vetmja shtëpi që kishim pusin me ujë për të pirë. Prandaj vinin njerëzit e mëhallës për të mbushur ujë. Dera mbahej gjithmonë e hapur.
Por janë zhdukur të gjitha, janë prishur dhe nuk ekzistojnë më as shtëpi, as kisha, as prefektura dhe asgjë.

(Vijon nesër)

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Sali Protopapa i vërtetë: Margarita Tutulanin e kisha shoqe të ngushtë

NGA: FATOS VELIU

Ai quhet Sejfi Protopapa. Vijon të jetojë në Shtetet e Bash kuara të Amerikës ku është vendosur që në vitin 1944, kur braktisi vendin e tij pas ardhjes së qeverisë komuniste. Është pikërisht personazhi i Sali Protopapës i romanit "Komisari Memo" i shkrimtarit të madh Dritëro Agolli, apo te filmi artistik shqiptar "I teti në bronz". Sot kur ka mbushur të 90 vitet e jetës së tij ai bëri sërish një vizitë të shkurtër te të afërmit e tij në Shqipëri, nga ku mundëm t'i kërkonim një bashkëpunim të zgjeruar për interes të ardhjes së shumë të panjohurave, në interes të publikut të gjerë. Ajo që është interesantja në këtë histori shumë të çuditshme, për të cilën "Gazeta Shqiptare" merr përsipër të zbardhë këtë bisedë të zgjeruar, është se Sali Protopapa qenka një emër i vërtetë. Është pikërisht një person i spikatur i fisit Protopapa që ka ekzistuar në të vërtetë. Për koincidencë ka qenë eksponent i strukturave të Ballit Kombëtar atje ku shkrimtari Dritëro Agolli, e ka personifikuar këtë emër me drejtuesit e Ballit Kombëtar në atë kohë të Luftës së Dytë Botërore. Pas kësaj surprize, nëpërmjet bisedës së zgjeruar të vetë Sejfi Protopapës në "Gazetën Shqiptare" do të mund të zbardhë shumë surpriza dhe pyetje të ngelura enigmë për vitet e kaluara. * Por kush është vërtet 90-vjeçari Sejfi Protopapa, i cili këto ditë bëri një vizitë familjare në atdhe? * Si ka qenë historia e vërtetë e tij në kohën e luftës kur Abaz Ermenji e emëroi në detyrën e lartë të komandantit të batalionit në strukturat nacionaliste të Ballit Kombëtar? * A e kishte njohur shkrimtarin e madh të vendit të tij, Dritëro Agollin, i cili padashur e ktheu në një figurë simbol aq të njohur për gjithë Shqiptarët? * Çfarë ka ndjerë Sejfi Protopapa, kur pas përmbysjes së komunizmit për herë të parë mësoi se në vendin e tij ishte shndërruar artistikisht në figurë negative nëpërmjet personazhit Sali Protopapa të filmit "I teti në bronz". * Ngjarja enciklopedike kur pas ardhjes në Shqipëri, ai trokiti në banesën e shkrimtarit të madh duke ju prezantuar se ishte pikërisht Sali Protopapa i veprës së tij. * Çastet e pabesueshme kur shkrimtari i madh në tavolinën e kuzhinës së tij, trokiste gotën e rakisë me Sali Protopapën e famshëm. * Cilat janë të vërtetat e panjohura të luftës së tij në krye të batalionit të Ballit Kombëtar dhe jeta e emigrantit në Amerikën e largët ku u kualifikua në universitetet më në zë të degës së Fizikës Bërthamore. * Këto dhe të tjera në shkrimet e mëposhtme, ku do vijojë botimi i intervistës ekskluzive të vetë 90-vjeçarit Sejfi Protopapa.

(Vijon nga numri i kaluar)
Zoti Protopapa. Folëm pak a shumë për jetën tuaj në ko hën e Shqipërisë komuniste kur këtu nga shkrimtari ynë i madh ishte ndërtuar një vepër artistike me temë nga lufta në të cilën për koincidencë personazhi i komandantit të Ballit Kombëtar ishte skalitur në fisin Protopapa. Rastësia e madhe është se në fisin Protopapa ai që në të vërtetë ka qenë komandanti i batalionit të Ballit Kombëtar jeni pikërisht juve. Gjithsesi dashur apo pa dashur mbiemri "Protopapa" dhe fakti që është skalitur artistikisht një komandant Balli ka krijuar famë pikërisht te personazhi tuaj real. Për të vijuar intervistën e nisur nga numri i kaluar doja t'ju ripyesja se gjatë periudhës së asaj kohe ju keni jetuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës?
Unë kam jetuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe nuk e kam ditur fare se në vendin tim isha shndërruar në një personazh si ai i komandantit të Ballit Kombëtar, që është njohur me emrin "Sali Protopapa". Deri në vitin 1991 kur kam ardhur për herë të parë në Shqipëri prej nga kisha ikur që në nëntorin e vitit 1944, nuk kisha dëgjuar asgjë as për figurën e Sali Protopapës dhe as për Dritëro Agollin e 'çuditshëm'. Në shtëpinë e tij unë kam shkuar në vitin 1991. Deri në atë kohë pra kur të përmbysej komunizmi dhe të merrnim kontakt me njerëzit tanë këtej ku unë kisha motrat dhe vëllezërit në Amerikën e largët ku banoja unë nuk kisha mësuar asgjë as për Agollin dhe as për veprën e tij aq më shumë të dija për një roman mbi të cilin ishte ngritur një film ku personazh komik i komandantit të batalionit të Ballit Kombëtar, i cili paraqitej si një person famëkeq në zonë të ishte marrë pikërisht në fisin Protopapa, ku në të vërtetë prej atij fisi ai dhe i vetmi që ka qenë komandant i Ballit Kombëtar jam saktësisht unë.
Thatë që i shkuat në shtëpi shkrimtarit?
Fillimisht është çuditur kur mësoi se në derë ishte vetë Sali Protopapa. Pasi komunikuam bisedat e para më ka sqaruar se personazhi ishte një figurë artistike dhe s'kishte të bënte fare me personazhin e vërtetë. Pra, ai tregonte se e kishte ndërtuar atë personazh se ashtu i duhej veprës dhe propagandës së kohës. Unë i tregova se çfarë kishte bërë dhe përse e kishte bërë atë gjë ishte puna e tij, por unë s'ia kisha këtë detyrim që të më trazonte njerëzit e mi aq shumë ku siç më treguan se pas daljes së filmit artistik s'dinin se ku të futeshin pasi përçmoheshin dhe denigroheshin si njerëzit më heretikë të kohës.
Qartë zoti Protopapa. Le të rikalojmë te jeta tuaj personale për të mësuar për personazhin tuaj të vërtetë?
Unë kam lindur në 1924 në "Uzgur" të Beratit. Shtëpia jonë ishte e vetmja shtëpi myslimane në lagjen që ishte e gjitha ortodokse. Ishim gjithsej katër fëmijë. Dy motra dhe dy vëllezër. Pra kur jam larguar unë nga Shqipëria në nëntorin e vitit 1944, pas të cilës do të vija vetëm pasi të kalonin 52 vite, ju shpjegoj se lashë këtu dy motra dhe një vëlla, të cilët së bashku me fëmijët kanë vuajtur shumë nga regjimi politik. Ju tregova nga biseda e djeshme se ne ishim e vetmja shtëpi që kishim pusin me ujë për të pirë. Kjo ishte diçka e rrallë në atë kohë se vinin të gjithë njerëzit e mëhallës për të mbushur ujë ndaj dhe dera mbahej gjithmonë e hapur. Unë vetëm ashtu të hapur e kujtoj derën. Por jo pa dhimbje tashmë kujtoj se janë zhdukur të gjitha. Në atë vend nuk ekzistojnë më as shtëpi, as kisha, as prefektura dhe asgjë.
Pra flisni për shtëpinë tuaj që për shkak të burimit të ujit quhej "shtëpi Vip"?
Pikërisht. Jo vetëm kaq, por gjysma e bahçes së saj ka qenë e mbjellë me fiq, mollë, gjysma tjetër ishte me fruta të ndryshme që e bënin një shtëpi të gjelbëruar dhe të hijeshuar. Paskeni shumë nostalgji për shtëpinë?! Nuk flas thjesht për nostalgji, por edhe për një fakt tjetër. Se ndërsa u thashë që jo pa dhimbje pas rikthimit tim pas 50 vjetësh nga Amerika konstatoj se ka humbur jo vetëm çdo gjurmë e shtëpisë që kam lënë, por dhe e kishës. Këtu doja t'ju bëja me dije se edhe tokën për tu bërë kisha e ka falur gjyshi im.
Si e ka falur gjyshi tuaj? Me çfarë kushtesh?
Përpara se të lindte babai im, gjyshi e ka dhuruar për të bërë kishën. Këtë e ka bërë me një kusht të fortë, që në atë kishë që do të ndërtohej në tokën tonë do të flitej vetëm shqip. Pra shtëpia juaj paska qenë shtëpi që në oborrin e saj ka pasur kishën që flitej shqip? Po këtë dua t'ju them. (Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja duke shtuar): - Këta ishin mbështetësit kryesorë të kishës me kushtin e vetëm dhe të padiskutueshëm që të flitej shqip dhe jo greqisht. Dhe kemi parasysh që flasim në atë kohë.
Prindërit tuaj çfarë të kaluare kishin zoti Protopapa?
Prindërit e mi kanë ardhur nga Opari i Korçës, saktësisht nga Protopapa e Korçës dhe pse tani nuk ekziston më si fshat.
Në kohën tuaj fshati Protopapë ka ekzistuar pasi kam parasysh karakteristikat e Dritëro Agollit, i cili personazhet dhe vendet ku ndërton ngjarjet e veprave të tij i merr nga zonat e vendlindjes?
Në kohën time ai fshat ekzistonte. Unë mbaj mend që shkoja aty çdo verë.
Sa fëmijë kanë qenë në atë fshat që njëkohësisht mund ta quaj edhe një fis i vetëm se paskan qenë me të njëjtin mbiemër?
Ishin 7 familje. Por çudinë e kam me Dritëro Agollin, i cili në rastin tim ai nuk është sjellë mirë dhe nuk ka thënë të vërtetën. E di mendimin tuaj për Agollin se i kam lexuar kur keni folur edhe më parë, do të dalim dhe atje. Por doja të dija se prindërit tuaj në Berat kishin ardhur që nga Protopapa e Korçës e ndodhur në zonën e Oparit. Pra nga fisi Protopapa. Juve vazhduat shkollën fillore atje në Berat, afër shtëpisë tuaj.
Po më pas shkuat në Itali?
Jo, para se të shkoja në Itali, vijova shkollën në qytetin e Beratit ku kam qenë së bashku me Margarita Tutulanin. Keni qenë me Margarita Tutulanin? Po kemi qenë në një klasë me Margaritën dhe me kunatin e ardhshëm me Xhevit Zaloshnjën.
Meqë dolëm te një emër shumë i njohur në Shqipëri që është dhe "Heroinë e Popullit", doja të dija si e keni njohur Margarita Tutulanin?
Në shkollë. Shoqe klase. Çfarë të them më shumë.
E mban mend?
E mbaj mend në kuptimin që babai im dhe sidomos xhaxhai merreshin me familjen Haxhistasa. Haxhistasat ishin të lidhur me Tutulanin. Babai i Margaritës ishte ministër në kohën e Zogut. Ndërhyn në bisedë nipi i tij Eduard Zaloshnja: "Ka qenë përfaqësuesi i Beratit në shpalljen e Pavarësisë në atë kohë, dhe ka qenë ministër i Financave". Qartë.
Si e kujtoni vetë Margaritën zoti Protopapa?
Kristaq Tutulani trajtohej si intelektual dhe Margarita trajtohej si intelektuale sepse ishte nxënëse shumë e mirë. Margarita madje bënte konkurrencë me mua, sepse ne ishim jo vetëm në një klasë, por të dy ishim edhe nxënës shumë të mirë. Pavarësisht se rrugët tona të të gjithë shokëve të klasës i ndau lufta kur njeriu vritej pa kurrfarë problemi vetëm e vetëm se mund të ishte kundërshtar politik.
Për shembull?
Një shokun tim të klasës e vranë komunistët. Pavarësisht se ai s'kishte bërë asgjë në lidhje me ndonjë krim apo ku di unë çfarë. Ai u vra vetëm se ishe kundërshtar i komunizmit. Pra, vetëm për kaq atë e ekzekutuan ata të cilët Margarita u bashkua me pasion. Si e kapën shokun tuaj të klasës që e paskan ekzekutuar.
Mos ka ndonjë moment të errët apo jo?
Ai u dorëzua me Namik Meqemenë dhe Rezul Dollanin. Këta, megjithëse u dorëzuan vetë dhe po u thoshin se nuk kemi bërë asgjë, sërish i ekzekutuan.
Po me Margaritën çfarë lidhje kishin këta që po më përmendni pikërisht në këtë moment?
E kam fjalën për bindjet që na ndanë me njëri-tjetrin si shokë klase dhe të afërt që ishim. Kështu me Margaritën më vonë jam ndarë se ajo me Kristaqin që gjithashtu e kisha shok ka qëndruar me komunistët. Normal dhe ky është fakt që njihet. Madje thuhet që e kanë dorëzuar Vrionasit Margaritën dhe Kristaqin apo jo? - Jo.. Nipi i tij Eduard Zaloshnja: Po me Kristaqin ky ka bashkëpunuar shumë fillimisht.
Në ç'mënyrë?
Unë shkoja bëja punën praktike aty ku punonte Kristaqi. Nuk po flasim për bashkëpunimin ideologjik, se dihet që rrugët tuaja kanë qënë të ndara.
Po ju jeni njohur me Kristaqin?
- Jam njohur me Kristaqin për punë praktike. Përdorja shumë mirë shaptilografin të cilin e kisha dhe në shtëpi. Ndaj Kristaqi më përdorte mua shumë herë kur kishte punë për shtypshkrime.
Në çfarë periudhe e keni pasur këtë bashkëpunim, para luftës?
Zhvillimet kryesore në Shqipëri kanë ndodhur pasi kapitulloi Italia. Para se të kapitullonte Itali ishte pak e rrezikshme.
Po ju me Kristaqin jeni njohur gjatë kohës që ishte Italia këtu?
Po, në këtë periudhë.

(Vijon nesër)

Gazeta Shqiptare

[Albo]

Sejfi Protopapa: Në '41-shin ndërpreva studimet në Itali për të ardhur në luftë

Nga: FATOS VELIU

Sali Protopapa është një personazh filmik i njohur pothuaj për të gjithë shqiptarët. Emri i tij është përzgjedhur nga shkrimtari Dritëro Agolli në romanin "Komisari Memo" dhe personifikon një komandant çete ballistësh të dhënë pas rakisë dhe drekave e darkave me mish qengji. I njëjti emër është ruajtur edhe në skenarin e filmit "I teti në bronz", i luajtur me mjeshtëri nga Pirro Mani. Në rrëfimet e tij, Dritëro Agolli thotë se e kishte krijuar këtë personazh duke pasur parasysh rrëfimet për bëmat e një ballisti të quajtur Xume Protopapa. Gjithashtu, Agolli ka pohuar se kurrë nuk e kishte menduar se Sejfi Protopapa, një nga Protopapët e fisit nga ai kishte marrë shtysën për këtë personazh, ishte ende gjallë. Një personazh për të cilin të gjithë që e njihnin kujtonin se ai ishte Sali Protopapa i vërtetë. Rastësi e pazakontë, pesha e së cilës duket e kishte munduar ndër vite, vetëm sepse dikur ai kishte qenë i përfshirë në formacionet e armatosura të Ballit Kombëtar, si komandant i një çete. Emri i tij i vërtetë është Sejfi Protopapa. Është bir i një avokati me origjinë nga fshati Protopapë i Korçës. Ka lindur në Berat më 20 shkurt 1923. Arsimohet në vendlindje dhe në Itali. Në vitin 1943, kur ishte vetëm 20 vjeç, emërohet komandanti i një çete të Ballit, që vepronte në zonën e Roskovecit, e ndodhur midis Beratit dhe Fierit. Në vitin 1944 ai largohet përfundimisht nga Shqipëria për tu rikthyer vetëm në vitin 1991 pas rënies së komunizmit. Fillimisht vendoset në Itali dhe më tej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aty vazhdon studimet dhe diplomohet për Fizikë Bërthamore. Është i martuar me një lituaneze dhe baba i disa fëmijëve.
(Vijon nga numrat e kaluar)
Zoti Protopapa. Nga sa jam në dijeni para se të fillonte lufta në të cilën ju u përfshitë, duke qenë komandant i një formacioni të rëndësishëm të Ballit Kombëtar, ju kishit mbaruar studime të plota në Itali. Kur i keni mbaruar ato saktësisht?
Jo, gjatë luftës. Shkollën në Itali e kam mbaruar në verën e vitit 1943. - (ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja): - Ka ndenjur një vit, se dy vite shkollë i ka bërë në një vit. Ka bërë kursin dhe në verë. Erdhët në Shqipëri gjatë kohës që ishte organizimi i luftës pasi kam parasysh se në kohën që ju jeni kthyer korrespondon me periudhën që kemi "Konferencën e Pezës". Në atë kohë unë nuk isha në Shqipëri. Pra, nuk kam marrë pjesë në "Konferencën e Pezës".
Ju nuk keni qenë në Shqipëri?
Jo, nuk kam qenë në Shqipëri.
Keni qenë në shkollë?
Po po, në atë kohë unë kam qenë për studime në Itali.
Për çfarë studionit?
Deri në majin e vitit 1942 kam qenë në shkollën e mesme tregtare të Vlorës. Aty nga maji u largova në Itali ku u vendosa në Universitetin e Peruxhias. Jam kthyer nga qershori apo korriku i vitit 1943 pasi kam studiuar me intensitet dhe me program të përshpejtuar ku kam dhënë provime të dubluara në pak kohë.
Po në konferencën e famshme të Mukjes keni qenë pjesëmarrës?
Jo, as në Mukje nuk kam qenë. Gjithsesi në Shqipëri ju keni qenë në atë periudhë kur pikërisht është mbajtur Konferenca e Mukjes.
Pse erdhët nga Italia? E ndërpretë shkollën apo e përfunduat atë?
Unë si student po bëhesha merak. Budallallëk i moshës. Unë po bëhesha merak që shokët e mi po merrnin pjesë në luftën që kishte përfshirë vendin tim dhe unë nuk po merrja pjesë. Kjo nuk ishte e pranueshme për mua. Prandaj bërë dy vjet shkolle në një vit, për të shpejtuar kthimin në Shqipëri, për të marrë pjesë në Luftën Çlirimtare, e cila në të vërtetë më shkatërroi jetën, por dhe që më shpëtoi jetën. Pra, ky ka qenë motivacioni.
Pra, ju u kthyet me qëllim të qartë për të marrë pjesë në luftë?
Po, për të marrë pjesë në luftë. Për këtë arsye jam larguar nga Peruxhia dhe kam shkuar në Berat.
Ke ardhur kur këtu ishte akoma qeveria pro Italiane e përfaqësuar nëpërmjet Jakomonit?
Po, madje ushtria italiane ka vrarë shumë njerëz prej nesh ndërmjet tyre dhe Kristaq e Margarita Tutulanin.
Kur erdhe këtu çfarë mendove, për këta që ishin vrarë?E kam fjalën për ata që ju vetë kishit njohur siç më thatë për Margaritën që e kishe patur dhe shoqe klase, ndërkohë që disa të tjerë i kishit miq dhe bashkëmoshatarë. Pra pyetja ime është se si u ndjeve në këtë rast kur mësova vdekjen e këtyre nga italianët?
Duhet të më besosh se jam ndjerë shumë i armiqësuar kundër italianëve.
I irrituar?
Po, po shumë i irrituar.
Kishin vrarë shumë të njohur nga njerëzit që ti njihje?
Po, se Kristaqi për shembull ishte mik i afërt i imi dhe unë punoja për Kristaqin. Kurse me Margaritën ishim shokë klase në shkollë. - Ndërhyn Eduard Zaloshnja: - Kur është vrarë Margarita me Kristaq Tutulanin, ky iku në male që të fshihej nga Italianët. Ka shkuar në Zaloshnjë. Pra është interesante se iku maleve që të shpëtonte sepse do ta kapnin italianët.
Pse?
Ndërhyn Eduard Zaloshnja: Sepse ky bashkëpunonte hapur me Kristaqin dhe Margaritën dhe dihej nga italianët që ishte mik i tyre. Po kur erdhe ti nga Italia e kishe të qartë që ishte krijuar Partia Komuniste? Kishit informacion që Margarita dhe Kristaqi ishin përfshirë në bindjet Komuniste? Të gjitha informacionet që kam unë në lidhje me Partinë Komuniste më kanë ardhur nga Resuli dhe Namik Meqemeja. Këta të dy, sidomos Resuli ishte më i angazhuar me Partinë Komuniste.
Cili Resul?
Resul Dollani. Ju erdhët nga Italia dhe u njoftuat që është krijuar Partia Komuniste, ndërkohë që këta që ishin vrarë kishin përqafuar idetë e Partisë Komuniste.
Çfarë informacioni kishe ti? Dua të dal këtu, se të erdhi keq që ishin vrarë shumë shokë dhe të njohur, apo jo? Por, ndërkohë ti mësove që në veprimtarinë dhe aktivitetin e tyre këta luftonin dhe kishin përqafuar një rrymë pro komuniste, apo nuk e kishe idenë se çfarë do të thoshte kjo gjë në momentet që u kthyet?
Unë nuk kisha kundërshtim të rreptë kundër komunisteve sepse nuk isha i qartë. Por eventualisht u zmadhua pozita ime kundër komunizmit gjatë zhvillimit. Sidomos kur më ra në dorë dokumenti i vëllavrasjes. Mua rastësisht më ra në dorë dokumenti i vëllavrasjes. Dhe dokumenti është në Bibliotekën e Shqipërisë këtu në Tiranë. Është dokumenti im origjinal. Do të dalim dhe te dokumenti.
Juve erdhët dhe u përfshitë në luftë, pra u përfshitë në lëvizje? Në çfarë u përfshitë konkretisht? Më saktë me çfarë merreshit kur ju ra dokumenti komunist i vëllavrasjes?
Unë merresha me gjërat indipendente se isha i pavarur. Të gjithë të tjerët ishin të lidhur me Partinë Komuniste ose me Ballin Kombëtar, ndërsa unë nuk kisha asnjë lidhje. Ndoshta rastësisht, ndoshta dhe rrethanat apo dhe natyra ime. Nuk kam ide të qartë për këtë.
Si ndodhi dhe si është ngjarja për të cilën kam dhe informacion personal që pas mbarimit të marrëveshjes së Mukjes, ka filluar një luftë pa kompromis kundër të dy palëve, kohë që ju keni përcaktuar edhe lëvizjen tuaj të mëtejshme ku jeni integruar pikërisht në strukturat e armatosura, madje si komandant shumë i rëndësishëm i Ballit Kombëtar?
Unë ju thashë që nuk isha në Mukje, por një dokument komunist i dalë nga duart e vetë Enver Hoxhës në atë kohë që mua më ra në dorë që në fillim më bëri të largohem me të shpejtë prej tyre. Ishte dokumenti që bënte thirrje për luftë të hapur. Ai dokument ishte firmosur për gjakderdhje të madhe. Në këtë kohë forcat e Ballit Kombëtar që mendonin se funksiononte marrëveshja historike e arritur në Mukje, ku pas çlirimit të vendoste populli me votën e tij të lirë formën e regjimit dhe të qeverisjes, rrinin të qetë. Ata të vendosur në godinën përballë asaj që rrinin krerët e lëvizjes partizane në qytetin e Beratit as e dinin se menjëherë do të fillonte nga komunistët një luftë hakmarrëse apo luftë vëllavrasëse. Edhe mua më ra në dorë pasi komunistët kishin nevojë të shtypnin materiale në shaptilografin tim dhe se unë në atë kohë isha në bashkëpunim të ngushtë me ta ashtu si dhe me të tjerët. Pra deri në atë moment s'kisha ndasi të prera politike.
Pra dokumenti që të paska rënë në dorë për të cilin thoni se e keni lexuar para se të mësohej vendimi sekret i marrë nga Enver Hoxha ju paska bërë të ndryshoni bindje?
Po. Mua më ra në dorë vetëm dokumenti i vëllavrasjes. Ai më ndryshoi mua. Pashë që nuk kisha asgjë të përbashkët me komunistët. Më flisni më saktësisht ju lutem për atë dokument, i cili ju ndryshoi tërë jetën tuaj.
Çfarë thoshte më saktë kur ju e keni pasur në dorë para gjithkujt?
Ky mua më ra në dorë, dhe ky dokument që është në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, thoshte haptas "Domosdoshmërisht duhet që marrëveshja e Mukjes të anulohet, të pezullohet dhe duhet të fillojmë luftën për pushtet, sepse objektivi kryesor i Partisë Komuniste ishte pushteti, marrja e pushtetit". Dhe kur u vendos që Balli Kombëtar ishte pengesa kryesore për të marrë pushtetin, ata vendosën që të shpallin luftë dhe ta shkatërrojnë Ballin Kombëtar para se të mbarojë lufta totale, pra lufta e Europës karshi Gjermanëve. (Vijon nesër)

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Sejfi Protopapa: Para vitit '43 unë mbështesja komunistët

(Vijon nga numrat e kaluar)
Folëm në mbyllje të intervistës së kaluar mbi shokimin që pësuat pas rënies në dorën tuaj të qarkores sekrete të firmosur nga Enver Hoxha, e cila anulonte vendimet e takimit të Mukjes dhe urdhëronte strukturat e forcave partizane për të hapur luftë pa kompromis ndaj forcave të Ballit Kombëtar. Ky ishte momenti që ju u shkëputët nga kontakti me forcat e majta për tu pozicionuar tërësisht në strukturat e Ballit Kombëtar?
Po. Mua më ra në dorë vetëm dokumenti i vëllavrasjes. Ai më ndryshoi mua. Pashë që nuk kisha asgjë të përbashkët me komunistët.
Ky dokument që është në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, thoshte haptas "Domosdoshmërisht duhet që marrëveshja e Mukjes të anulohet, të pezullohet dhe duhet të fillojmë luftën për pushtet, sepse objektivi kryesor i Partisë Komuniste ishte pushteti, marrja e pushtetit". Dhe kur u vendos që Balli Kombëtar ishte pengesa kryesore për të marrë pushtetin ata vendosën që të shpallin luftë dhe ta shkatërrojnë Ballin Kombëtar para se të mbarojë lufta totale, pra lufta e Europës karshi Gjermanëve.
Kjo është deklaruar dhe nga Partia Komuniste zoti Protopapa. Dhe Enver Hoxha teksa kujton Mukjen e pranon se ka dhënë një urdhër të tillë duke u shprehur: Vajtën këta që të ndanim pushtetin ne..., ndarje pushteti ne nuk do të lejonim..., por këta u kujtuan të ndanin pushtetin tani.... etj, etj.
Mos u merr me fjalët e Enver Hoxhës, se ai ishte gënjeshtar.
Por kjo korrespondon edhe me sa thoni ju apo s'është kështu?

Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
- Puna është që atëherë kur ai dokument ra në dorën e dajës nuk ishte bërë publike. Ishte pikërisht ky që e bëri publike apo e demaskoi si të thuash, ndërkohë që u dha mundësi forcave të Ballit Kombëtar të merrnin masa se do të sulmoheshin.
Si ju ra në dorë ai dokument i Enver Hoxhës, i cili është përmendur edhe nga vetë Enver Hoxha në librin e tij "Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re"?
Mua më erdhi në dorë rastësisht dhe gabimisht.
Si ta kuptoj? Pra si ndodhi?
Po vinte nga Tirana urdhri me firmën "Shpati". Unë e kisha mësuar se pseudonimi "Shpati", ishte i Enver Hoxhës.
Nga Helmësi i Skraparit e ka firmosur atë?
Nuk e di. Por mua më erdhi në dorë fare rastësisht.
Ma shpjego si e përjetove. Kush e kishte?
Prefektura e Beratit ishte e okupuar nga Komunistët, Bashkia e Beratit ishte e okupuar nga Ballistët. Abaz Ermenji kishte qenë në bashki, dhe komunistët e respektonin këtë se gjoja kishte sulmuar italianët. Por kjo përkohësisht. Kjo ishte situata. Por për tu kthyer te pyetja tuaj po ju them se dokumenti i vëllavrasjes erdhi në zyrën time.
Ku e kishit ju zyrën?
Unë fillimisht ndihmoja Partinë Komuniste me shkrime, por jo me pjesëmarrje të plotë, apo me anëtarësim.
Sa kishit juve mundësi?
E ndihmoja në mënyrë të përgjithshme. Pra, ofroja ndihmë teknike dhe nuk isha fare i lidhur me partinë.
Unë isha si ekspert në shaptilograf, se në atë kohë çdo mjet i përdorur vlente.
Mesa mbaj mend unë tani, ai dokument më erdhi në dorë fare rastësisht dhe kur e lexova unë thashë: Pu pu pu ç'po bëhet.
Po në momentin që morët këtë dokument çfarë bëtë ju?
Unë nuk bëra shumë gjëra, vetëm vendosa që dokumentin e vëllavrasjes t'ia tregoja dhe t'ia dërgoja xhaxhait, pra vëllait të babait tim. Sepse babai im nuk merrej, ndërsa xhaxhai merrej më shumë me këto çështje.
Ai më thotë:
- Tregoja Abazit. Fjalën e kishte për Abaz Ermenjin.
Pasi ia tregoj Abazit ai më thotë:
- Botoje!
Pas kësaj kërkese të Abaz Ermenjit ajo botohet menjëherë në Gazetën "Flamuri". Prej këtu u botua dhe në gazeta të tjera.
Pra ju thoni se ishte një urdhër i pastër vëllavrasës?
Dokumenti i vëllavrasjes është shumë i qartë, i kuptueshëm, me vend dhe praktik. Me kuptimin që kishin të drejtë komunistët nga pikëpamja e tyre dhe jo nga pikëpamja jonë sot apo dje. Kishin të drejtë sepse nuk kishte kundërshtarë të tjerë, vetëm Balli Kombëtar mbeti, sepse Zogistët nuk i quanin me peshë, por i quanin zero.
Në këtë kohë nuk kemi influence të Zogut, kemi më mbrapa?
Më mbrapa ose më përpara.
Në këtë kohë nuk kemi fare, sepse Abaz Kupi që krijoi Legalitetin deri në atë periudhë ishte në shtabin e Enver Hoxhës. Pikërisht në këtë kohë që Enver Hoxha bëri këtë dokument, dënoi dhe të dërguarit e tij që kishin rënë dakord për vendimin që ishte marrë për ndarjen e pushtetit pas lufte. Pas Mukjes u largua Abaz Kupi, i cili krijoi Legalitetin Shqiptar. Pra, jemi saktësisht në periudhën që ikët dhe juve apo jo?
Pak kohë më parë kemi goditjen e grupit të të rinjve që unë e kisha mësuar në atë kohë. Grupi i të rinjve ka si dëshmor kryesor Anastas Lulën, që është varrosur i gjallë nga Enver Hoxha.
Këto mi ka thënë vetë Sadik Premtja, i cili ka qenë gjithashtu në krye të grupit të të rinjve.
Por përsa i përket Anastas Lulës e di shumë të saktë, dhe jam me mendime të qarta që atë e kanë varrosur të gjallë. Kështu kam ditur unë dhe kjo është një fatkeqësi e madhe. Pra, tmerri dhe terrori komunist që vazhdonte.
Ju e çuat dokumentin dhe e botuat. Pas kësaj u hodhët në forcat e djathta?
Me këtë dokument unë vulosa jetën time dhe e dënova veten time nga pikëpamja e komunistëve dhe shpëtova jetën sepse isha i qartë që do të më vrisnin.
Ju në këtë moment shkuat në forcat e Ballit Kombëtar?
Abaz Ermenji pra Balli Kombëtar nuk kishte organizatë siç kishin komunistët. Nuk kishin organizim dhe organizatë të plotësuar.
Partia Komuniste kishte shkallëzime të ndryshme. Pra, ata kishin një hierarki.
Kishin struktura të organizuara doni të thoni?
Po shumë të organizuara.
Dhe Balli Kombëtar i ka patur në Jug të tilla apo jo?
Jo nuk i ka patur.
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
Ka qenë organizimi lokal. Ka pasur një hierarki dhe një strukturë piramidale.
Nuk funksiononin dhe nuk jepnin urdhra të përgjithshme për të gjithë Shqipërinë?
Jo.
Ju çfarë detyre morët në ato forca?
Abaz Ermenji nuk kishte njerëz. Nuk kishte ushtarë as çetarë.
Ai ishte një njeri me simpati në Shqipëri dhe më shumë në Berat për faktin se kishte sulmuar Italianët. Dhe Abazit iu vranë dy çetarë.
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
Ky kishte zonën e Beratit, Roskovecit dhe Fierit.
Ju kush ju caktoi në krye të këtyre forcave në zonën e Roskovecit?
Duke qenë se nuk kishte organizim, këta Pecogrosët e zonës së Roskovecit kishin ardhur në qytet dhe e kishin lënë vendin bosh. Më ndodhi që po bisedoja me Abazin për këtë punë, i cili më thotë:
- Po këta kanë ikur!
Pra ti merr përgjegjësinë se ua jap unë çetën. Dhe më dhanë vëllain e tij, pra Abazi më dha vëllain e tij si badigard.
Xhaxhai im nga meraku për mua, më dha gjithashtu si badigard edhe Selim Moglicën, nga Moglica e Korçës. Pra këta të dy mi dhanë si roje personale.
I kishe të besuar?
Këta i kisha unë dy trima të besuar.
Po çfarë të caktoi ty? Si ta ngarkoi detyrën?
Abazi më caktoi mua me detyrë për tu marrë me organizimin e strukturave të armatosura të Ballit Kombëtar në zonën e Roskovecit.
Pas kësaj unë kam shkuar dhe kam mbajtur fjalime në Lushnjë dhe në Fier.
Unë me urdhër të Abazit me çetat e Ballit u dislokova në Shpirag.
Dhe vëllain dhe xhaxhain ua dha në mbrojtjen tuaj Abazi?
Ata i kisha me vete roje personale.
Ishin të bëshëm fizikisht?
Ishin të fortë, trima dhe të rafinuar madje dhe të përsosur. Ishin nishanxhinj të jashtëzakonshëm. Me ata nuk të ndodhte gjë. Isha shumë i siguruar, për aq kohë sa kisha këta unë nuk kisha frikë fare.

(Vijon nesër)

[Albo]

Sejfi Protopapa: Për të vendosur disiplinë urdhërova ekzekutimin e ballistit të Roskovecit

Nga: FATOS VELIU

(Vijon nga numri i kaluar)
Zoti Protopapa, ju nuk e besoni të ketë bërë Gjin Marku marrëveshje me gjermanët për të cilën u akuzua më mbrapa?
Unë nuk besoj që të kenë bërë marrëveshje gjermanët me Gjin Markun. Gjermanët nuk kishin nevojë për partizanët.
Shembulli që nuk e përfundova kur po ju flisja për Tomorrin vijon që marrin lajmin gjermanët që ka ardhur misioni anglez në teqe.
Gjermanët pasi morën vesh që ka ardhur misioni anglez në teqe menjëherë niset një nëntoger dhe 8 ushtarë gjermanë dhe shkuan mes për mes qytetit të Beratit, pikërisht aty ku ishim dhe ne, por ata nuk na ngacmonin ne dhe ne nuk i ngacmonim ata. Kjo në fakt ishte dhe një lloj marrëveshje që kishim ne me gjermanët.
Dua të qëndroj pak te kjo, pastaj të dalim te vepra apo filmi i Dritëro Agollit. Ishit komandant i kësaj strukture me 150 nacionalistë?
Këta në fakt ishin çetarë që vinin dhe shkonin.
Vetëm me propagandë merreshit, për çfarë e donit këtë çetë? Ishit përplasur ndonjëherë?
Sepse tani flasim për periudhën që në Shqipëri kanë ardhur gjermanët, ju ishit komandant apo jo?
Nuk kishte kokëçarje se erdhën gjermanët. Nuk ekzistonin gjermanët.
Po ju çfarë bënit me çetën? Ju vendosnit vetëm kryepleqtë nëpër fshatra vetëm këtë bënit? Instalonit pushtetin?
Po, se nuk kishte gjerman atje, ishte zero.
Dhe ju nuk jeni përplasur asnjëherë as me partizanët dhe as me gjermanët? Mi shpjego pak sepse dhe po çuditem disi!?
Për shembull, për t'u bërë qejfin anglezëve unë isha me misionin anglez. Pra unë isha pranë Kolonel Mekleinit dhe Major Emerit. Isha në Veri të Tiranës.
Çetat tona sulmuan kolonitë gjermane për t'u bërë qejfin anglezëve. I sulmuan kot, dhe ju morën këpucët.
Sepse anglezët donin të përplaseshit?
Jo për anglezët ishte shumë e thjeshtë sepse thoshin:
-Vrisni gjermanët dhe jeni miqtë tanë, se kush jeni ju neve nuk na intereson.
Mjafton që të vriten gjermanët, mjafton që të abuzohet me gjermanët dhe mjafton që të sulmohen gjermanët.
Nuk kishin asnjë objektiv politik.
Ndërsa në grupin e anglezëve që isha dhe unë, Kolonel Meklein ishte për çështje ushtarake, Majori Emeri ishte për çështje politike dhe merrej me dallaveret e vendit. Sepse do të vinte në Tiranë, dhe këta komunistët ishin ata që kishin shpresë te ky mision.
Dhe Emeri që kishte çështje politike merrej me çështjet e strukturave të djathta?
Ai merrej dhe me çështjet e forcave të djathta dhe të majta. Ai ka qenë një iniciator që merrej me të dyja.
Prandaj dhe Mukja doli që nuk iu përshtat komunistëve për arsye se Emeri ishte shumë simpatizant i strukturave të djathta?
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
- Ai ishte me idenë që mjafton që të bashkoheshin të gjithë në një vend.
Emeri nuk donte tamam bashkimin, por ai donte të mos instalohej komunizmi?
Nuk ka të bëjë fare.
Ndaj Enver Hoxha nuk kishte shumë simpati për Emerin. Po kështu ky i fundit në veprën që ka bërë më mbrapa me kujtime historike nga Shqipëria e ka goditur shumë Enver Hoxhën. Pse mendon se e ka bërë këtë gjë kur misioni anglez e ka mbështetur në të vërtetë shumë lëvizjen partizane të drejtuar nga komunistët?
E ka goditur sepse e shikonte si kundërshtar.
Pra ishte organizimi i Mukjes me qëllim që pas çlirimit të Shqipërisë, ishte njëri nga kushtet për zgjedhjet demokratike. Pra, do të vendosej se kush do ta marrë pushtetin në Shqipëri?
Pikërisht kjo do të bëhej me zgjedhje demokratike dhe me procese.
Por është bërë e ditur se kur Enver Hoxhës që ishte në Helmës në atë kohë i ka shkuar në dorë marrëveshja zyrtare e Mukjes, ai thotë: "Tani u kujtua Balli të luftojë të ndajë pushtetin, tani që është e qartë fitorja!?". E ka thënë kështu, ma sqaro pak?
Unë nuk do e korrigjoj, por do të bëj komentin tim në lidhje me këtë. Partizanët, komunistët mjafton që të merrnin urdhër nga vija superiore. Dhe çfarëdo urdhri që të merrnin do ta zbatonin. Ndërsa këta të Ballit ishin copa-copa dhe nuk ishin të lidhur me njëri-tjetrin. Mit'hat Frashëri ishte kryetar i Ballit, por nuk kishte fare fuqi. Vasil Andoni ishte këshilltar i Mit'hat Frashërit, pa fuqi.
Abaz Ermenji kishte fuqi sepse kishte çetat, ai mos kishte çetat e Tomorrit nuk do kishte fuqi.
Po më çudisni Z.Sejfi se Mit'hat Frashëri ka nxjerrë urdhëresa për të gjithë strukturat e Ballit dhe këto ekzistojnë. Si mund të pranojmë sa thoni?
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
- Por këto nuk zbatoheshin me atë përpikmëri pasi nuk kishte shtrirje kapilare.
Forcat çlirimtare apo dhe forcat partizane kishin struktura të disiplinuara që ata të ekzekutonin nëse prishej imazhi. E kishin taksative. Sepse këta kanë ekzekutuar për disiplinë.
Në çetën tënde të Ballit Kombëtar që drejtoje vetë çfarë disipline kishe? Për të ta qartësuar pyetjen jam duke thënë që nëse dikush për shembull do të guxonte të merrte një pulë, apo nëse dikush do të guxonte të bënte një veprim personal ndaj një familje, si vepronit?
Shembulli real nga praktika është ky. Unë isha në çetat e Shpiragut me urdhër të Abazit. Në orën 2 të mëngjesit bëja inspektimin e çetave të mia.
I them përgjegjësit:
- Ku janë?
Po ti je budalla-më thonë mua.
- Po pse- vazhdova unë?
Po se ata kanë shkuar në Pazar, sepse nesër është dita e pazarit në Roskovec dhe shkuan atje.
Kur interesohem mësoj se këta ballistët si Bajram Xeni dhe Dako Cukolati, ndërsa ishin inspektorë të rendit dhe qetësisë në zonë çfarë bënin? Shkonin në pazarin e Roskovecit dhe kur fshatarët shisnin një kafshë apo gjë tjetër të gjallë këta merrnin një përqindje dhe e fusnin në xhep.
Tregtari, pra këta merrnin pjesë në tregti?
Jo, jo nuk merrnin pjesë në tregti, por ata vendasit i shisnin dhe atyre që u bënin shitje ju merrnin nga një përqindje dhe i fusnin në xhep.
Pra bënin vjedhje publike dhe të hapur.
Dhe unë ju them vartësve të mi, pra shtabit të batalionit të Ballit:
- Kjo nuk lejohet në Ballin Kombëtar, sepse Balli Kombëtar nuk bën gjëra të tilla. Dhe ndalem mirë në këtë pikë, pasi nuk kishte rëndësi pjesëmarrja ime në luftën në Shpirag me pallavrat e Abaz Ermenjit.
Çfarë bëtë pas këtij sinjali banditesk të forcave tuaja?
Nisem unë nga Shpiragu për në Roskovec.
Bajram Xeba njëri nga këta vjedhësit, e mëson që unë po shkoja në Roskovec dhe e mendoi që diçka nuk ishte në rregull. Dhe ikën zhduket.
Ndërsa Dako Cukolati nuk e çan kokën fare për mua. Mirëpo unë hapa fjalën në atë zonë të Roskovecit ku bëhej pazari i madh, pra ishte një gënjeshtër e imja, se unë do të mbaja një fjalim për Ballin Kombëtar. Këtë fjalim thashë se do ta bëja në mes të ditës në pazar në Roskovec.
Ku ishte Dako Cukolati në atë moment?
Në kafene.
Juve hapët fjalë se do mbanit fjalim për të denoncuar publikisht njerëzit e Ballit, që kishin bërë figurë të keqe në popull, duke u armiqësuar me ta?
Patjetër. Ndaj hapa fjalë që do mbaja fjalim që edhe populli të mblidhej dhe të ishte kulmi i tregut të ditës për të bërë shembull dhe të krijoja mbështetjen e tyre.
Pra, si erdha nga Shpiragu, menjëherë shkoj në kafene me këta dy trimat që ju thashë se i kisha roje, me vëllain e Abazit, Zenel Ermenjin dhe Selim Moglicën.
Ishin rojet e tua që të ndiqnin në çdo hap?
Po po. Zenel Ermenji ishte vëllai i Abaz Ermenjit dhe Selim Moglicën ma kishte gjetur xhaxhai im nga Moglica, sepse ne kishim lidhje fisnore në Moglicë. Dhe kudo kisha këta dy trimat me vete unë.
Shkuat në kafene dhe?
Gjej Dako Cukolatin tek rrinte në kafene. I afrohem dhe u them rojeve të mia:
- Merrni menjëherë koburen, sepse në emër të Ballit Kombëtar është i arrestuar.
Mirëpo ai në këtë moment vendos menjëherë dorën te koburja dhe ne e ndalojmë, e çarmatosim duke i marrë koburen si dhe i çarmatosim të gjithë rojet personale që kishte ky.
Nuk e kuptova mirë momentin që kur dhatë urdhrin e çarmatosjes ai vendosi dorën në kobure. Si ta kuptoj që nxori armën për t'ju qëlluar ju, pra ta drejtoi ty?
Po ai donte të më vriste mua, por këta të dy truprojat e mi që ishin shumë besnik dhe mjaft të fortë e çarmatosën menjëherë.
Ma përsërisni edhe njëherë si ia bëtë arrestimin? Si ja komunikove?
"Në emër të Ballit Kombëtar je i arrestuar"
E kuptoi ai përse ishte fjala?
Perëndia e di.
Ai guxoi ndaj jush të kundërveproj dhe do të nxirrte armën edhe pse ishe Komandant Balli?
Po po. Ai kur e pa veten keq menjëherë nxori koburen, por ata dy trimat e mi e çarmatosën duke ja marrë në sekondë, ashtu siç dhe i çarmatosën dhe të gjithë rojet personale që kishte atje në sallën e kafenesë.
Dhe kur u qetësua puna përsëri u them unë:
- Lidheni tani!
Dhe këta e lidhin me litar Dako Cukolatin.
Dhe ku e çuat?
Një nga çetarët e vendit i mban litarin në distancë, por ai ikën me litar në duar duke filluar të vrapojë. Për çudinë e çudive, vetëm perëndia e di si mundi të vrapojë në atë mënyrë, por siç duket nga situata e rëndë që ju paraqit ku do të kalonte demonstrativisht i lidhur në publik.
Çfarë do të bënit në të vërtetë?
Unë e kisha ndërmend që ta çoja në qendër të pazarit dhe ta pushkatoja atë për të siguruar mbështetjen e banorëve për atë që kishin bërë. Për tu treguar banorëve se ne mbronim ata dhe nuk i vidhnim. Kjo gjë i shërbente dhe propagandës, por edhe disiplinës në forcat tona për të mos guxuar më të bëheshin veprime të tilla.
Me vendimin tënd?
Po, se isha i pavarur unë. Funksionoja i pavarur.
Do e bëje vetë atë pushkatim apo me gjyq?
Unë isha edhe gjyqtari edhe avokati. Sepse atëherë nuk kishte gjyq. Unë thjesht do ta demaskoja dhe do ta vrisja. Pyesja gjoja si dëshmitarë fshatarët, por vendimin e merrja unë. Nuk çaja kokë unë.
Mos e dhëntë zoti të ishe ti kundërshtari im se të vrisja unë.
Ndërhyn i nipi Eduard Zaloshnja:
- Ti do të pyesje gjoja fshatarët si dëshmitarë?
Ky e mori vesh, i kishte marrë informacionet dhe ishte bindur që ata kishin vjedhur. Është kështu zoti Protopapa?
Ndërhyn i nipi Eduard Zaloshnja:
- Ai që do të ekzekutohej ishte si komandant lokal i Roskovecit dhe sa herë shiste nga një qengj ju merrte lekë më shumë dhe i fuste në xhep.
Dhe si vepruat më pas?
Ky filloi të vrapojë se i iku nga litari atij çetarit që u ngarkua ta mbante të lidhur. Pasi u nis me vrap pa pyetur fare për neve, këta hapin zjarr dhe e plasën të vdekur në dhe. Këtë e bëjnë pa pritur urdhrin tim, por të irrituar nga veprimi i tij dhe për të mos u ikur e qëllojnë pa paralajmërim dhe pa urdhrin tim.
E qëlluan për ta vrarë, apo për ta plagosur?
Për ta vrarë sigurisht se u nisën drejt tij me qindra plumba dhe ai natyrisht vdiq në vend.
Por ty ta prishën planin pasi duhej të vritej publikisht për veprimet që kishte bërë, që vrasja t'i shërbente qëllimit tuaj apo jo?
Patjetër që më prishën planin tim, se unë kisha ndërmend që ta ekzekutoja në qendër të qytetit.
Për të rritur imazhin?
Po ai prishi propagandën që po bëja unë. Dhe ai vdiq mbaroi. Bajram Xeba u zhduk.
E mbajtët fjalimin?
Unë në të vërtetë shkova mbajta fjalimin në Pazar, por nuk kishte atë efekt që kisha unë ndërmend.
Sigurisht ata e morën vesh që ti ndëshkove një person me atë veprim?
Ajo ishte e qartë.
Krijove simpati atje te tregu, tek njerëzit?
Po gjoja, se popullsia shqiptare është e mençur dhe nuk është budallaqe. Ata e kuptonin që çdo gjë është e përkohshme, dhe e trajtonin përkohësisht. Kështu që në moment të jepnin të drejtë dhe pastaj e harronin.
(Vijon nesër)

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Sejfi Protopapa: Abaz Ermenji na dha lajmin e humbjes së luftë

NGA: FATOS VELIU

(Vijon nga numri i kaluar)
Zoti Protopapa. A kishit pasur goditje ju nga fshatarët dhe nga guerilasit, nga komunistët, nga çetat partizane? Përplasje apo dhe fërkime?
Unë nuk kam patur ngatërresa me partizanët për fat të mirë apo dhe për fat të keq. Sepse sa ishim ne në Berat gjatë periudhës që ishin gjermanët në Shqipëri, siç të thashë dhe njëherë nuk kishte ushtarë gjermanë të mjaftueshëm. Pra, nuk kishte ushtarë të mjaftueshëm për të zëvendësuar ushtrinë italiane.
Jemi në vitin 1944 në prag të mbarimit të luftës, ju u nisët jashtë Shqipërisë?
Unë nuk kisha para. Udhëheqësit e Ballit mblodhën para dhe u bashkuan me malazezët dhe u lidhën me ta. Këta ishin si vetja e tyre, dhe më keq akoma.
Kur e morët vesh që lufta po humbiste?
Por kur iku misioni anglez, për mua ishte e qartë që mbaroi çdo gjë.
Në çfarë muaji iku?
Në tetor.
Çetat e Ballit ku luftuan?
Çetat e Ballit për t'u bërë qejfin anglezëve dhe kolonel Makleinit dhe major Emerit, se unë isha me ta filluan disa veprime konkrete.
Kush ishte kërkesa e këtyre misionarëve anglezë?
Kërkesa që i bënin Ballit ata ishte shumë e thjeshtë. Mjafton që të vrisni gjermanët.
Balli ishte dakord me këtë kërkesë?
Balli nuk çante kokë për çështje politike. Në bazë të urdhrit të Mit'hat Frashërit, funksioni kryesor i Ballit ishte mbrojtja e Shqipërisë dhe mbrojtja e Kombit Shqiptar.
Çështjet politike nuk kishin asnjë rëndësi, dhe kjo është fatkeqësia më e madhe që ka bërë Balli, se kjo pozitë njëkohësisht nuk kuptohej nga Balli, kurse partizanët thoshin jemi në pushtet do t'ju ndihmojmë, pra do të bëjmë për ju.
Ndërsa këta të Ballit thoshin që nuk ka asnjë rëndësi. Dhe e gjitha kjo për shkak të Mit'hat Frashërit.
Kush do ta merrte pushtetin më pas, pasi të çlirohej Shqipëria?
Po po. Nuk e çante kokën Mit'hat Frashëri. Dhe kjo është fatkeqësia e Ballit.
Me këto udhëzimet që jepte misioni anglez dhe që thoshte të godasim gjermanët, si është vepruar? Ta them këtë se është akuzuar Balli për bashkëpunim me gjermanët. Pra qëndron akuza?
Përgjigja që u dha Balli anglezëve ishte se për t'ua bërë qejfin juve ne i vrasim gjermanët.
Balli duke përdorur Mit'hat Frashërin dhe jo Abaz Ermenjin, nuk duhet të merrej me çështje politike, por vetëm me çështje kombëtare.
Pse nuk është çështje kombëtare kjo që të godasim gjermanin?
Nuk është çështje kombëtare, se ajo në vetvete është një gënjeshtër e tërë.
Pse e thoni këtë zoti Protopapa?
Sepse nuk kishte gjermanë.
Jeni duke thënë që gjermanët nuk ushtronin pushtetin e tyre?
Prit t'ua shpjegoj pak fjalën që nuk kishte gjermanë.
Gjermanët për arsyen që thua ti kishin krijuar dy grupe, dy batalione apo dhe dy kompani. Tamam për nevojat ushtarake të vendit, me precizion.
Këto dy batalione komandoheshin nga qendra nga Tirana dhe u jepej urdhër ku të shkonin dhe çfarë të bënin, dhe për çfarë do të shkonin në filan vend.
Nga këto dy batalione që ishin, ku shkonte njëri nga këto dy grupe, çdo gjë bëhej shkrumb e hi. Digjeshin dhe vriteshin të gjithë pa përjashtim, pleq të rinj, të moshuar e të pamoshuar. Pra, ata i vrisnin të gjithë.
Ishin maskarenj dhe kriminelë të mëdhenj. Dhe kështu vepronin gjermanët sepse mendonin që në këtë mënyrë uleshin rreziqet e ushtrisë gjermane për lëvizje. Sepse këta e përdornin Shqipërinë vetëm për lëvizje dhe për asgjë tjetër.
Vetëm Kuçovën e donin për veten e tyre. E donin për faktin se atje ishte vajguri, prandaj dhe atje ishin 100 gjermanë.
Pra ta keni të qartë një herë e mirë dhe mos u merrni me gënjeshtra të kota që nuk kishte gjermanë dhe ushtri gjermane në Shqipëri.
Dolëm te momenti kur ju e kuptuat që misioni anglez iku dhe ju po humbisnit. Me partizanët ishit në oponencë. Tani çfarë do të bënit?
Kishte filluar lufta civile që pas Konferencës së Mukjes.
Mesa di unë, në nëntorin e vitit 1944 kur komunistët po vinin në pushtet forcat nacionaliste kanë lëvizur me shumicë për në Shkodër për të dalë qoftë dhe përkohësisht jashtë vendit me qëllim për ti shpëtuar ndëshkimit të kuq. Këtej nga Lezha është bërë një luftë shumë e ashpër.
E kam shumë të verifikuar që në atë luftë ka qenë prezent edhe Mit'hat Frashëri. Ju çfarë dini për këtë situatë?
Këto nuk i di unë.
Zoti Protopapa. Unë e kam shumë të saktë atë situatë ku është bërë një luftë e paimagjinueshme dhe unë e di nga eksponentë të Ballit. Saqë më thotë Ahmet Nivica që ishte nga krerët e Ballit Kombëtar në zonën e Delvinës, Sarandës dhe Gjirokastrës. Tha:
- Kur pashë Mit'hat Frashërin mbi një mushkë, unë u llahtarisa sepse e kisha idhull. Dhe ai ishte duke folur me vete se si po vriten djemtë e Shqipërisë, forcat partizane në njërin krah dhe të Ballit në krahun tjetër. Një betejë që nuk ishte imagjinuar dhe që priteshin shkurret nga breshëritë e automatikëve në të dy krahët e shpateve ku ishin pozicionuar.
Më thoni pak momentin e humbjes së luftës, dhe kur ju do të largoheshit nga Shqipëria?
Si do të largoheshit dhe si e morët këtë vendim që ikët?
Vendimi u mor kur iku misioni anglez tek ne. Dhe me të ikur misioni anglez ishte e qartë që Perëndimorët ia dhanë Shqipërinë, Sovjetikëve.
Dhe ky është vendimi final që do të marrin pushtetin komunistët.
Si u ndjetë në këtë moment?
Humbëm luftën gjithçka mbaroi, dhe nuk kishte më luftë civile. Tani ishte mbrojtja e kokës dhe mbrojtja e vetes.
Madje Abaz Ermenji ka mbajtur një fjalim dhe u ka thënë ushtarëve dhe çetarëve të Ballit "Bëni çfarë të doni. Ruani jetën, sepse ne e humbëm luftën, e fituan komunistët".
Në këtë mënyrë e ka thënë?
Këtë e ka thënë troç, shqip.
Unë në rastin tim shkoj nga misioni anglez, sepse anglezët thirrën nëndetëset për të ikur. Erdhi nëndetësja në Shëngjin dhe fillimisht iku major Emeri, koloneli Meklein dhe një nëntoger që merrej me radion.
Po ju çfarë bëtë?
Unë isha pranë tyre si përfaqësues i Ballit.
Ishit në Shkodër kur u mblodhën të gjithë nacionalistët?
Kur ikën anglezët nga Shëngjini unë eca në këmbë, fill i vetëm në rrugën kryesore.
Ndaj nuk e ke ndeshur atë luftën që them unë se u bë në Lezhë kur vinin forcat nacionaliste nga gjithë Shqipëria për në Shkodër, ju paskeni qenë në Shëngjin?
Kjo ka ndodhur më mbrapa.
Në nëntor 1944?
Jo më përpara.
Zoti Protopapa, kur ndodhi saktësisht largimi tuaj pas humbjes së luftës?
Unë dhe të gjitha çetat balliste jemi larguar nga Berati nga fundi i vitit 1943. Kjo dhe për faktin se nga çetat balliste të Këlcyrës dhe Përmetit filloi të bëhet e qartë që ne nuk po përparonim me luftën civile në Shqipëri. Në procesin e tërheqjes, e lidhur me disfatën e luftës civile deri diku të parashikuar, unë dhe çetat balliste të zonës u larguam nga Berati nën mbrojtjen e Abaz Ermenjit.
Si mendoni zoti Protopapa, kush janë arsyet e humbjes së luftës suaj?
Nga pikëpamja njerëzore ne nuk kemi humbur asnjëherë asnjë luftë. Për fatin tonë, Balli Kombëtar kishte një përmbledhje njerëzish të lloj-lloj sektorëve dhe jetës shqiptare. Ndër ta kishte edhe priftërinj katolikë, dervishë si baba Rexhepi nga ana e bektashinjve.
Por shumica kanë qenë mbështetës të Partisë Komuniste apo jo?
Ata ishin mbështetës të Partisë Komuniste, pa e ditur me saktësi se ç'ishte kjo parti në atë kohë.
Gjatë luftës civile Partia Komuniste fshihej nën ombrellën e Luftës Nacionalçlirimtare, edhe pse nuk ishin as çlirimtarë dhe as nacionalë.
Në ç'farë kuptimi?
Në këtë kuptim, ne e ndjenim që çetat tona nuk mund të mbaheshin më. Ka një karakteristikë të luftës civile. Çetat nacionalçlirimtare të drejtuara nga Partia Komuniste, kishin metoda organizimi dhe drejtimi nga eksperienca e luftës në Rusi dhe eksperienca e Titos në Jugosllavi, kurse ne nuk kishim asnjë udhëzim të tillë.

Drita: Në fëmijërinë time nuk e kuptoja pse im atë nuk kontaktonte dot me familjen në Shqipëri
E vetmja gjë që mund t'ju them është se si fëmijë ne dinim që shokët e klasës në shkollën ku studionim shpesh në ditë pushimesh do të vizitonin kushërinjtë në Konektikat, diku aty afër, ose do të shkonin në Nju Jork, ose do të vizitonin tezen apo gjyshërit e ndodhur aty apo këtu që sigurisht ishin vendbanime të afërta me vendndodhjen e shkollës apo banesës tonë.
Ndërsa në rastin tim, nuk e kishim një mundësi të tillë. Ne kishim prindërit e nënës sime, të cilët jetonin në Nju Jork, por përsa i përket familjes së babit tim për të cilët po më pyesni dhe ju, ne nuk dinim asgjë. Nuk njihnim askënd, madje nuk mund të flisnim fare për ta. Nuk i njihnim kush ishin dhe nuk ua dinim as emrat.
Babi im fliste për ta në përgjithësi, por nuk kishim parë ndonjëherë ndonjë fotografi. Nuk e dija kush ishin motrat e tij. Nuk dija kush ishte Shkëndija, Erveheja, Qamili, pra unë thjesht dija emrat e xhajës dhe dy hallave të mia.
Ishin thjesht emra, emra njerëzish, por në fakt nuk e dija tamam kush ishin. Ata ekzistonin në një vend ekzotik, të quajtur Shqipëri. Çfarë ishte ky vend? Si fëmijë nuk arrija ta kuptoja.

Kush është "Sali Protopapa"
Emri i tij i vërtetë është Sejfi Protopapa. Është bir i një avokati me origjinë nga fshati Protopapë i Korçës. Ka lindur në Berat më 20 shkurt 1923. Arsimohet në vendlindje dhe në Itali. Në vitin 1943, kur ishte vetëm 20 vjeç, emërohet komandanti i një çete të Ballit, që vepronte në zonën e Roskovecit, e ndodhur midis Beratit dhe Fierit. Në vitin 1944 ai largohet përfundimisht nga Shqipëria për tu rikthyer vetëm në vitin 1991 pas rënies së komunizmit. Fillimisht vendoset në Itali dhe më tej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aty vazhdon studimet dhe diplomohet për Fizikë Bërthamore. Është i martuar me një estoneze dhe baba i tre fëmijëve.

(d.b/GazetaShqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Sejfi Protopapa: Komunistët donin të më ekzekutonin më ’44

Nga: FATOS VELIU

(Vijon nga numri i kaluar)
Zoti Sejfi. Jemi në nëntor të vitit 1944 kur po iknin për ti shpëtuar vëllavrasjes dhe ekzekutimit komunist, dhe të gjithë eksponentët kryesorë, madje dhe nga shumë njerëz që kishin frikë nacionalistët po iknin masivisht për tu përqendruar në Shkodër. Kështu?
Në Shkodër dhe më tutje.
Ju në këtë moment keni qenë në rrugën nga Shëngjini në Shkodër?
Unë kam qenë fill i vetëm sepse isha me misionin anglez.
Pasi ikën ata dhe ti ngele vetëm...?
Unë ngela vetëm dhe ashtu i vetëm e filloj rrugën në këmbë. Shkoj vendosem në shtëpinë e Eqerem Peshkopisë që banonte me familjen e tij, me gruan dhe fëmijët.
Kush ishte ky?
Anëtar i Komitetit Qendror të Ballit Kombëtar. Ishte një nga çetarët e Gjirokastrës.
Njiheshit ju me të?
Po njiheshim se kishte qenë në shtëpinë tonë kur është bërë Kongresi i Ballit në Berat. Gruan e Eqerem Peshkopisë, Nekien e kishim kushërirë.
Pra ju kishit miqësi?
Po kishim miqësi personale.
Dhe si u strehuat atje kur vendosët që të largoheshit?
U strehova në Shkodër te Eqerem Peshkopia.
Balli Kombëtar vendosi që të blejë një barkë për të dalë matanë kufirit. Mblodhi para nga të gjithë, sigurisht ata që kishin. Më kërkuan dhe mua, por unë nuk kisha.
Me sa para keni qenë në xhep në atë moment kritik tuajin?
Unë 5 napolona flori që kisha i humba kur kthehesha nga Berati.
Ndërkohë morët dhe vendimin që të largoheshit? Pse e morët këtë vendim? Pse të mos rrije?
Unë e kisha shumë të qartë momentin kur e mora këtë vendim. E mora për shkak të dokumentit të vëllavrasjes.
E dije që do të ekzekutonin?
Po e dija me siguri nuk kisha asnjë dyshim, madje ju jepja dhe të drejtë atyre. Bravo ju qoftë, po më kapën le të më ekzekutojnë. Se ishte e qartë dhe për mua nuk kishte asnjë problem.
Në Shkodër në këtë moment Enver Hoxha ka dërguar një ekip të vetin për të mos u larguar ata që nuk kanë lyer duart me gjak, sipas deklaratës që bëri. Këtë e di që ka shkuar ose për ti futur në grackë, ose për ndonjë arsye tjetër nuk e di. Ju keni dijeni për këtë moment?
Nuk kam dijeni.
Ka dërguar një ekip dhe ka takuar krerët e Ballit, ndërmjet tyre mund të jetë dhe ....?
Kjo mund të jetë gënjeshtër.
Mund të jetë gënjeshtër për propagandën që bënte ai, por ekipi ka shkuar. Mos u largoni të gjithë se kush nuk ka lyer duart me gjak. Atëherë kanë qenë krerët e Ballit atje ishte dhe Ahmet Nivica, i cili u ka thënë të dërguarve të shtabit të Enver Hoxhës:
- Po për Ahmet Nivicën ka falje?
- Po ta kapim - ka thënë ai - do ta copëtojmë.
- Epo unë jam Ahmet Nivica - tha ai, - dhe ky ishte një nga ata të Ballit.
Madje Hasan Dosti është tutur dhe po binte në grackën e Enverit për të anuluar largimin për shkak se nuk kishte bërë as një lloj krimi.
Dhe dikush tjetër i thotë: - Mos u gënje se nuk të falin, ke qenë ministër!
Ky i thotë:
- Derisa këta na bëjnë thirrje që s'keni vrarë dhe s'keni bërë. Unë, - thoshte Hasan Dosti, - nuk kam vrarë dhe nuk mbaj mëkate mbi vete.
Kur ka shkuar në Jugosllavi Hasan Dosti dhe pa gjyqet komuniste atëherë u bind.
Unë di vetëm pjesën time, sepse këto pjesë janë të dyshimta.
Unë i tregoj për tu balancuar, apo për ti vërtetuar edhe nga dëshmitë tuaja meqenëse e keni jetuar atë situatë në atë moment.
Ti bëj si të duash, por unë nuk di gjë për këto. Unë nuk di nga këto gjëra.
Gjithsesi kalojmë në vijimin e historisë tuaj. Si u larguat pas kësaj?
Unë u largova me familjen e Eqerem Peshkopisë. Se pasanikët që po iknin blenë një barkë, dhe këtë në bashkëpunim me të ikurit malazezë.
Këtë e mbaj mend, që blenë një barkë dhe malazezët u futën në barkë, ndërsa mua më morën gratis se unë nuk kisha para. Më morën në barkë sepse e dinin shumë mirë që unë do të vritesha patjetër po të më linin.
Se kishit qenë komandant çete?
Jo për këtë shkak, por për shkak të dokumentit të vëllavrasjes.
Ishin në dijeni partizanët që ti kishe marrë dokumentin?
Po.
Dhe se ishe ti shkaku që ishte botuar?
Po.
E dinin ata që ti ishe personi që e kishe çuar?
Besoj se e dinin.
Unë mendoj që, ata nuk të falnin dhe që ishe komandant Balli. Mendoni kështu?
Kjo ishte më pak me rëndësi sesa dokumenti.
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja: Puna e dokumentit ishte se e mori nga shaptilografi dhe e botoi.
Nga kjo ishte i bindur 100% se çfarë do të më bëjnë pasi nuk kam bërë asnjë vrasje. Dhe u larguat, ku shkuat?
Jam dëshmitar kur Eqeremi diskuton me gruan e tij Nekien, e cila ishte dhe kushërira jonë të cilës i thotë:
Rri ti këtu me fëmijët që të shpëtoni, sepse nuk dihet se çfarë bëhet me barkën tonë.
Ajo i thotë:
- Nuk të lë unë të shkosh me femrat e Europës ti, pa mua.
Dhe bëri mirë sepse erdhi me të shoqin dhe shpëtoi.
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
Po Xhevat Kallajxhiu e la të shoqen. Ky ka qenë kryeredaktor i gazetës. Po e la në Gjirokastër. Por se takoi më. Po kështu, ky daja im nuk takoi motrën e tij, mamanë time për 50 vjet. E takoi vetëm në 1990.
Ku shkuat pastaj kur ikët me varkë?
Ikëm me varkë dhe ndenjëm në Brindisi. Ata anglezët arrestuam Mit'hat Frashërin dhe Ali Këlcyrën dhe kapitenin e anijes.
Madje ne e pyetëm atë:
- Po këtë pilotin pse e futët në burg?
Dhe tha:
- Po ku e dinte ky rrugën që të shkonte nga Ulqini dhe drejt e në Brindisi.
Dhe ne i themi:
- Po ku e dimë ne.
Ai tha:
- Pyeteni!
E pyesim ne dhe tha:
- Po ajo është rrugë pilotësh, për pilotë peshku, se ne shkuam me peshkarexhë.
Pse i arrestuan ata?
I arrestuan dhe i izoluan përkohësisht.
Por me forcë i mbajtën, ndërsa këtë pilotin e lëshuan më herët sepse e vërtetuan që ishte analfabet. Se e kam parë me sytë e mi që e morën me forcë dhe i thanë që:
- Hajde merre këtë varkë dhe çoje në Itali.
Ju si e vijuat udhëtimin tuaj më vonë pasi kishit shkuar në Itali?
Akti ose vendimi personal që kam marrë unë me veten time ka qenë: "Nuk kthehem më në Shqipëri se e ka marrë komunizmi".

Drita: Në fëmijërinë time nuk e kuptoja pse im atë nuk kontaktonte dot me familjen në Shqipëri
E vetmja gjë që mund t'ju them është se si fëmijë ne dinim që shokët e klasës në shkollën ku studionim shpesh në ditë pushimesh do të vizitonin kushërinjtë në Konektikat, diku aty afër, ose do të shkonin në Nju Jork, ose do të vizitonin tezen apo gjyshërit e ndodhur aty apo këtu që sigurisht ishin vendbanime të afërta me vendndodhjen e shkollës apo banesës sonë.
Ndërsa në rastin tim, nuk e kishim një mundësi të tillë. Ne kishim prindërit e nënës sime, të cilët jetonin në Nju Jork, por përsa i përket familjes së babit tim për të cilët po më pyesni dhe ju, ne nuk dinim asgjë. Nuk njihnim askënd, madje nuk mund të flisnim fare për ta. Nuk i njihnim kush ishin dhe nuk ua dinim as emrat.Babi im fliste për ta në përgjithësi, por nuk kishim parë ndonjëherë ndonjë fotografi. Nuk e dija kush ishin motrat e tij. Nuk dija kush ishte Shkëndija, Erveheja, Qamili, pra unë thjesht dija emrat e xhajës dhe dy hallave të mia. Ishin thjesht emra, emra njerëzish, por në fakt nuk e dija tamam kush ishin. Ata ekzistonin në një vend ekzotik, të quajtur Shqipëri. Çfarë ishte ky vend? Si fëmijë nuk arrija ta kuptoja.

Drita Protopapa: Nuk na besohej që do takonim kushërirat e Shqipërisë
Përpjekjet e tij nëpërmjet autoriteteve amerikane për t'u mundësuar të drejtën e kalimit në shtetin tonë ishin të mëdha. E vërteta është se neve nuk na besohej. Na dukej sikur ishim në një film. Sikur nuk po ndodhte në të vërtetë. Pyetja që na rrinte ngulitur vazhdimisht në kohë ishte nëse a ishte e vërtetë një histori e tillë? A do të vinin vërtet kushërinjtë e mi në Amerikë?! Nuk arrinim ta besonim derisa shkuam në aeroport dhe i pamë.

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Sejfi Protopapa: Nga kampi i Brindizit përfundova në universitetin e Nju-Jorkut

Nga: FATOS VELIU

Sali Protopapa është një personazh filmik, i njohur pothuaj nga të gjithë shqiptarët. Emri i tij është përzgjedhur nga shkrimtari Dritëro Agolli në romanin "Komisari Memo" dhe personifikon një komandant çete ballistësh të dhënë pas rakisë dhe drekave e darkave me mish qengji. I njëjti emër është ruajtur edhe në skenarin e filmit "I teti në bronz", i luajtur me mjeshtëri nga Pirro Mani. Në rrëfimet e tij, Dritëro Agolli thotë se e kishte krijuar këtë personazh duke pasur parasysh rrëfimet për bëmat e një ballisti të quajtur Xume Protopapa. Gjithashtu, Agolli ka pohuar se kurrë nuk e kishte menduar se Sejfi Protopapa, një nga Protopapët e fisit nga ai kishte marrë shtysën për këtë personazh, ishte ende gjallë.
Një personazh për të cilin, të gjithë që e njihnin kujtonin se ai ishte Sali Protopapa i vërtetë.
Rastësi e pazakontë, pesha e së cilës duket e kishte munduar ndër vite, vetëm sepse dikur ai kishte qenë i përfshirë në formacionet e armatosura të Ballit Kombëtar, si komandant i një çete.
Emri i tij i vërtetë është Sejfi Protopapa. Është bir i një avokati me origjinë nga fshati Protopapë i Korçës. Ka lindur në Berat më 20 shkurt 1923. Arsimohet në vendlindje dhe në Itali. Në vitin 1943, kur ishte vetëm 20 vjeç, emërohet komandanti i një çete të Ballit, që vepronte në zonën e Roskovecit, e ndodhur midis Beratit dhe Fierit. Në vitin 1944 ai largohet përfundimisht nga Shqipëria, për t'u rikthyer vetëm në vitin 1991, pas rënies së komunizmit. Fillimisht vendoset në Itali dhe më tej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aty vazhdon studimet dhe diplomohet për Fizikë Bërthamore. Është i martuar me një lituaneze dhe baba i disa fëmijëve.

(Vijon nga numrat e kaluar)

Zoti Sejfi, folëm nga numri i kaluar për peripecitë dhe mënyrën e mbërritjes suaj në kampet e refugjatëve në Brindizi të Italisë, pas fitores së komunizmit në vitin 1944 në Shqipëri. Më thatë se aty arrestohen edhe Mit'hat Frashëri me Ali Këlcyrën, apo jo?
Ju shpjegova nga numri i kaluar që ikëm me varkë dhe ndenjëm në Brindizi. Anglezët arrestuan Mit'hat Frashërin, Ali Këlcyrën dhe kapitenin e anijes.
Madje ne e pyetëm atë:
- Po këtë pilotin, pse e futët në burg?
Dhe tha:
- Po ku e dinte ky rrugën, që të shkonte nga Ulqini dhe drejt e në Brindizi?
Dhe ne i themi:
- Po ku e dimë ne?!
Ai tha:
- Pyeteni!
E pyesim ne dhe tha:
- Po ajo është rrugë pilotësh, për pilotë peshku, se ne shkuam me peshkarexhë.
Mit'hat Frashërin, Ali Këlcyrën dhe kapitenin e anijes i arrestuan dhe i izoluan përkohësisht.
Por me forcë i mbajtën, ndërsa këtë pilotin e lëshuan më herët sepse e vërtetuan që ishte analfabet. Se e kam parë me sytë e mi që e morën me forcë dhe i thanë që, "Hajde merre këtë varkë dhe çoje në Itali".
Dhe cili ka qenë vendimi që ke marrë në ato çaste kritike për jetën tënde?
Vendimi personal që kam marrë unë me veten time ka qenë: "Nuk kthehem më në Shqipëri, se e ka marrë komunizmi".
Po kishit besim atë ditë të parë të largimit tuaj se qeveria komuniste që sa hipi në fron do të përmbysej ndonjëherë?
Jo, unë personalisht nuk kisha.
Ju kishit bindjen?
Po, e kisha që do të mbeteshin në pushtet.
Çfarë moshe kishit atëherë?
20 vjeç.
I pamartuar?
Po. Dhe në atë kohë unë kisha marrë vendim që, kudo që të shkoja, në Amerikë, në Australi ose dhe në Zelandë, duhet të filloja të mësoja gjuhën anglishte, sepse nuk e dija. Unë dija italisht shumë mirë sepse kisha qenë në shkollë në Peruxhia; edhe frëngjishten e dija, por jo të plotë.
Por në anglisht isha zero. Dhe fillova ta mësoj me një nga mënyrat, që relativisht është interesante dhe kjo. Pra mënyra ishte që të punoja për anglezët dhe anglo-amerikanët që ishin në kamp. Dhe unë punoja për ta.
Ju në Brindizi, u vendosën në kamp?
Menjëherë në kamp na vendosën.
Sa ndenjët në Itali?
Në kamp ndenja 2 vjet ose 2 vjet e gjysmë. Por unë isha gjithmonë nëpunës.
Gjatë kësaj kohe thatë që ndihmonit misionin anglez. Në këtë periudhë i gjetët Emerin dhe të tjerët, të cilët i kishit njohur në Shqipëri?
Jo, sepse ishin të tjerë anglezë.
Po pse ju pranuan juve dhe nuk shkoi një tjetër që të bëhet nëpunës tek ata? Ishit më i shkathët?
Jo, se unë punoja në zyrën e regjistrimit kur vinin refugjatët që u bëja analizën.
Po pra, ju ishit nëpunës, po pse ju caktuan juve?
Për sa kohë isha në kamp, isha nëpunës në Santa Maria De Luca, ku ishte kampi i shqiptarëve, dhe në Regumilia, ku ishte kampi tjetër i shqiptarëve.
Ishin veç shqiptarët?
Çifutët, me ndërmjetësim, për marifetet e tyre deshën që kampet e refugjatëve të ndaheshin me kombësi.
Dhe shqiptarët u bënë veç?
Po, por ata e bënë për qëllimet e tyre, sepse donin që të ishin të veçantë, që të iknin me barkë dhe të shkonin në Izrael.
Ju ishit nëpunës; po të tjerët, nuk ishin nëpunës?
Jo, vetëm unë isha.
Po përse vetëm juve?
Sepse flisja pak anglisht.
Arrite ta mësoje për 2 vjet anglishten?
E mësova sa për të folur.
Gjatë kohës që ju ishit në Itali, morët vesh për gjyqet që hapi qeveria komuniste e Enver Hoxhës? Radion e dëgjonit, sepse jemi në një moment që filluan ekzekutimet në masë; kishit informacion?
Unë nuk merresha me këto.
Pra, kishit informacion se çfarë bëhej nga Shqipëria?
Unë mund të dëgjoja, por e konsideroja si gjë normale që të ekzekutoheshin komunistët.
Ty t'u duk normalitet?
Po, kjo ishte gjë normale. Sepse ishte si parim që do të eliminoheshin të gjithë kundërshtarët. Këta të Ballit nuk e pranonin akoma.
Çfarë thoshin?
Fjalë pa vend, sepse nuk kishte të bënte me drejtësi ajo.
Thatë se ndenjët në kampin e refugjatëve në Brindizi plot dy vjet. Ku shkove pas dy vjetësh?
Në Santa Maria De Luca, në Jug të Italisë, në një vend peshkatarësh, takova një majore angleze, që ishte me gradë, e cila quhej Elisabet Burkli. Kjo ishte beqare e pamartuar dhe e moshuar. Pasanike nga babai dhe pasanike nga vetja. Pasanike edhe nga puna; ishte me gradë majore, që do të thotë se merrte rrogë të majme nga Qendra e Refugjatëve. Ajo kishte një shërbëtore të zezë dhe vendosi për jetën e saj që...
Çfarë vendosi për jetën e saj ajo?
Vendosi që të ndihmojë refugjatët. Ndër ta më mori dhe mua përsipër, ku më rregulloi që të shkoj në Rutgers University, në Nju Xhersi, dhe më tha:
"Shko atje si të mbërrish në Amerikë!"
Ashtu bëra. Si mbërrita në Amerikë, një javë më vonë shkova në universitet.
Pra ti, dy vjet më mbrapa nga kampi, të erdhi shansi dhe përfundove në Amerikë? Pra këtu jemi në vitin 1947. Kur mendoje se mund të binte komunizmi me logjikën tënde?
S'e mendoja kurrë se mund të binte.
Përfundove në Amerikë; pate kontakte me shqiptarët në Amerikë?
Jo, shumë pak.
Hasan Dostin, për shembull, që ishte dhe kryetar i komitetit "Shqipëria e Lirë", aq më shumë që zëvendësoi në atë detyrë Mit'hat Frashërin, e keni njohur në Amerikë?
Në Kryengritjen e Fierit kundra Zogut, Hasan Dosti ka qenë në bahçen tonë. Atje nuk ia dija mirë zanafillën.
Kishit kontakt me shqiptarët atje?
Jo, nuk mbaja shumë kontakte.
Po me komitetin "Shqipëria e Lirë", kishit kontakte?
Jo.
Po kur shikonit që hidheshin këto grupet diversioniste, për të krijuar situata dhe për të përmbysur përpjekjet që bëheshin?
Këshilla ime për ta kur më jepej rasti ishte: "Mos u merrni me këto gjëra, sepse janë pallavra!"
Unë kam pasur një miqësi të ngushtë me Jup Binakun nga Gjakova. Ka marrë pjesë në Kongresin e Ballit në Berat, dhe vinte çdo ditë nga një qytezë afër, madje ku jeton Drita, vajza ime sot, atje jetonte Jup Binaku.
Ai m'i thoshte të gjitha këto gjëra, dhe ishte ai që më mbante në kontakt me botën e jashtme, sepse unë nuk merresha me asnjë tjetër, dhe vetëm me atë mbaja miqësi personale.
Juve atje mbaruat shkollën për Fizikë Bërthamore?
Po, për fizikë, sepse fizika është fizikë. Ndërsa këtu e konsiderojnë si Fizikë Bërthamore, për ta zgjeruar dhe për t'i dhënë një ngjyrim emocional.
Ky ishte drejtimi që morët juve. Kontakt me familjen kishit; po me njerëzit në Shqipëri, nuk kishit asnjë mundësi?
Jo.
Dinit se çfarë bëhej këtu?
Dija që ishte ngatërresë e madhe.
Ashpërsinë komuniste në Shqipëri, e njihnit? Kishit informacion për formën, reprezaljet, pra për formën e regjimit, që ishte, jo thjesht komunizëm, por për mënyrën se si operonte?
Jo, nuk dija asgjë.
Vetëm dije që nuk vije dot këtej? Me motrat, vëllezërit dhe njerëzit e tjerë që le këtej, nuk kishe asnjë kontakt?
Jo, fare.
Si u vure në dijeni që ishte bërë një libër, një roman artistik i titulluar "Komisari Memo"? Se vetë romani quhej artistik, pavarësisht se merr episode, figura dhe personazhe nga jeta reale.
U vure në dijeni fillimisht për një roman që kishte bërë Dritëro Agolli?
Jo.
Po nga e mësove atë?
Eventualisht nuk e mbaj mend se kush ma dha filmin.
Pas 1990-ës?
Po.


(Vijon nesër)
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Sejfi Protopapa: Pas rënies së komunizmit mësova se më quanin Sali Protopapa

Nga: FATOS VELIU

Emri i tij i vërtetë është Sejfi Protopapa. Është bir i një avokati me origjinë nga fshati Protopapë i Korçës. Ka lindur në Berat më 20 shkurt 1923. Arsimohet në vendlindje dhe në Itali. Në vitin 1943, kur ishte vetëm 20 vjeç, emërohet komandanti i një çete të Ballit, që vepronte në zonën e Roskovecit, e ndodhur midis Beratit dhe Fierit. Në vitin 1944 ai largohet përfundimisht nga Shqipëria për tu rikthyer vetëm në vitin 1991 pas rënies së komunizmit. Fillimisht vendoset në Itali dhe më tej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aty vazhdon studimet dhe diplomohet për Fizikë Bërthamore. Është i martuar me një estoneze dhe baba i tre fëmijëve. Por çfarë rrëfen vetë ai për jetën në SHBA derisa u rrëzua komunizmi shqiptar dhe ai mundi të rimarrë kontaktet me familjen që nuk e kishte parë prej më shumë se 50 vjetësh?

(Vijon nga numrat e kaluar)

Pra zoti Sejfi e kaluam bisedën për momentet kur ju u vendosët në Amerikë, ku nuk kishit shumë dijeni se çfarë ndodhte me njerëzit tuaj në Shqipëri, ndërsa kishit humbur çdo lloj kontakti apo jo?
Po. Ju shpjegova se në Santa Maria De Luca, në Jug të Italisë në një vend peshkatarësh, takova një majore angleze dhe një majore amerikane, që ishte me gradë, e cila quhet Elisabet Burkli. Kjo ishte beqare e pamartuar dhe e moshuar. Pasanike nga babai dhe pasanike nga vetja e vet. Pasanike dhe nga puna ishte me gradë Majore, që do të thotë se merrte rrogë të majme nga Qendra e Refugjatëve.
Ajo kishte vendosur që të ndihmojë refugjatët. Ndër ta më mori dhe mua përsipër ku më rregulloi që të shkoj në Rutgers University, në Nju Xhersi, dhe më tha:
-Shko atje si të mbërrish në Amerikë!
Ashtu bëra. Si mbërrita në Amerikë, një javë më vonë shkova në universitet. Do të vijoja për fushën e Fizikës.
Pas saj nga Shqipëria nuk kisha më asnjë kontakt. Dija që ishte ngatërresë e madhe, por se çfarë nuk dija gjë. Ashtu si nuk dija fare se ishte bërë një roman nga një shkrimtar i dëgjuar ku e kishte titulluar "Komisari Memo" dhe kishte vënë në qendër të tij një personazh nga Protopapajt si Komandant Balli ku në të vërtetë unë kam qenë i tillë nga ai fis. Por unë nuk dija gjë që ai personazh do të përjetësohej fuqishëm edhe në një film artistik.
Për Dritëro Agollin nuk kishe dëgjuar dhe njohur fare?
Jo asnjëherë.
Kishe informacion që ishte një shkrimtar i niveleve të larta në Shqipëri, dhe i preferuar?
Po, e dija që ishte pro komunist.
Po kjo dihet sepse Shqipëria komuniste ishte, dhe detyrimisht të ishe i preferuar duhet të ishe komunist.
Po pas 1990 e ke parë filmin?
E kam parë, por nuk më bën përshtypje se unë nuk kam lidhje me të.
E kam parë dhe njëherë më parë në fakt, por nuk e mbaj mend se kur.
Unë nuk kam fare lidhje me të, por isha vetëm në imagjinatën e Dritëro Agollit.
Vetëm se ishte Protopapa komandant Balli, vetëm këtë lidhje kishit ju?
Mbiemri Protopapa nga fisi juaj, komandant Balli keni qenë ju?
Po unë kam qenë komandant Balli në kuptimin më të thjeshtë.
Për këtë se ishit komandant Balli bëhej fjalë dhe të filmi apo jo?
Jo, nuk ka lidhje fare.
Çfarë i the Dritëro Agollit kur pe filmin e Sali Protopapës?
Nuk çava kokë fare.
Po përse shkove te Dritëro Agolli?
Shkova për pjesën e parë, sepse nuk e mbaj mend mirë se kishte thënë diçka për mua Dritëro Agolli. Nuk e mbaj mend se jam plakur unë tani dhe truri nuk funksionon mirë.
Pasi i them Dritëro Agollit, ai më thotë:
- E kam bërë për sport.
Është figurë artistike ju tha?
Po është punim dhe figurë artistike.
I irrituar shkove?
Po në atë kohë isha shumë i irrituar. Por pastaj thashë:
- Si kjo le të bëjë sa të dojë, nuk do të çaja më kokë.
E kishit njohur më parë Dritëro Agollin?
Jo.
Për herë të parë ju doli kur e thërriti e shoqja?
Po, atëherë ishte për herë të parë kur kam shkuar unë taje.
Si i the kur doli te dera?
Unë i thashë:
- Jam Sejfi Protopapa.
Ai me të drejtë më hapi derën dhe më pranoi në shtëpi dhe për këtë nuk kishte ndonjë problem.
Dhe unë nuk kisha ndonjë problem serioz, dhe nuk e kuptova se pse më morën në qafë kot.
Sepse ai më mori në qafë familjen.
Po çfarë të tha ai, të kishte njohur? Si tu përgjigj? Veç fjalës artistike çfarë të tha?
Unë pas mbarimit të vizitës me Dritëro Agollin vendosa që të mos çaj kokë dhe vazhdova. Unë kam qenë i tërhequr për shumë kohë, dhe jam i tërhequr.
Kam mësuar se je marrë dhe me Janullatosin. Është e vërtetë?
Kjo është tjetër punë, sepse unë atë e quaj punë madhështore.
Pse?
Ti ndoshta nuk e di, por në Kishën Ortodokse, kryepeshkopi qendror ka të drejtë që të emërojë priftërinj dhe çfarë ai të dojë. Dhe Janullatos ka qenë misionar politik dhe jo fetar.
Dhe unë çfarë kam bërë? Kam sulmuar Janullatosin me çdo mënyrë që kam gjetur.
Madje ne këtu kemi përmbysur të gjithë atë përpjekje titanike të Nolit për të shkëputur kishën shqiptare?
Po bravo.
Në Boston krijoi pavarësinë e kishës Shqiptare nga kisha Ruse?
Po dhe ne patëm sukses në Amerikë, por jo në Shqipëri. Në Shqipëri e mori pushtetin.
Tani e mori në fakt se atëherë nuk e merrte. Apo s'është kështu?
Por unë prapë kam futur në Shqipëri 4 veta dhe i edukova që të bëheshin priftërinj, sepse më duheshin priftërinj dhe unë nuk kisha priftërinj.
Dhe sollët ju priftërinj?
I bëra unë priftërinj, se nuk ishin priftërinj. Dy i bëra priftërinj, njëri nga këta ishte Stefan Koja që shkoi dhe u bashkua me kishën rumune si rumun në Shqipëri. Sepse këtu në Shqipëri ekziston komuniteti rumun. Dhe ai përdorte atë lidhjen me një kryepeshkop rumun që kishte qenë në Shqipëri, nuk më kujtohet emri.
Dhe kur kam qenë unë në Rumani ata më dhanë fjalën se, "Do të më ndihmonin mua dhe nuk e mbajtën fjalën se kishin frikë".
Po me Janullatosin çfarë përplasje patët?
Këtë e kam sulmuar vazhdimisht pa ndërprerje.
Me shkrime?
Po me shkrime dhe me veprime se në fillim kam takuar Berishën për të hequr Janullatosin.
Në Amerikë ju ishit me gruan dhe me sa fëmijë?
Me tre fëmijë që i kisha nga dy martesa. Një vajzë me martesën e parë që është në San Françisko. Vajza tjetër është ajo që jeton afër shtëpisë time dhe djali im që ka emrin shqiptar, Bekimi.
Ku punon?
Ai merret me tregti. Merret me kompani të mëdha, që luhet me miliona dollarë.
Gruan e keni?
Gruaja ka vdekur. Ajo ishte estoneze. Ajo ishte pro-shqiptare, madje e donte Shqipërinë më shumë sesa Estoninë. E mora me vete gruan kur shkuam në Protopapë.
Ju jetoni vetëm tani?
Kam një grua plakë që jeton në katin e dytë të shtëpisë time, dhe unë jetoj në katin e parë. Ajo gatuan darkën dhe hamë bukë bashkë. Për mëngjesin dhe për drekën është përgjegjëse që të mbajë ushqimin në frigorifer që të kem unë.
Keni dikë që merret dhe kujdeset për ju?
Po.
Kur more vesh që u përmbys komunizmi në Shqipëri si u ndjetë?
Nuk mu prish puna mua, sepse unë nuk isha angazhuar fare politikisht.
Deri në 1990 jo, sepse unë nuk kam marrë pjesë fare dhe nuk jam marrë me politikë.
Gjithsesi e ndjetë që po përmbysej?
Shyqyr që u përmbys, por jo se më interesonte.
Po kënaqësia juaj që do të takoje motrën dhe do të takoje njerëzit e tjerë që kishe lënë në Shqipëri?
Kjo po.
Dua të them këtë, që pavarësisht se ti mund të mos vije sepse nuk e kishe të lejuar në atë moment. Fakti që ti nuk vije dot në vendin tënd sepse nga ana psikologjike nuk është se ndiheshe mirë apo jo?
Tani ju hap rruga?
Unë erdha menjëherë.
Ndërhyn nipi i tij Eduard Zaloshnja:
- Është interesant fakti se ky shkonte në një shkëmb atje, më ka çuar dhe mua shkonte çdo të shtunë atje, bregut të oqeanit, dhe e kishte përcaktuar pikën se ku i binte ekzaktësisht Shqipëria dhe rrinte gjysmë ore, ose një orë atje.
Ma thuaj pak si e bëje këtë veprimin që shkoje në oqean dhe shikoje nga Shqipëria?
Më shumë në Boston të Amerikës e bëja këtë gjë, por dhe në Itali shkoja te bregu i detit dhe karshi bregut të detit ishte Shqipëria. Po ky ishte mall sentimental.
Tani jemi në vitin 1990, fakti që juve ju hap rruga dhe kishit tani mundësi që të vinit në vendin tuaj që kishit gati 50 vjet që kishit ikur. Unë di që ti ke qenë në takimin që ka bërë Berisha dhe Pashko në Departamentin e Shtetit herën e parë, në mars 1991. Si është e vërteta?
Unë jam munduar të ndërhyj për çështjen e qeverisjes së Shqipërisë. Ka qenë Berisha dhe Gramoz Pashko. Por ishin takime të kota, prandaj eventualisht unë vendosa që të mos merrem më me këto punë.
Çfarë sugjerime i ke dhënë atij?
Kundër komunizmit. Por sugjerimet specifike ishin me emra konkretë që këtë ta pranoni, këtë të mos e pranoni.
Ju jeni dëshmitar i një momenti që ju e konsideroni tragjik të periudhës së vendimit të Mukjes. Dhe ndodheni në Shqipëri në momentin që mbaruan zgjedhjet e përgjithshme, ku për çudi ka fituar koalicioni i majtë. Si e argumenton këtë?
Në zgjedhjet politike të një demokracie siç po mundohet të bëhet Shqipëria, të dyja palët japin kontribut që njëra të fitojë.
Pra, në këtë rast ka mundësi që vota që mori Edi Rama vjen më shumë nga të metat e Sali Berishës sesa nga Edi Rama vetë.
Ka fituar me të drejtë e majta?
Nuk ka fituar me të drejtë, por ka fituar për arsye se Sali Berisha nuk është sjellë mirë.
Kjo është loja politike, po nuk u solle mirë humbe. Pra i bie që Edi Rama të jetë sjellë mirë?
Unë nuk e di, por unë e kam takuar Edi Ramën në Amerikë.
Çfarë konkluzioni ke?
Nuk më jep impresion për të qenë udhëheqës i Shqipërisë Edi Rama.
Pra ju nuk e vlerësoni si lider?
Jo, nuk e vlerësoj dot.
Po Sali Berishën si e vlerësoni?
Tani e vlerësoj ndryshe nga Edi Rama.
Flas si figurë jo për momentin e votimit? Si intelektual, si politikan, si burrë shteti, si e vlerësoni?
Ai është një politikan i falimentuar që humbi zgjedhjet.
Sali Berisha i ka humbur dhe herë tjetër zgjedhjet?
Po mund t'i ketë vjedhur dhe mund t'i ketë bërë me hile. Por këto zgjedhje janë bërë më me kujdes prandaj dhe janë konsideruar si zgjedhjet më serioze, më reale.
Jeni i bindur ju se këto zgjedhje që u bënë tani janë ato zgjedhje që ju keni kërkuar, ose zgjedhjet që ju keni kërkuar në Konferencën e Mukjes në atë kohë nëpërmjet një votimi të rregullt.
Zgjedhjet që janë kërkuar në Mukje kanë qenë parimore.
Këto që ndodhën tani?
Parimore do të thotë që janë perfekte.
Mukja u nda dhe u ça dhe nuk u pranua për faktin sepse u kërkua që pas luftës të vendosë vota se si do të bëhej llogaritja e pushtetit. Pra, ndarja e pushtetit e majtë dhe e djathtë. Apo jo?
Jo e keni gabim.
Duhet ta keni të qartë se Partia Komuniste e konsideronte marrjen e pushtetit si objektiv kryesor. Partia Komuniste i dënoi njerëzit dhe nuk çante kokë për asgjë tjetër. Vetëm donte marrjen e pushtetit dhe asgjë tjetër.
Si e ndieni veten që ju takojnë tani dhe ju pyesin se ju jeni Sali Protopapa?
Çfarë ju thonë?
Unë nuk kam asnjë lidhje me Sali Protopapën.
Si personazh, do ta takosh?
Unë ndiej neveritje.
Do ta takosh Pirro Manin që ka luajtur rolin?
Nuk e kam takuar kurrë. Më thanë që është në Boston, por nuk e kam takuar. Nuk më interesojnë këto gjëra, sepse këto janë gënjeshtra. Kush i krijon Dritëro Agolli, apo dhe ndonjë tjetër, mua nuk më interesojnë sepse gënjeshtra është gënjeshtër.
Për mua të gjitha këto janë gënjeshtra.
Dashin nuk e konsumon të gjithë?
Asnjëherë nuk kam ngrënë një dash të gjithë në të gjithë jetën time.
E ke kërkuar partizanin e strehuar se do të pushkatoje burrat e fshatit?
Jo, këto janë gënjeshtra të Dritëro Agollit, që ai kalon kohën dhe shet libra me këto gënjeshtra.
Shkrimtari serioz nuk bën gënjeshtra, por merret me kujdes me të vërtetën e perëndisë.
Megjithatë ai të bëri të famshëm me atë personazh?
Kjo s'më intereson.
Shumë personave ju kam thënë se sot kam intervistën me Sali Protopapën. Dhe më thoshin: - Jeton akoma? Po jeton: - ju thashë.
Po ke gënjyer dhe nuk ke thënë të vërtetën.
- Unë ju thashë kam intervistë me Sali Protopapën. Dhe ju thashë që ka ardhur nga Amerika. Dhe më thoshin: - Si ka mundësi nuk u vra në fund të filmit ai?
I gjithë filmi është një gënjeshtër, ndaj dhe ti nuk duhet të merresh me këto gënjeshtra. Zot na ruaj.
Jeta ime është shumë e thjeshtë dhe nuk ka hile. Me këtë jetë unë kam jetuar të gjitha vështirësitë.
Eduard Zaloshnja: Unë di të them që ky ka qenë ndërmjetësi për takimin që do të bëhej midis Sali Berishës dhe Gramoz Pashkos në Departamentin e Shtetit.
Faleminderit zoti Sejfi
Faleminderit dhe juve dhe gjithë publikut shqiptar që gjen kohë dhe durim të më ndjekë.
I dua fort të gjithë njerëzit. Populli ynë është një popull shumë dinjitoz.
(Vijon nesër)

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)