Statuti i Shkodres

[Gjelosh PRekaj]

Statutet e Drishtit Botohet i plotë dorëshkrimi i rrallë i 1468

DR. MUSA AHMETI DR. ETLEVA LALA

Dorëshkrimi “Statuta et ordina tiones capituli eçlesiae Cathe dralis Drivastensis” është tepër i rrallë dhe unik, ngase përmban statutet e kapitullit të kishave dhe katedrales së Drishtit që vlenin si statute edhe për vetë qytetin e Drishtit, duke qenë se të dyja pushtetet, edhe ai fetar edhe ai shekullar ishte përqendruar në duart e ipeshkvit dhe të kapitullit të katedrales së Drishtit. Si i tillë, ky statut kapitulli është i vetmi në botë dhe domosdoshmërish edhe i vetmi që është zbuluar deri më sot në qytetet e bregdetit Adriatik e hinterlandin e tij, dhe për këtë arsye ka një vlerë të jashtëzakonshme për historinë e krishterimit. Dorëshkrimi është përgatitur për botim dhe është duke u bërë faqosja e tij nga shtëpia botuese Ombra GVG Tiranë, dhe pritet që në ditët e ardhshme të shohë dritën e botimit. Dorëshkrimi është shkruar nga kanoniku dhe noteri i Tivarit, Simon Dromasys më 12 janar 1468. Ai në fakt ka bërë përshkrimin e variantit të zyrtarizuar të vitit 1464, nga libri i noterit dhe kanonikut të Durrësit, Gjon Mauros, që njëkohësisht ka qenë edhe sekretar i kryeipeshkvit të Durrësit, Pal Engjëllit. Variantin e “Statuta et ordinationes capituli eçlesiae Cathedralis Drivastensis” të vitit 1464 e kishin punuar kanonikët nga Drishti, të cilët ishin të ditur, të arsimuar, dhe njihnin rrethanat, situatën dhe gjithçka tjetër që kishte të bënte me katedralen dhe me zakonet e Drishtit në të kaluarën. Për zakonet e lashta e të lëvduara të kapitullit të katedrales së Drishtit flet vetë teksti në mënyrë eksplicite: “laudabilem consuetudinem antiquorum nostrorum immitantes” (kap. 2); pastaj: “antiquissimam constuetudinem imminantes” (kap. 39) dhe “antiquissima et observata consuetudine” (kap. 44) si dhe “secundum morem et consuetudinem antiquorum” (kap. 46). Pra, përveç përvojës, njohurive dhe njohjes së situatës së përgjithshme, kanonikët nga Drishti, i ndiqnin dhe imitonin si shembull këto statute të lashta “a maioribus nostris quasdam constitutiones traditas,” [f. 2v], që datonin të paktën që nga viti 1397. Sipas të dhënave të tjera arkivore, mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës Gjergjit [ishte ipeshkv në Sapë gjatë viteve: 1440-459] për një veprim të tillë, “ipsique capitulum et canonici nonnulla statuta ediderunt”. Shkaku se pse ky editim nuk u njoh zyrtarisht, ishte vdekja e papës Kalisti III. Ndërkohë, në vitin 1459, vdiq edhe ipeshkvi i Sapës Gjergji, kështu që papa Piu II, pas një lutjeje me shkrim të bërë nga katedralja e Drishtit në vitin 1463, emëron dy persona autoritarë për të verifikuar dhe nëse ka nevojë për të plotësuar statutin ekzistues të Katedrales së Drishtit. Këta ishin, kryeipeshkvi i Durrësit Pal Engjëlli dhe kryedhjaku i Shkodrës, emri i të cilit nuk na bëhet e njohur në statute, por që sipas Hierarchia Catholica të Eubelit (vëll. II, f. 256) ai duhet të ketë qenë dominikani Manuel (1451-1465). Pas një pune të kujdesshme të kryeipeshkvit dhe kryedhjakut, më 21 nëntor të vitit 1464, në abacinë benediktine të shën Theodorit në Elohiero bëhet njohja zyrtare e statuteve dhe urdhëresave të kapitullit të kishave dhe katedrales së Drishtit që zyrtarisht do të njiheshin me emrin “Statuta et ordinationes capituli eçlesiae Cathedralis Drivastensis.” Kjo njohje u bë në prani të “zotit at Nikollë Lalemit, abatit të manastirit në fjalë dhe në praninë e fisnikut Gjergj Topia dhe të burrave të nderuar, z. Pjetër, rektorit të Shën Demetrij de Plumsis dhe të z. Gjin, rektorittë Shën Venere de Managastis dhe në prani të dëshmitarëve dhe të ftuarve të tjerë edhe të rogatëve...”

Dorëshkrimi i statutit të Katedrales së Drishtit për herë të parë përmendet në katalogun 438 të antikuarit gjerman, Karl Ëilhelm Hiersemann nga Lajpcigu, në qershorin e vitit 1915, fasc. 43, nën numrin 250, i përshkruar në mënyrë shumë sipërfaqësore, por me titull të plotë: “Statuta et ordinationes capituli eçlesiae Cathedralis Drivastensis”. Meqenëse dorëshkrimi nuk u shit, Hiersemann i përsëriti shënimet e vitit 1915 në katalogun 477 për vitin 1920, fasc. 7, nën numrin 33, duke mos shtuar asgjë më shumë. Në botën shkencore, i pari që tërhoqi vëmendjen për ekzistencën, vlerën dhe rëndësinë e këtij dorëshkrimi është albanologu kroat, Milan Shuflaj. Në pamundësi për ta blerë vetë këtë dorëshkrim, Shuflaj i drejtohet banit kroat, Rauhit, që ta blente atë për Bibliotekën Universitare tëZagrebit. Kjo gjë nuk u realizua. Shuflaj provoi përsëri përmes Thalloczy-t që Akademia Vieneze ose ajo e Budapestit ta blinin këtë dorëshkrim, por pa sukses. Ndërkohë që Shuflaj po këmbëngulte që dorëshkrimi të blihej me çdo kusht, në vitin 1920, ai njoftohet, se një blerës anonim e kishte blerë dorëshkrimin për shumën marramendëse prej 2.000 markash, aq sa ia kishte vënë çmimin antikuari gjerman. Një gjë e tillë e shqetësoi shumë, sepse kishte shpresuar që një ditë ta botonte vetë këtë “burim me vlera të jashtëzakonshme për mesjetën e qyteteve shqiptare.”

Origjinali i dorëshkrimit sot ruhet në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës në Danimarkë (Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København. /The Royal Library, The Manuscript Department, Copenhagen/, fondi: Sektori i dorëshkrimeve, sign. Ny kgl. S. 1822), në një kuti kartoni ngjyrë jeshile dhe është i lidhur me kopertina kartoni të forta, ngjyrë kafe të errët, ndërsa kurrizi është prej pergameni të bardhë. Gjashtë faqet e para dhe të fundit janë boshe: janë faqe që u takojnë kopertinave kur është bërë lidhja e re në fund të shek. XIX. Dorëshkrimi është jes së Engjëllorëve, e cila lexohet me vështirësi sepse është shumë e zverdhur. Kopertina e fundit e pergamenit të dorëshkrimit është mjaft e dëmtuar. Në të ka disa rreshta me shënime në fund të faqes, por ato janë shumë të dëmtuara nga koha dhe nuk lexohen. Dorëshkrimi ka gjithsej 922 rreshta. 32 faqe kanë nga 27 rreshta, dy faqe nga 26 rreshta [f. 14v dhe 17v] dhe një faqe 6 reshta [f. 18r], me 53 kapituj dhe dimensione: 17.5 x 25.7 cm. Sipas informacioneve që morëm në Bibliotekën e Danimarkës, që nga viti 1920, kur ky dorëshkrim ka arritur në këtë bibliotekë e deri më sot, me këtë dorëshkrim nuk ka punuar asnjë studiues. Duke qenë se këto statute bazohen në një shkallë të lartë tek zakonet e vjetra ekzistuese “antiquissima et observata consuetudine” (kap. 44) duke i hedhur në letër ato që tashmë ishin praktikë e përditshme në shoqërinë shqiptare, “secundum morem et consuetudinem antiquorum” (kap. 46), statutet fillojnë me një normë zakonore që duhet të ketë qenë shumë e përhapur në traditën e lashtë shqiptare siç është ajo e respektit të ndërsjellë të brezave dhe pikërisht me “Në ç’mënyrë të rinjtë duhetduhet të respektojnë pleqtë dhe në ç’mënyrë pleqtë duhet t’i duan të rinjtë...” [kap. I] duke theksuar kështu që në fillim vlerat tradicionale dhe rëndësinë që ata u jepnin këtyre vlerave vendore. Në kapitujt në vijim përcaktohet mënyra e zgjedhjes së rektorit dhe prokuratorit [kap. II], saktësohen detyrat dhe përgjegjësitë e rektorit [kap. IV], kanonikëve [kap. VII, VIII, IX, XLIV], rregulli për diskutim në kapitull dhe respekti ndaj pleqve [kap.XVII], ruajtja dhe përdorimi i vulës; dokumenteve dhe privilegjeve [kap. XX], gjobat për vjedhje dhe mashtrim [kap. XXIII], përfaqësimi i kanonikëve dhe të deleguarit e tyre në bisedime ose marrëveshje të ndryshme [ kap. XXIV], dënimet për rrahje [kap. XXIX], shqyrtimi i ankesave të ndryshme nga qytetarët, por edhe nga kanonikët [kap. XXX-XXXIII], në rast të mungesës së normës statutore, të veprohet sipas drejtësisë dhe ndershmërisë, duke pasur gjithmonë parasysh frikën e Zotit [kap. XXXV]. Aty flitet gjithashtu për dënimet e konkubinatit [kap. XXXVI], ndërsa kap. XLI, flet për ndihmën dhe mbështetjen e studiuesve dhe atyre që shkojnë me studime. Kap. LI, trajton “Mosmarrëveshjet rreth respektimit të statuteve,” etj. Statutet e qyteteve-komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë edhe një herë ekzistencën e qyteteve-komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin e tyre dhe ngjashmëritë me qytetetkomunat e tjera të Evropës si dhe zhvillimin e të drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendëse. Me këtë rast falënderojmë kolegët dhe bashkëpunëtorët: Noel Malcolm, Gerhard Jaritz, Robert Elsie, don David Gjugja, Karen Maria Jensen, Tomasso Mrkonjic, Christine Maria Grafinger, Erik Petersen, Aleksandar Stipçeviq, Ëilly Kamsi, Aleksandër Meksi, Pëllumb Xhufi, Skënder Blakaj, etj. për ndihmesën që ka dhënë secili në fushën e tij.

[Gjelosh PRekaj]

Albanologut kroat i njihet merita për një studim me vlera të rralla për “STATUTA ET ORDINATIONES CAPITULI EÇLESIAE CATHEDRALIS DRIVASTENSIS”. Por ai s’pati rastin kurrë ta kishte në dorë dorëshkrimin origjinal. E për këtë shkak shumë pasaktësi e gabime dalin sot në përballëjen e dorëshkrimit me studimin e albanologut...

Njëri ndër albanologët më të mëdhenj të të gjitha kohërave, kroati Milan Šufflay, përveç studimeve kapitale në fushën e his torisë dhe albanologjisë, në vitin 1927, bo toi së bashku me njërin nga paleografët më me famë botërore Viktor Novakun, librin: “Aemilianus Šufflay, Victor Novak, Statuta et ordinationes capituli eçlesiae cathedralis Drivastensis”. Në Biblioteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Istoriska Serija. Izdanje Seminara za Arbanasku Filologju Universiteta u Beogradu /Urednik, Henrik Bariæ/ Beograd, 1927, lib. II, fasc. 1, ff. [I-XVIII]-1-31 – [I-III]. Në fakt ata bënë editimin e dorëshkrimit të këtyre statuteve të panjohura dhe të pabotuara deri atëherë.

Transkriptimin e “Statuta et ordinationes capituli eçlesiae cathedralis Drivastensis,” e shoqëroi një studim kritik, që për shumë gjëra është i patejkaluar edhe sot e kësaj dite. Natyrisht, studimet, hulumtimet dhe botimet e reja, në disa raste plotësojnë dhe korrigjojnë M. Šufflay-n, qoftë për disa ide, qoftë për disa fakte historike të cilat M. Šufflay i njihte.

Analiza e situatës historike, paraqitja e sfondit politiko- fetaro-kulturor tregon për skrupulozitetin dhe gjenialitetin e M. Šufflay-t, i cili më mirë se askush, futet thellë nëpër labirintet e mesjetës shqiptare. Gjykimet e tij të guximshme, në të shumtën e rasteve janë të drejta dhe të qëndrueshme. Me seriozitet, sy të mprehtë dhe kokë të ftohtë, ai i qaset zgjidhjes së rebusit mjaft enigmatik të mesjetës shqiptare, duke vënë në pah më shumë se një herë elementet dalluese dhe karakteristike të shqiptarëve të cilët janë autoktonë dhe duke dalluar elementin e ardhur, qoftë ai latin, grek apo sllav.

Duke bërë një sintezë të historisë së qytetit-komunë të Drishtit, M. Šufflay, arriti të nxjerrë në dritë zhvillimet shumë të rëndësishme të trevave shqiptare, jo vetëm të Veriut, por edhe të Jugut dhe Shqipërisë së Mesme. Mundësia për njohjen dhe leximin në origjinal të dokumenteve të mesjetës, e favorizon në masë të madhe M. Šufflay-n, sepse atij nuk i mungoi sensi për një ballafaqim të burimeve, dokumenteve dhe informacioneve të tjera me njëra-tjetrën.

Shumë herë i ashpër dhe i rreptë deri në ekstrem, M. Šufflay, nxori përfundime mjaft domethënëse, por jo çdoherë të qëndrueshme. Ndoshta, sikurse ka vepruar më se njëherë edhe në studimin e Statuta et ordinationes capituli eçlesiae cathedralis Drivastensis, ku hapur pranoi gabimin në gjykimin e tij për përmbajtjen e statuteve, duke i menduar ato si statute të qytetit e jo të katedrales, po të kishte në dorë burimet, dorëshkrimet dhe dokumentet që ne kemi sot në dorë, me siguri që ai do të mbante një qëndrim krejt tjetër dhe do të bënte një qasje shumë më të kujdesshme për familjen e Engjëllorëve të Drishtit: e theksojmë për familjen në përgjithësi, por edhe për pjesëtarët e familjes, në veçanti.

Pjesa dërrmuese e këtyre burimeve të shkruara, dorëshkrime, dokumente dhe libra pak të njohur ose fare të panjohur, ruhen në shumë arkiva e biblioteka tëndryshme të Italisë, Kroacisë, Spanjës, Austrisë, Hungarisë, Francës, Rusisë, Shkodrës, [te disa pinjollë të kësaj familje, si psh. Kamsi, në Shkodër], etj.

Deri me sot, nuk është bërë një punë sistematike, hulumtuese-studiuese, identifikuese për gjithçka ruhet për këtë familje. Është folur e shkruar shumë për disa nga dorëshkrimet e njohura të familjes Engjëllore nga Drishti, të cilat ruhen në biblioteka shtetërore dhe private. Një pjesë fare e vogël e tyre janë botuar, ndërsa pjesa më e madhe vetëm janë zbuluar dhe ende nuk janë botuar, presin studime dhe analiza të gjithanshme kritike të specialistëve nga fushat përkatëse për të bërë një vlerësim sa më real dhe preciz si për të dhënat që ofrojnë ato ashtu edhe për saktësinë e trajtimit të tyre, origjinalitetin, autenticitetin dhe vlefshmërinë historike. Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, përveç se janë të pabotuara, kanë si elemente të përbashkëta, [katër prej tyre, ato nga Vatikani (dy dorëshkrime), Firenca dhe Venediku] faktin se janë shkruar nga e njëjta dorë në fund të shekullit XV ose fillim të shekullit XVI. Ka shumë gjëra që duhen sqaruar, parë me sy kritik, rivlerësuar, ballafaquar me burime dhe dokumente të tjera, të drejtpërdrejta apo të tërthorta, për të nxjerrë përfundime të sakta, të qëndrueshme dhe të vlershme, qoftë për familjen, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje, të cilët kishin ndikime të jashtëzakonshme në shumë zhvillime të kohës në shekujt XVXVII. Pothuajse të gjitha dorëshkrimet [ato që janë më shumë se disa faqe] të cilat sot ruhen në origjinal dhe janë shkruar nga pjesëtarë të kësaj familje të madhe ose për këtë familje, mendojmë se duhen botuar. Botimi i tyre është me shumë vlera dhe interes, sepse aty ka të dhëna të shumta nga fusha të ndryshme, për të cilat njohuritë tona janë të pamjaftueshme për kohën kur ato u krijuan apo për kohën kur ato flasin.

Me mjaft interes është përpjekja e M. Šufflay-t për të zgjidhur “enigmën” siç e quan ai të dy “Palëve,” Dushmanit dhe Engjëllit. Por edhe këtu, kemi përshtypjen, që për shkak të mosnjohjes së burimeve të reja dhe literaturës më të fundit, ai u nxitua. Me një vështrim të kujdesshëm, mund të pohojmë se bëhet fjalë vetëm për një person, dhe konkretisht për Pal Engjëllin, e jo për dy persona Pal Dushmanin e Pal Engjëllin. Dokumentet nga Padova, Trevizo, Venediku, Vatikani, Dubrovnikku, etj, nuk i japin të drejtë M. Šufflay-t, por as studiuesve e historianëve të tjerë, të cilët shkruajnë për “dy ipeshkvë.” Një studim i kujdesshëm i dokumenteve origjinale që ruhen në ASV (Arkivin Sekret të Vatikanit) për Pal Engjëllin në të cilat gjejmë datën e emërimit të tij ipeshkëv i Drishtit, e pastaj edhe kryeipshkëv i Durrësit, hedhin dritë të re për këtë personalitet,duke mohuar ekzistencën e “dy ipeshkëve Pal.” Poashtu, nga këto burime saktësohet edhe vendi i ipeshkvisë e më vonë edhe kryeipeshkvisë së Krainës, e jo Krajës siç pretendonte M. Šufflay dhe shumë të tjerë pas tij.

Paulus Dussius ka qenë ipeshkv i Shasit më 16. XI. 1440 – 18. VII. 1446, C. Eubel, Hierachia Catholica..., vëll. II, f. 243; D. Farlato, Illyrici Sacri..., vëll. VII. f. 292; ndërsa B. Gams, Series episcoporum..., f. 406, shënon si datë të vdekjes së Pal Dushit 22. XII. 1445, por në mes të emrit e mbiemrit në kllapa shënon “Angelus” përkatësisht: Paulus (Angelus) Dusius. Ne mendojmë se Eubeli, Gamsi dhe historianë e studiues të tjerë gabojnë kush shënojnë se Pal Dushi dhe Pal Engjëlli, janë dy personalitete të ndryshme. Studimet dhe kërkimet shkencore më të reja, hedhin poshtë pohimet se kemi dy ipeshkv në atë kohë; ndërsa ishte ipeshkv i Drishtit më 22. XII. 1445-23. IX. 1457. C. Eubel, Hierarchia Catholica..., vëll. II. f. 145; D. Farlati, Illyricum Sacrum..., vëll. VII, f. 240-243; B. Gams, Series Episcoporum..., f. 406. C. Eubel, në f. 145, referenca nr. 1, shkruan: “Qui 11 Mart. 1454 promovetur in aepum. Craynen., ita tamen ut retineat eçl. Drivasten.” Ndërsa D. Farlati, vëll. VII, f. 242, shkruan se Paulus Dussius ishte ipeshkv i Crainensem dicti Episcopi Dumnenses et Macarenses” duke ju referuar vëllimit IV, të “Illyricum Sacrum.” Në këtë vëllim, në f. 91-183, nuk hasim asjëher emrin e Paulus Dussius, pra si duket nga këtu vjen ngatërresa e Pal Dushit me Pal Engjëllin. D. Farlati, Illyricum Sacrum..., vëll. IV, f. 91-183.

Më shumë se një herë në këtë studim M. Šufflay është marrë me: “Urdhërin e Shenjtë Kalorsiak Konstantinian të Shën Gjergjit” që Engjëllorët e mbanin që prej shekullit XV deri në shekullin XVII, dhe po ashtu ata mbanin edhe titullin e Mjeshtrit të Madh të Urdhërit.

Po të mos dispononim me qindra faqe dokumente, dorëshkrime të pabotuara, por edhe literaturë të botuar të kohës, edhe ne do ishim të të njëjtit mendim me te, por, jemi të detyruar të shprehim rezervat tona përsa i përket qëndrimit të M. Šufflay-t për këtë urdhër dhe për drejtuesit e tij. E vërteta është se ky urdhër ka ekzistuar dhe ekziston edhe sot e kësaj dite, po për mëse 3 shekuj drejtohej nga Engjëllorët.

Burimet arkivore hedhin dritë duke nxjerrë në pah edhe emra shumë të nderuar që ishin të lidhur me “Urdhërin e Shenjtë Kalorsiak Konstantinian të Shën Gjergjit” siç ishte Gjon Françesk Albani (Giovanni Francesco Albani, më vonë papa Clemente XI) që në vitet 1690-1700, ishte protektor i këtij Urdhëri, pra gjatë kohës që detyrën e Mjeshtrit të Madhe e ushtronte Gjon Andrea Engjëlli, i cili këtë detyrë e dorëzoi më 27 korrik 1697.

Urdhëri i Shenjtë Kalorsiak Konstantinian i Shën Gjergjit është një Urdhër kalorësiak. Mendohet se është themeluar nga perandori Konstandini i Madh, për të mbrojtur Labarin, i cili me trupat e tij mori pjesë në Betejën e Urës së Milvianës, në vitin 312 pas Krishtit. Kjo fitore e madhe mbi forcat pagane të Maksentius-it çoi në konvertimin e Perandorisë Romake në krishtërim gjë që formësoi gjithë historinë evropiane të mëvonshme. Sipas historianëve të shekullit XVI dhe XVII, kjo ngjarje e madhe u festua me themelimin e një urdhëri kalorësish. Statutet e shekullit XVI thonë që rregullat origjinale u konfirmuan dhe u lëshuan nga perandorët Isak Engjëlli dhe Mihal Paleologu, por variantet më të vjetra të këtyre statuteve, që ne njohim, datojnë nga shekulli XVI.

Karakterin fetar urdhëri e mori më 17 korrik të vitit 1550, kur papa Juli III [1550- 1555] e njohu Urdhëri me anë të bulës Quod Alias, duke i siguruar Andrea dhe Jeronim Engjëlli të Drishtit titullin e Mjeshtrit të Madh. Me rastin e kësaj njohjeje nga ana e papës, Kongregacioni i Koncilit do t’i siguronte një providani të jashtëzakonshme. Një dokument nga Camera Apostolice e Vatikanit, e vitit 1558, është dëshmi e pagesave të shumave jashtëzakonisht të mëdha për Andrea Engjëllin, gjë që dëshmon lidhjet e tij në nivelet më të larta si fisnik shqiptar, por edhe si Mjeshter i Madh i urdhërit që drejtonte. Dokumenti është në gjuhën latine, dhe origjinali i tij ruhet në Instrumenta Miscellanea 6673, anno 1558; përkthimi i tij është: “Duke u dashur që të kemi të nderuarin zotin Andrea Engjëlli, dukën dhe kontin e Drishtit sipas fuqisë së të sipërpërmendurës Motu Proprio të Palit III, meqenëse të dy përmbajnë për furnizimin që është bërë në jetën e tij prej 100 dukatë floriri, të shpërndara në mënyrë të njejtë në çdo muaj, që filloi me furnizimin e të sipërpërmendurit zotit Lekë, vëllait të tij, d.m.th. nga korriku i vitit 1535, me një shumë prej 100 dukatë në muaj, shumë kjo që do të vazhdojë deri në fund të nëntorit të vitit 1558, që bëjnë 23 vjet e 6 muaj, dhe që në dukatë floriri bëjnë 28.200 dukatë.” Në kohën e pontifikimit të Gregorit XIII [1572-1585] në vitin 1576, njohja e papës Juli III i solli Urdhërit një të re shumë të madhe: karakterin fetar që e vendosi përfundimisht nën Rregullën e Shën Bazilit. Bashkë me Urdhërin e Maltës, Urdhëri Konstantinian i Shën Gjergjit janë të vetmit urdhëra fetaroushtarakë ndërkombëtarë që e kanë ruajtur këtë status të pandryshuar deri në ditët tona. Urdhëri i dedikohet propagandës së besimit, të mbrojtjes së kishës dhe përkrahjes së Selisë së Shenjtë. Anëtarët e saj zotohen për besnikëri ndaj papës dhe mbështetje të mësimeve dhe të dogmës së Kishës Katolike Romane. I pari prej Engjëllorëve të cilit iu konfirmua titulli i Mjeshtrit të Madh ishte Ndreu, që mbante titullin Princ i Maqedonisë si dhe Dukë e Kont i Drishtit (1398-1479). Pas tij titullin e Mjeshtrit të Madh e trashëgoi i biri Pjetri (vdiq në vitin 1511) i cili ia la atë Ndreut II që është edhe autor i gjenealogjisë në fjalë, si dhe i shumë veprave të tjera, disa nga të cilat vihen në dyshim si falsifikate. Titulli i Mjeshtrit të Madh ishte dhe vazhdon të jetë i trashëgueshëm, e si i tillë mbeti pa ndërprerje në duar të Engjëllorëve deri në vitin 1623. Në këtë vit Engjëllorët e Drishtit ia lëshuan Mjeshtërinë e Madhe, Marino Karaçiolit (Marino Caraçiolo), princit të Avelinos, dhe më 23 nëntor të po atij viti papa Urbani VIII [1623-1644] ia konfirmon këtë dinjitet atij duke theksuar origjinën bizantine, që ruhet edhe sot e kësaj dite në kryqin e Urdhërit.

Megjithatë princi i Avelinos vdiq në vitin 1630, kështu që titulli i Mjeshtrit të Madh u kthye përsëri tek Gjon Andrea Engjëlli i Drishtit. Me breven Cum Sicut të 27 gushtit 1672, papa Klementi X [1670-1676] emëron një prokurator gjeneral të Urdhërit në Romë, dhe një kardinal protektor, kardinalin de Massimi. Ai vendosi gjithashtu që prokuratori gjeneral i Urdhërit të merrte pjesë në kapelën pontifikale dhe që të vendosej në rang pas prokuratorit gjeneral të Urdhërit të Shërbëtorëve të Marias.

Me anë të breves së 14 qershorit të vitit 1687 papa Inocenti XI [1676-1689] emëroi protektor të Urdhërit kardinalin Gaspero Kavaliero (Gaspero Cavaliero), i cili në vitin 1690 pasohet nga kardinali Gjon Françesk Albani (Giovanni Francesco Albani) që bëhet më vonë papa Klementi XI [1700-1721], që e përkrahu Urdhërin dhe Mjeshtrin e tij të Madh me privilegje të vazhdueshme gjatë gjithë pontifikatit të tij. Në fund të shekullit XVII, shtëpia e Engjëllorëve të Drishtit – dega e fundit e Komnenëve – po shuhej me Gjon Andrea Engjëllin e Drishtit që nuk la trashëgimtarë. Kështu me një akt kërkesë të 27 korrik 1697, u aprovua që titulli i Mjeshtrit të Madh të transferohej te Duka i atëhershëm i Parmës, Piacenza Francesco I Farnese (1697-1727) dhe më vonë te pasardhësit e familjes Farnese.

Nëse Skënderbeu kishte ndonjë lidhje me këtë Urdhër, dhe se çfarë lidhje ishte kjo, nuk dihet akoma dhe madje as që është hedhur si hipotezë. Megjithatë i çuditshëm është fakti që duka i Parmës, kur ishte Mjeshtër i Madh i Urdhërit, [Piacenza Francesco I Farnese (1697-1727)] huazoi nga Arkivi Sekret i Vatikanit shumë dokumenta origjinale, [rast shumë i veçantë ky në historinë e Arkivit Sekret të Vatikanit] papnore drejtuar jo vetëm familjes së Engjëllorëve të Shqipërisë por edhe vetë Skënderbeut. [Christina Maria Grafinger, Die Ausleihe Vatikanischer Handschriften und Druckëerke 18. Jahrhundert, vëll. II, Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 2002, nr. 30, 35, 36, 37, 39].

Portreti i M. Sufflay Portreti i albanologut kroat Milan Sufflay në kabinetin e punës në Zagreb, një ditë para vrasjes, më 17 shkurt 1931.

Ballafaqimi i këtyre dokumentave me burime të tjera analoge, dokumente dhe dorëshkrime origjinale të kohës, të cilat do të zgjidhin disa enigma qoftë për origjinën e familjes së Engjëllore, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje të cilët vërtet meritojnë një vëmendje të veçantë, por edhe kërkime e studime të hollësishme.

Nuk ndajmë mendimin me Paolo Pettën dhe ndonjë tjetër për pjesëtarët e kësaj familje fisnike feudale shqiptare, sepse, janë dorëshkrimet, dokumentet dhe literatura tjetër e cila dëshmon se ka nxitim dhe njëanshmëri në këto studime. Familjet fisnike shqiptare në mesjetë, ashtu si edhe familjet e tjera europiane kishin jo vetëm tituj të lartë fisnikërie, por gëzonin edhe privilegje të caktuara, të cilat herë pas here i konfirmonin dhe i rikonfirmonin sipas nevojës me diploma përkatëse të lëshuara nga autoritetet më të larta të kohës siç ishin perandorët bizantinë dhe më vonë papati, përkatësisht Selia e Shenjtë. Dëshirojmë të theksojmë me këtë rast, se do të merremi me shumë seriozitet edhe me disa shkrime të ndonjë autori shqiptar që ka shkruar për Statuta et ordinationes capituli eçlesiae cathedralis Drivastensis, pa i pasur asnjëherë ato në dorë, apo pa njohur përmbajtën e tyre, por, vetëm e vetëm duke dëgjuar copëra rrëfimesh, ka guxuar të bëjë pohime shumë të guximshme dhe të paqëndrueshme, si për vetë statutet ashtu edhe për rëndësinë dhe vlerën e tyre, apo ndonjë tjetër duke shkruar në ndonjë ministri si specialist “se ato (Statutet) janë burime kishtare dhe nuk kanë vlerë për botim,” gjë që të bën të mendosh se për çfarë specialisti apo historian-medievisti është fjala, i cili bën vlerësime të tilla të çuditshme, aq më pak, kur dihet se çdo burim, dorëshkrim apo dokument nga shek. XV, që është edhe origjinal, përbën një burim të dorës së parë për historiografinë shqiptare, veçanërisht tani, kur kjo histori ka nevojë të rishkruhet. Duke dëshiruar që të japim një kontribut për medievistin, albanologun dhe historianin e shquar kroat M. Šufflay, sjellim në vijim një biografi të tij përmbledhëse dhe bibliografi të shkurtër. Themi të shkurtër, sepse M. Šufflay, ka botuar më shumë se tre mijë zëra bibliografikë, në gjuhë të ndryshme, pa llogaritur këtu dorëshkrimet origjinale që ruhen në Arkivin Shtetëror të Zagrebit, nga ku nën kujdesin tonë janë skanuar disa qindra faqe të këtyre dorëshkrimeve, të ruajtura në 13 CD, që i janë dorëzuar AQSH, Tiranë.

[Gjelosh PRekaj]

Milan Šufflay lindi më 8 nën tor 1879 në Lepoglavë të Kroacisë. Shkollën fillore e mbaroi në vendlindje, ndër sa gjimnazin klasik në Zagreb, ku u diplomua si nxënësi më i mirë i gjeneratës së tij. Studioi shkencat shoqërore në Universitetin e Zagrebit dhe doktoroi në vitin 1901. Menjëherë pas doktoraturës, Šufflay iu vu punës për sistematizimin, mbledhjen dhe përshkrimin e dokumenteve mesjetare nga arkivat e qyteteve bregdetare dalmatinase për “Codex Diplomaticus,” (Diplomatièkom zborniku Kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije 1101- 1399). Këtu lindën kontaktet e para të studiuesit të ri me lëndën e vëllimshme dhe të pahulumtuar fare, që i takonte Shqipërisë. Në vitin 1902, Šufflay mbrojti me sukses titullin “profesor” në shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit me temën: “Hrvatska i zadnja pregnuæa istoène imperije pod •ezlom triju Komnena (1075-1180)”. Në vitet 1902, 1903 në Vjenë në Österreichisches Institut für Geschichtsforschung u specializua për paleografi latine, diplomatikë, kronologji dhe notariat, tek profesorët e mirënjohur O. Redlicha dhe A. Dopscha. Në këtë vit, ai u rregjistrua tek prof. K. Jireèek për “Studimet albanologjike në Kolegjin e Vjenës”, studime këto që nuk arriti t`i përfundonte. Në vitin 1904, botoi studimin e habilitacionit me titull: “Die Dalmatinische Privaturkunde. Dr. Milan v. Šufflay. In Kommission bei Carl Gerold’s sohn/ Buchhändler der Kaiserlichen Akademie der Ëissenschaften. Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Ëissenschaften in Ëien. Philosophisch - Historische klasse. Band CXLVII. (Vorgelegat am 20. Mai 1903.). Ëien, 1904". Në vitet 1904- 1908, dr. Šufflay punoi si asistent në bibliotekën kombëtare Szeczeny të Budapestit. Këtu thelloi njohuritë në fushën e ballkanologjisë dhe sidomos të albanologjisë. Ai arriti të vendosë kontakte të shum- BIOGRAFI- V Emilianus de Sufflay ta me intelektualë dhe shkencëtarë me famë botërore, kontakte këto që do t’i shfrytëzonte më vonë, gjatë gjithë punës së tij shkencore. Në Budapest, Šufflay arriti që në revista dhe gazeta të ndryshme të botonte një numër të madh punimesh shkencore me vlera të jashtëzakonshme. Në revistën Szazdok, botoi dy punime për mesjetën kroate, ku me argumente shkencore tregoi se dokumentet e Rabit të shek. XI dhe XII për mbretin kroat Zvonimir ishin falsifikat. Kjo gjë më vonë do t’i kushtonte shumë, sepse do të shpallet tradhëtar i popullit kroat, dhe studentët e tij do t’ia bojkotonin leksionet! Në vitin 1908, ai u emërua profesor i rregullt për shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit. Së bashku me Talocin dhe Jireèekun, në vitin 1913 dhe 1918, ai botoi kryeveprën “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, vol. I-II. Në vitin 1918, me kërkesën e tij doli në pension, e pastaj botoi “Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die Orthodoxe Durchbruchszone im Katholischen Damme.” Në: Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojnièiæ pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 1-70, që do të ishte pjesa e tretë e Historisë së Shqipërisë, të cilën kishte planifikuar që së bashku me Talocin dhe Jireçekun, ta shkruante në pesë vëllime. Po këtë vit, botoi edhe studimin tjetër: “Politische Schicksale des Themas Dyrrhachion. Në: Vjesnik Kr. hrvatsko- slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojnièiæ pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 273-300.” Në vitin 1920 vazhdoi botimet e tij me romanin, “Konstantin Balšiæ”, me temë nga mesjeta shqiptare. E firmosi me pseudonimin Alba Limi.

Në dhjetor të vitit 1920, Šufflay u burgos. U dënua me tre vjet e gjysmë burg të cilat i kaloi në Mitrovicën e Sremit. Në vitin 1924 botoi në të përditshmen zagrebase, “Obzor”, romanin fantastiko-shkencor: “Na Pacifiku 2255 - metagenetièki roman u èetri knjige”. Po në këtë vit botoi edhe: “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich ëährend des Mittelalters. Vorgelegt in der Sitzung am 24. April 1918. Akademische der Ëisenschaften in Ëien. Philosophischen- historische Klasse. Denkschriften, 63. Band, 1. Abhandlung. Ëien – Leipzig: Hölder- Pichler-Tempsky A.-G. Kommisions-Verleger der Akademie der Ëissenschaften in Ëien, 1924,” dhe “Nacionalne maglice. Sredovjeèna plemena Albanije i Crne Gore. Në: Obzor. Zagreb, 20, 24-25 shkurt dhe 4 prill 1924, viti LXV, nr. 49, f. 4; nr. 53, f. 3; nr. 54, f. 3; nr. 62, f. 2,” si dhe “Sredovjeèni dinaste Albanije i Crne Gore. Dr•avne jezgrice, në Obzor, Zagreb, 16- 19 prill 1924, viti. LXV, nr. 105, f. 4; nr. 106, f. 1; nr. 107, f. 4; nr. 108, f. 11.”

Veprimtarinë botuese në fushën e albanologjisë e vazhdoi me botimet: “Povijest sjevernih Arbanasa (Sociološka študija) në “Arhiv za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju” /Urednik H. Bariæ/ [Séminar de Philologie Albanaise-Seminar za Arbanasku filologiju], Beograd, 1925, libri II (1924), f. 193- 242" dhe “Srbi i Arbanasi (Njihova simbizoa u srednjem vijeku), Sa predgovorom prof. Univ. u Beogradu, Beograd, 1925, f. III-IV 1- 142,” kurse më 1926 botoi: “Vjerske prilike u Albaniji kroz vjekove, Katolièki Sjever i pravoslavni Jug u muslimanskoj dr•avi në Obzor, Zagreb, 11 qershor 1926, viti. LXVII, nr. 154, f. 2-3.” Në vitin 1928, botoi librin me ese: “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike”. Po këtë vit, u emërua profesor i rregullt në Universitetin e Budapestit, por për shkak se nuk i dhanë pasaportë, u detyrua ta refuzojë këtë emërim. Problemet me policinë ishin pjesë përbërëse e jetës së dr. Šufflay- t.

Sipas disa të dhënave më të reja të zbuluara në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, dr. Milan Šufflay ishte njëri ndër shkencëtarët e rrallë në botë që u përcoll hap pas hapi nga policia, e madje jo vetëm ai, por edhe personat me të cilët kontaktonte, duke përfshirë këtu edhe anëtarët e familjes së tij të ngushtë dhe të gjerë. Një mbikqyrje e tillë kishte filluar në fund të vitit 1922, gjë që mund të dëshmohet nga dokumentet arkivore. Fillimisht vëzhgohej vetëm ditën, ndërsa më vonë 24 orë pa ndërprerje. Për çdo të re nga mbikëqyrja i raportohej drejtpërdrejt kryeministrit, Petar Zhivkoviç, e më vonë pasardhësit të tij, Milorad Srshkiçi në Beograd dhe vetë mbretit, në mënyrë që të kishin parasysh veprimtarinë dhe lëvizjet e shkencëtarit të madh.

Në vitin 1929, Akademia Vjeneze e Shkencave i propozoi dr. Šufflay-t që të vazhdonte vjeljen e lëndës arkivore për vazhdimin e botimit të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia,” vëllimet III-V. Këtë iniciativë e përkrahu edhe qeveria e Mbretërisë Shqiptare, e cila shprehu gatishmërinë e saj për të hequr shpenzimet për një ndërmarrje të tillë kaq serioze dhe të vlefshme. Dr. Milan Šufflay, u ftua të vizitojë Shqipërinë. Pas shumë peripecish rreth marrjes së pasaportës, ai arriti në Shqipëri më 12 janar të vitit 1931. Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20.00h, në rrugën “Dalmatinska” nr. 6 (në Zagreb), dr. Milan Šufflay goditet për vdekje nga pusia. Plagët ishin të rënda dhe ai vdiq të nesërmen, më 19 shkurt. Kishte vetëm një ditë që ishte kthyer nga Shqipëria, ku kishte qenë për vizitë disaditore. Vrasësit ishin Branko Zëerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina. Ata deklaruan që kishin marrë urdhër nga Beogradi për të likuiduar dr. Šufflay-n. Paanshmëria, korrektësia dhe simpatia e madhe ndaj popullit shqiptar, lidhjet e afërta me Shqipërinë, pranimi dhe argumentimi në mënyrë shkencore i tezës së prejardhjes së drejtpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët, si dhe autoktonia e tyre në trojet shqiptare, ishin shkaqe që e shtynë Beogradin drejt një veprimi të tillë. Menjëherë pas atentatit, policia konfiskoi të gjitha dorëshkrimet që ndodheshin në apartamentin e tij.

Një pjesë e mirë e këtyre dorëshkrime, mesa duket janë humbur përgjithmonë, sepse edhe sot e kësaj dite nuk u është gjetur ndonjë gjurmë. Megjithatë, pavarësisht nga ky fakt, M. Šufflay na ka lënë shumë studime të papërfunduara në dorëshkrim, një pjesë e mirë e të cilave ruhet në Arkivin Shtetëror të Kroacisë në Zagreb. Jehona e vrasjes ishte e madhe. Reaguan me shkrimet e tyre “Tribuna” Romë, “Berliner Tagblat”, “Neë York Times”, “Frankfurter Zeitung”, “Arbënia” Tiranë, “Vullneti i Popullit” Tiranë, etj. Me një memorandum të veçantë reaguan edhe kolosët e shkencës e të letrave si Albert Einstein, Heinrich Mann, dr. Josef Bajza, dr. Max Hildebert Boehm, dr. Karl Fritzler, dr. Zenon Kuziela, dr. Martin Spahn, dr. Branimir Jeliq, Josip Milkoviq, Lumo Skendo, Faik Konica, si dhe “Ligue Internationale des Droits des L’Homme,” “Federation Universitaire Internationale.” Kështu, me vdekjen e Šufflay-t, albanologjia humbi njërin nga mbështetësit kryesorë që kishte në atë kohë, studimet e të cilit edhe sot e kësaj dite janë me vlera të larta dhe pothuajse të pazëvendësueshme.

[Albo]

Engjelloret e Drishtit/ Të dhëna të reja nga dokumentet e Arkivit Sekret të Vatikanit

Dr. Musa Ahmeti Dr. Etleva Lala

Arkivi Sekret i Vatikanit është një ndër arkivat më të pasura në botë për historinë mesjetare shqiptare. Studimi dhe hulumtimi shkencor aty, të ofron mundësi për të nxjerrë në dritë të dhëna të reja, me vlera të paçmuara duke plotësuar mozaikun e boshllëqeve për ngjarje, data, personalitete, vende etj.
Kërkimet shkencore janë shumë interesante për studiuesit, veçanërisht për mesjetën, sepse të papriturat dhe sfidat janë shumë befasuese. Jo rrallë ka ndodhur që të shpenzohen orë, ditë e muaj të tërë, pa pasur ndonjë rezultat konkret, për një temë a personalitet të caktuar. Një gjë e tillë, nuk ndodh kur fillon të bësh kërkime ose hulumtime shkencore për disa nga familjet fisnike shqiptare, të cilat ishin mjaft të fuqishme dhe kishin ndikim në zhvillimet e përgjithshme politike, kulturore, ekonomike, ushtarake... etj, jo vetëm në trojet shqiptare, por edhe më gjerë. Për familjen e Kastriotëve, tashmë është e njohur se ata përmenden për herë të parë në vitin 1368, në një diplomë – origjinali i së cilës ruhet në Dubrovnik dhe janë shkruar shumë studime, libra, artikuj, etj. Familje tjetër me shumë interes për historiografinë në përgjithësi dhe mesjetën shqiptare në veçanti, është ajo e Engjëllorëve të Drishtit. Burime të shkruara, dorëshkrime, dokumente dhe libra pak të njohur ose fare të panjohur, ruhen në shumë arkiva e biblioteka të ndryshme të Italisë, Kroacisë, Spanjës, Austrisë, Francës, Rusisë, Shkodrës, [te disa pinjollë të kësaj familje, si psh. Kamsi], etj. për këtë familje fisnike shqiptare. Deri me sot, nuk është bërë një punë sistematike, hulumtuese-studiuese, identifikuese për gjithçka ruhet për këtë familje.
Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, kanë si elemente të përbashkëta, faktin se janë shkruar nga e njëjta dorë në fund të shekullit XV ose fillim të shekullit XVI. Ka shumë gjëra që duhen sqaruar, parë me sy kritik, rivlerësuar, ballafaquar me burime dhe dokumente të tjera, të drejtëpërdrejta apo të tërthorta, për të nxjerrë përfundime të sakta, të qëndrueshme dhe të vlershme, qoftë për familjen, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje, të cilët kishin ndikime të jashtëzakonshme në shumë zhvillime të kohës në shekujt XIV-XVII.
Njëri ndër figurat më të shquara të kësaj familje është Pal Engjëlli, kryeipeshkëv u Durrësit dhe njeri shumë i afërt i Gjergj Kastriotit Skënderbeut në njërën anë, ndërsa në anën tjetër, personalitet shumë i besuar i Selisë së Shenjtë dhe Republikës së Shën Markut. Për rininë, shkollimin dhe fillimet e para të shërbimit, shugurimin, jetën baritore, etj, të Pal Engjëllit kemi shumë pak të dhëna të sakta. Pali ishte nga familja e famshme dhe e vjetër e Engjëllorëve, që sunduan për një kohë të gjatë në Shqipëri dhe ishin zotërues jo vetëm të Drishtit por edhe të Tivarit, Ulqinit. Durrësit dhe qyteteve të tjera. Nuk është për t’u çuditur që shumë nga fisi i Engjëllorëve u shpërngulën në vende të ndryshme për të gjetur një jetë më të mirë, po kështu edhe Pali ynë me një pjesë të familjes së tij u shpërngulën në zotërimin venedikas, në qytetin e Trevizos. E dhëna e parë e dokumentuar vjen nga qyteti i Trevizos në Itali, ku Pali, ishte rektor i famullisë së Shën Augustinit. Pas shërbimeve disa-vjeçare në këtë famulli, ai emërohet ipeshkëv i Shasit, më 16. XI. 1440 për të shërbyer në këtë ipeshkëvi deri më 18. VII. 1446.
Duke shërbyer me devotshmëri dhe përkushtim pranë popullit nga i cili kishte origjinën, sipas dokumenteve origjinale që ruhen në Archivio Segreto Vaticano, papa Eugeni IV, në vitin e pesëmbëdhjetë të pontifikatit të tij, ditën e mërkurë, me datë 22 dhjetor e konfirmoi Palin si ipeshkëv në Drishtit, gjë që mund të lexohet në tabulat e provisioneve romane, vëllimi 22, f. 13 si dhe vëll. 75, f. 12; më 22. X. 1445 i cili shërbeu në këtë ipeshkëvi, që ishte njëherësh edhe qyteti i lindjes së tij deri më 23. IX. 1457. Aty është shkruar gabimisht viti 1446, në vend të vitit 1445. Në të vërtetë viti i pesëmbëdhjetë i potnifikatit të Eugenit IV, fillon më 12 mars të vitit 1445 dhe përfundon në të njëjtën datë të marsit të vitit 1446. Data 22 dhjetor 1445, është po ditë e mërkurë, kështu që periudha e ipeshkvit të Drishtit, në vitin e pesëmbëdhjetë të pontifikatit të papës Eugeni IV, është në vitin 1445. Në vitin pasues më 24 gusht 1446, ai paguan detyrimin e zakonshëm, për taksën e kishës së Drishtit, Obl. Cam. Ap. vëll. 70, f. 164; [Obligationes Camere Apostolice. /Detyrimi ndaj Dhomës Apostolike/.] Obl. S. C. vëll. 71, 39. [Obligationes Sacre Congregationis. /Detyrimi ndaj Kongregatës së Shenjtë/; C. Eubel, Hierarchia Catholica..., vëll. II. f. 145; D. Farlati. Illyricum Sacrum..., vëll. VII, f. 240-243; B. Gams. Series Episcoporum ..., f. 406, shënon si datë të vdekjes së Pal Dushit 22. XII. 1455, por në mes të emrit e mbiemrit në kllapa shënon “Angelus” përkatësisht: Paulus (Angelus) Dusius]; C. Eubel. Hierarchia..., f. 145, ref. nr. 1, shkruan: “Qui 11 Mart. 1454 promovetur in aepiscopatum. Craynen., ita tamen ut retineat eccl. Drivasten.” Ndërsa D. Farlati, vëll. VII, f. 242, shkruan se Paulus Dussius ishte ipeshkv i: “Crainensem dicti Episcopi Dumnenses et Macarenses” duke iu referuar vëllimit IV, të “Illyricum Sacrum.” Në këtë vëllim, në f. 91-183, nuk hasim asnjëherë emrin e Paulus Dussius. Në fakt, kjo ngatërresë si duket nuk është vetëm këtu, por mund të ketë ndodhur me rastin e shënimit të emrit të Pal Engjëllit, në Archivio Segreto Vaticano, fondin Obligationes et Solutiones, vëll. 72; f. 86r, ku ruhet një dokument origjinal në të cilin shkruhet se Pali, ipeshkvi i Drishtit është emëruar ipeshkëv i Trogirit në Kroaci, pra jo i Krajës. Nëse kjo është e saktë, atëherë ngatërresa vjen prej këtu. Si duket as Farlati e as Eubel, nuk e kanë pasur në dorë këtë dokument. Dokumenti për të cilin flasim është: “Die Lune V Idus Marcii, [11 mars 1454] sanctissimus dominus noster in consistorio secreto, ad relacionem domini cardinalis Sancte Crucis, absolvit reverendum patrem Paulum, episcopum Drivastensem, a vinculo, quo ecclesie Drivastensi, cui tunc preerat, tenebatur, illumque transtulit ad ecclesiam Traguriensem, per obitum domini Sabe, ultimi Traguriensis archiepiscopi, extra Romanam curiam deffuncti, vacantem, et nichillominus ecclesiam Drivastensem predictam, ut premitttitur, vacantem, eidem domino Paulo quoad vixerit regendam et gubernandam commendavit.”
Ne mendojmë se Eubeli, Gamsi, Farlati dhe historianë e studiues të tjerë gabojnë kur shënojnë se Pal Dushi dhe Pal Engjëlli, janë dy personalitete të ndryshme. Studimet dhe kërkimet shkencore më të reja, hedhin poshtë pohimet se kemi dy ipeshkëv të ndryshëm në të njëjtën kohë.

Milosao

[puroshkodran]

Statutet... Shpirti europian i Drishtit mesjetar

Nga Kolec Çefa

Një liber i çmueshem është një sihariq intelektual dhe e ka kohën e botimit kurdo, por në këtë vepër ku ndiehet i gjallë e joshes shpirti europian i Drishtit të zhvilluar si qytet mesjetar, i formimit të tij intelektual dhe i qytetërimit perëndimor, lexuesi mund të thithë atë frymëmarje të ngrohtë europiane, edhe më shumë sot që po perpiqemi, jo pa pengesa, të na mbajë gjallë. Kjo vepër me statutet e urdhëresat e Pal Engjëllit është pjesë e historisë sonë mesjetare me rrënjë iliro-shqiptare. Kjo vepër e historisë kishtare tregon qartë lidhjen me kulturën e Perëndimit. Çabej shkroi: “Dalmacia e Shqipëria, pastaj Ishujt Jonikë janë vendet që kanë qenë të çelura direkt e më tepër ndaj influencës kulturore të Perëndimit”. Taloci: “Françeskanët qenë e vetmja rezervë e Perëndimit që qëndroi në Shqipëri edhe atëherë kur interesa e Europës për këto vise mêni krejt”.
Në arealin gjeografik verior, aso kohe mesjetare, lulëzonin qytete, si: Shkodra, Lezha, Drishti, Shurdhahu, Danja, Pulti, Shasi, Ulqini, Tivari e ndonjë tjetër, të krahasueshme, (madje pa i lënë gjë mangut) me qytetet italiane. Pas pushtimit osman, shumë nga këto qytete u rrenuan, u varfëruan, disa prej tyre u shndërruan në fshatra dhe nuk e kanë marrë ende veten, si: Drishti, Pulti, Shurdhahu, Shasi etj.
Vepra për statutet e urdhëresat ndriçon jetën shoqërore të Drishtit mesjetar me të dhëna me interesë e të vërteta, herë drejtperdrejt, herë anësore; herë haptazi, herë nënkuptuarazi, por gjithmonë të nevojshme e të dobishme, se pasurojnë dijet tona me njohuri statutore, dokesore etj. për kohen e vendin e fisnikërojnë ndjenjat tona me vlerat e tyre të çmueshme.
Kjo vepër na dëshmon, se në ato kohëra, ne ishim në Europë jo vetem si pozicion gjeografik, por edhe si formim kulturor e shpirtëror, me tradita të vjetra e fisnike, me zakone të mira e statute qytetëruese, me virtyte etnike dhe të pasura, madje, edhe me frymë demokratike.
Zotërimi i disa gjuhëve të huaja çiftit autor Dr. Musa Ahmeti e Dr. Etleva Lala i çili shtegun për të vëzhguar panoramën e literaturës së gjerë, per të njohur bibliografi të pasur e shkencore, per të studiuar dorëshkrime, dokumente, relacione letra, statute, kontrata, shkresa etj. (shumë prej tyre të fotokopjuara janë në arkivin familjar), duke na u paraqitur, kështu, si hulumtues i zellshëm, i thelluar e i suksesshem i arkivave mbrenda vendit dhe i arkivave të shumë shteteve tjera.
Duke kërkuar me këmbëngulje burimet historike për periudhën, autorët na dalin të thelluar në dokumente, dorëshkrime etj. Prandaj na pasurojnë qartë e ndjeshëm këto të dhëna të çmueshme që tejkalojnë të dhënat e derisotme, për fisin e Engjellorëve, fis vërtetë i madh që i dhuroi kombit tre breza luftarësh kundër pushtuesit. Për këtë fis kanë shkruar shumë autorë: Permendim Marin Barletin, Shuflain, Jireçekun, Nolin, Atanas Gegajn, Valentinin, P.Zef Pëllumbin, A. Harshovën, Zamputin, por më të saktit e më të besueshmit na dalin Dr. Musa Ahmeti e Dr. Etleva Lala që zbuluan enigmën e dy Palajve: Dushmanit e Engjellit. Autorët njoftojnë (f.83): “Me një vështrim të kujdesshëm mund të pohojmë se bëhet fjalë vetëm për një person dhe konkretisht për Pal Engjellin, mbështetur te A. Merkati, Dokumenti vaticani… Dhe, patjetër, autorët duke analizuar materialet e grumbulluara, “Do të zgjidhin do enigma, qoftë për origjinën e familjes së Engjellorëve, qoftë për pjesëtarët e kësaj familjeje”. (f.86).
E tërë literatura për te e lavdëron me superlativa Pal Engjellin. Prandaj nuk mund të jemi dakord me A. Harshovën për disa fjalë të shkruara në librin e tij me vlerë “Bashkëluftëtarët e Skënderbeut”. Fjalët, kur nuk mbështetën në fakte e dokumenta, mbesin fjalë e këthehen në llafe e thashetheme që dëmtojnë më shumë autorin e përlyejnë perkohësisht, personazhin. Po citojmë vlerësimin e Shuflait: “ Kryeipeshkvi i Durrësit, Pal Engjelli, ishte prelat i nivelit europian”. Jireçek e quan Pal Engjellin: “ I mrekullueshmi Angjeli, kont e dukë nga Drishti”. Ndersa Barleti shkruan: “Shok dhe bashkëpunëtor i Skënderbeut, në të gjitha zhvillimet, ngjarjet, punët dhe qellimet”. Pa u zgjatur me Valentinin e Kordinjanon. (Shih: “Saggio di un Regesto storico dell’Albania) etj.
Shkurt, ai është autoritet fetar e qytetar e me këtë vepër, personalitet i mendimit juridik.
Një gjenealogji e shkurtër e vitit 1515, hartuar jo për qellime ditunore, por për çështje pronësie, nuk justifikon mbiemrin familjar, prandaj studiuesi specialist Injac Zamputi detyrohet të na sugjerojë një Engjell imagjinar për të spjeguar llagapin sipas linjes së gjakut. Ky Engjell imagjinar nuk del në gjenealogjinë e përfaqësuesit më të denjë e më të ditur të fisit, Pal Engjellit, hartuar më 1468.
Por gjenealogjia që na paraqitet në faqen 191 na shfaq fisin Engjelli me gjak perandorak, pra jo nga ndonjë linjë martesore, që do me thanë se titulli fisnik u kthye në llagap (gjë që ka ndodhë ndër raste të tjera) e llagapi i vertetë u harrua. Kështu, mund të ndertojmë: Pal Dush(man) Engjelli: Pal Engjelli.
Ka të ngjarë që kjo familje (a fis) të ketë zbritur nga Dushmani i aferm dhe mund të ketë ruajtur mbiemrin familjar, per do kohë.
Ipen ka shprehur këtë mendim: “Një dokument i gjetur në arkivin e Vatikanit, sipas gjasave apokrif, bëhet shkas për të hedhur një hipotezë të paqëndrueshme, se Drivastum është themeluar nga familja byzantine Angjelos, nga e cila vijnë perandorët e viteve 1185-1204 dhe se kjo familje, si e përzunë latinët, qe terhequr në Drivastum dhe kishte sunduar atje. Dokumenti pretendohet të jetë një diplomë emërimi e lëshuar nga perandori Mihaili VIII Paleologu (1261-1282) për dukët e Drivastos Mihal Angelos dhe per të birin Andrea Angelos. Sipas gjithë gjasave duket se këto marrëdhënie të familjes Angelos me Drivastum nuk kanë ekzistuar kurrë”. (Ipen, Shqipëria e vjeter, f.184).
Familja Engjelli gëzonte një potencial ekonomik e njerëzor fituar me merita vetjake. Pjetri e Andrea qenë luftarë të patrembur në radhët e Skënderbeut; Pali qe këshilltari më i afti e besniku më i zellshmi i Skënderbeut. Kjo familje kishte lidhje me Kastriotët. E, me sa di unë, edhe me Kamsejt, që posedojnë materialin perkatës.
Por le t’ia lëmë autorëve të librit të na zbulojnë në vëllimin e dytë.
Pak fjalë per stemen e fisit Engjelli:
Krahas fiseve tjera fisnike shqiptare edhe Engjellorët kishin stemen e tyre, që na e paraqesin autorët në veprën e botuar. Stema nuk është as e qytetit, as e Pal Engjellit që, sigurisht, si klerik i lartë ka pasë edhe stemen personale, por është e fisit. Pra, nuk duhet ngatërruar stema e Pal Engjellit si klerik, stemë me elemente fetare, me stemen e familjes a të fisit. Studiuesi i vemendshem i Heraldikës shqiptare, Gjin Varfi shkruan: “Stema … e Pal Engjëllit është radhitur në kapitullin e stemave të familjeve të shquara shqiptare, pasi simbolet e shqytit janë ato të familjes së tij”. Pra, stema që botohet te vepra në fjalë, është stema e familjes, ndersa ajo që boton Gjin Varfi është e Pal Engjellit kryeipeshkëv. Pjesa qëndrore e stemës është një figurë simbolike, në formë si mburojë frënge, trapezoide, me vizën-brinjë bazë të thyer me një rrudhë. Brenda saj është vizatuar një luan, në qëndrim ecjeje, me këmbën e djathtë lart. Luani ka fytyrë krenare, gojën pak të hapur, të tendosur, por jo agresive, kreshta e bukur nga pjesa e prapme e kokës bie deri në shpatulla. Trupi i shëndetshëm e i shkathtë përfundon në një bisht të gjatë. Luani është i stolisur me dy ornamente lart e një poshtë. (ornamentet gjenden edhe nder stema tjera). Figura qëndrore rrethohet nga një kordon i rrumbullakët, ndoshta i ngjyrosur. Anash janë të vizatuar dy krijesa mitologjike kafshësh fantastike, dy kuaj lufte me krahë, kuaj fluturues, që të kujtojnë kuajt e epikës sonë popullore, por me perdorim të ndryshem. Janë me gojë të hapur e me dhëmbë të dalur jashtë. Këmbët e parme, të hapura, mbështetën në kordonin rrethues të shqytit, këmbët e prapme, të hapura edhe këto, mbështetën në divizën e stemës. Trupi i kuajve është i zgjatur, i shkathtë. Poshtë qafës gjindet rrypi rrethues nga lidhet një zinxhir, që përfundon në strishjen ku është shkruar në gjuhën frënge, me shkronja të mëdha, diviza (moton) e stemës: La virtue est la seule noblesse, që d.m.th.: Virtyti është e vetmja fisnikëri. Poshtë figurës qëndrore varet një kokardë, e vogël, e rrumbullakët, e stolisur rretheqark, në krye një si kapelë (kurorë) princore. Brenda rrumbullakut është shkruar latinisht një urim: Auspicium melioris (urim a shpresë për më mirë). Ndersa sipër figurës qëndrore është kapela-kurorë e stolisur. Dhe përsëri sipër saj, e pambështetur, është një figurë tjetër, kali fluturues, vizatim jo i plotë.
Dy divizat, kishe me thanë, janë ndikime të Pal Engjëllit klerik, ose përfaqësojnë virtyte fetare, por edhe qytetare.
Duke lexuar Statutet e Urdhëresat e Drishtit befasohemi tek shohim traditën e pasur e të vjetër të dokeve e zakoneve kanunore të të parëve tanë të përcjellur gojë më gojë, të ruajtura nga forca e traditës e nga kushtet e jetës. Herë pas here permendën në vepër “zakonet e vjetra ekzistuese”, “Të parët tanë na kanë lanë disa kushtetuta, por që rezultojnë ose të paqarta, ose të pamjaftueshme; kanë ekzistuar edhe statute e urdhëresa tjera, por që nuk njihen, pra: ose janë zhdukur, ose ruhen ende si të panjohura nder arkiva. Edhe Jireçeku në “Shkodra e krahina e saj në mesjetë” na shkruan per “ligje lokale”, të cilat edhe Republika e Venedikut i vërtetoi këto “antiqua Statutua”. Këto zakone të vjetra njihen, respektohen, ruhen, mblidhen për t’u hjedhë ndër themelet e statuteve të reja, sepse per jetën kishtare e shoqërore duhet rregull e dësiplinë, prandaj shpallen statute e urdhëresa, të cilat pohon vepra, duhen të jenë të arsyeshme, të drejta, të ndershme. “U ngarkuam disa prej njerëzve tanë të mblidhnin me shkrim, sipas udhëzimit që u dhamë urdhëresat e statutet që i konsideruam si të domosdoshme”.
Pra, Pal Engjelli dhe kanonikët e tij na dalin si gjurmues, mbledhës e studiues të dokeve, të zakoneve, e normave juridike të popullit tonë, paraardhës të Gjeçovit e që kjo veprimtari duhet të studiohet e të shkruhet në historikun e jurisprudencës shqiptare. Të bën per vete fakti që ligjet e reja hartohen duke u mbështetë në traditen kanunore të popullit tonë. Sot ne i perkthejmë ato dhe krijojmë ligje të reja (edhe ligjin per geit).
Edhe në ato kohë të mjegullta, popullit tonë i predikohej nderimi ndaj ligjit: “Nuk ka asgjë më të lartë për të vdekshmit në këtë epokë sesa ligji i mbretit” (faqe 142)
Në vepër ndiehet edhe fryma demokratike. Në zgjedhje të respektohen të gjitha të drejtat. “Nuk vlente zgjedhja, nëse është bërë nën presion, apo me ndërhyrjen e ndonjë personi të caktuar, qoftë ai edhe ndonjëri nga drejtuesit e qytetit” (f.71). (Sot zgjedhjet e, sidomos numërimi, janë sofistikuar aq shumë, sa nuk e kupton nga të vjen hilja). Në vepër caktohen edhe kriteret e zgjedhjes, edhe cilësitë e të zgjedhurit. Kanoniku të mos jetë konkubinas, kumarxhi, pijanec, skandaloz, vjedhacak,… dhe të njohë gramatikën ose të paktën të jetë lexues. Statutet etj. permbajnë edhe ndeshkimet. Çdo faj ka një ndeshkim, por asnjë ndeshkim me zbatim brutal e të egër të ligjit (si nën diktaturën tonë, që e hodhën priftin e pafaj në gropën e zezë e e mbytën duke e shtyrë me terfurk, pa kurrfarë gjyqi). Në Statutet… ka gjithfarë dënimesh, nga më të ndryshmet, por dënime me vdekje jo!
Kjo traditë tregon intelektin e aftë, vullnetin e mirë dhe virtytin e lartë të popullit tonë.
Unë mendoj: këto gjurmë kushtetuese të vjetra, këto ligje të pashkruara popullore, që kanë ardhë deri tek ne, të transmetuara gojë më gojë e ruajtë si traditë, flasin per gjurmë autoktonie!
Vepra në fjalë ka të dhëna edhe për arsimin tonë, madje, si e kemi theksuar gjetkë, të dhëna që nuk janë studiuar sa duhet nga specialistët e arsimit tonë.
Ishte e nevojshme dhe e dobishme të paraqitej studimi i Shuflait e i Novak-ut, studiues seriozë e të thelluar, medievistë të njohur e objektivë, të cilët në studimet per statutet tona mesjetare, shprehen: “Në shekullin XV (1442) permendet në Drisht… et tres scole maiores videlicet S. Crucis, S.Gjergji, S.Marie sint exempt ab onere decimarun prout fuerunt” f.55 (Tri shkolla maiores kushtue Sh’Kryqit, Sh’Gjergjit, Sh’Marisë të perjashtuar nga pagesat…). Shoqatat fetare dhe organizimet fetare quheshin edhe shkolla, por nuk perjashtohet qe këto shoqata të mbanin edhe shkolla.
Edhe kur flitet per virtytet, cilësitë, meritat që duhet të ketë i perzgjedhuri kanonik, thuhet: “edhe të njohë gramatikën” (1367 docere Donatum et Catonem ut sciat interpretari”, “docere scientiam gramatike”.
Pra, në shekullin XIV e XV dokumentohet se kemi shkolla në Drisht, Pult, Stanjo.
Nëse shkolla e Stanjos, 1388 me mësues Teodorin, djalin e Nikollës prej Drishtit duhet thënë se ishte shkollë “ortografica”, ku mësohej lexim e shkrim, duhet quajtur shkollë fillore, per shkollen e Pultit 1367 ndoshta edhe të Drishtit 1442, ku mësohej gramatika e perkthimi i autorëve Donati e Katoni, duhet quajtur shkolla të mesme. Duhet kontrolluar nëse bëhet fjalë për shoqatë zejtare, edhe per shkollë. Sidoqoftë, gjithato njerëz të ditur në Drisht, na bëjnë të mendojnë se shkollën fillore, të paktën, e kanë bërë në vendlindje.
Tregues zhvillimi arsimor e kulturor, padyshim, janë edhe kuadrot drishtianë që aktivizoheshin edhe nga Papa me detyra të rëndësishme nëpër Itali, (f.336), në Verona, Trevizo, Padova…janë edhe klerikët e lartë që luanin rol shumë të rëndësishëm në oborrin serb në bisedimet diplomatike (f.56), pastaj mes papëve e anzhuinëve, presbitër vendas ishin edhe tre noterët e njohur në periudhen kohore 1353-1443 (f.62). Kështu, kemi drishtianë që sherbejnë, si: kancelarë, noterë, mësues, prokuratorë, skriptorë, etj.
Indikacion i rëndësishem është edhe porosia e vazhdueshme e Imzot Pal Engjellit lidhur me regjistrimet: “të merret në shenim çdo gjë që bëhet në kapitull, zgjedhje, emërim, pezullim, çkishërim” etj. Kështu u krijua një arkiv i tipit perëndimor, të cilin e dogjën turqit dhe diktatura komuniste. P.sh. Të gjithë regjistrat e Pultit, si shkrime klerikale, u dogjën nga njerëzit e diktaturës.
Pastaj edhe skriptoret pranë monastireve, që kopjonin dorëshkrime, shkresa, letra etj. lypë studim.
Duke ballafaquar këto të dhëna me veprën “Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Tiranë, 2003 pohojmë, se kjo vepër, herë-herë, nuk jep information as të plotë, as të saktë, madje të indoktrinuar.
Edhe ndonjë vërejtje:
“Në shekullin XV familja fisnike më me ndikim në Drisht ishte ajo e Spanëve… Span është fjalë ofenduese te grekët mesjetarë dhe do të thotë “pa mjekër”, “qeros”. (F.47). Perkthyesi i ka ndejë besnik autorit, por unë mendoj se është dhënë gabim. Spjegimi i parë është i paplotë, i dyti i gabuar. Shkurt, duhet perkthyer me fjalën turke qose, që do të thotë “që nuk i dalin qimet e mjekrës”. Dhe kjo lidhet nga populli me një difekt fiziologjik, për të cilin populli ynë shpreh perbuzje. Nëse duam të ruajmë moshën e emrit, atëherë duhet të shkrujmë Shpanët, si i thotë populli.
Familja Bariloch 1382: Mbiemër shqiptar mban edhe familja Bariloch, “presbytero Allexio de Drivasto dicto Bariloch, shqip bari dhe lak “kurtha” (f.46, 47). Mendoj se këtu kemi të bëjmë me emrin shqip Bardhok, nga Bardh (< i bardhë)+ok=Bardhok, sikur Palok, malok, pra, me kalimin e zakonshëm dh-ll.
Në faqën 51 Jepet emri Bukosh: (pro indiviso cum Buxa Turco). Mendoj se do të ishte më mirë të jepet me emrin Bush. Krahaso Bush Humoi në mesjetë e Gjin Bushi sot. Afrojmë emrin Llesh, Allexius, për të cilin Prof. Dr. Kolec Topalli shkruan: “Llesh mund të lidhet sa me greqishtën byzantine, aq edhe me latinishtën” (Fonetika historike e gj.shq. T.2007, f.71).
Jepen toponimet Corte, (terren clamato Corte) dhe Bistriolu, (merr nga qeveria venedikase fshatin Bistriolu). Këto dy toponime duhej të jepeshin si janë në toponiminë e gjallë: Kurte dhe Bishti i Rrjollit, Bishtrriolli. Po kështu edhe Plishta jo Plista.
Emri Zaharia mendoj se duhet dhënë Zakaria, mbasi është banor i Veriut dhe kështu perdoret në Veri. Shkurtimisht i thojnë Zaka.
Duke lexuar emrat në materialin në studim, vërejmë perdorimin perëndimor të tyre, perdoren prej dy pjesësh, si: Pal Engjëlli, Dhimiter Frangu (është gabim si shkruhet sot Frëngu), etj., jo si më vonë tri pjesësh Dedë Gjo Luli etj.
Parashtrimi i qetë e i panerv, fjala e zgjedhur, e matur, herë e permbledhur dhe e prerë, herë vjen e zgjatet si panoramë alpine; perdorimi i një fjalori të urtë e të njerëzishem, kurrë vulgar e prepotent, fryma demokratike dhe ndjenja njerëzore që shkrihen në vepër, i rrisin etikën veprës, qoftë etikës gjuhësore, qoftë etikës së domosdoshme shoqërore. Në vepër lexojmë perdorimin e shumësit të respektit – pluralis majestatis: Ne, Pal Engjelli… si e lypte etika e kohës dhe e rangut. Por ajo që ka rëndësi është etika shoqërore.
Meqë duhet të nderohemi reciprokisht në dashuri, ta duam njëri-tjetrin pa hipokrizi, dhe punojmë për të mirën e përbashkët, atëherë: “përgjigjet pa britmë e bujë dhe pa rrëmujë të shprehë mendimin e vet, si të jetë më mirë”. Pra etika nuk këshillohet, por detyrohet, përndryshe vjen dënimi. (Krahasonje me deputetët tanë që ngacmohen, shahen, kërcnohen, edhe rrahen me njeri-tjetrin, paditën edhe në gjyq, por asnjëri nuk dënohet e shamata e etiketueme pa etikë në parlament vazhdon).
Veprës i mungon një portret i Pal Engjellit!
Vepra Statutet etj. mendoj se duhet përkthye edhe në anglisht.
Stema e Engjellorëve duhej komentuar. Unë bëra një përpjekje, por autorët kanë më shumë të dhëna.
Autorët Dr. Musa Ahmeti dhe Dr. Etleva Lala duhen përgëzuar për botimin anastatik të statuteve e të urdhëresave të kapitullit të Drishtit, për përkthimin e studimit mjeshtëror të Shuflait e të Novak-ut, studim informativ edhe kritik, i nevojshëm dhe i besueshëm; për burimet e shumta arkivore të shfrytëzuara e për pasurinë bibliografike; për shkrime e dorëshkrime, të botuara e të pabotuara; për konstatimet e të dhënat e reja që servirin, edhe për këndveshtrimin e urtë e objektiv të paraqitjes së materialit.
Botimi i kandshëm e i hijshëm e bën terheqëse veprën, e afron lexuesin e nxitë leximin e duket sikur i jep gjallëri e shije përmbajtjes fisnike. Prandej i falënderojmë botuesit e “Ombra GVG”, Z. Gëzim Tafa, duke i uruar që edhe në të ardhmen të na japin vepra plot dinjitet botues.

Milosao

[hoteli]

SHUME MIRE mirepo PERKTHIMI nga LATINISHTJA bane KONFUZION te VERTET,perkthimi SHUME I DOBET,duhet te punohet ma shume ne te,edhe ate ne perkthim,sepse emnat bahen ndryshe,vendet ndryshe dhe e pa kupetimt,sa per ata qe nuke jane te dijshem ne histori ska problem,mirepo ata qe dine ashte problem,sepse ndeshen ne diskutim,dhe aty qendrone puna,duhet perkthimi ma i KJARTE shume i MUNGON STATUTI i DRISHTIT ASHTE NJI GJA FANTASTIKE DHE HISTORI SHUM E BUKUR,po te PERKTHEHET si DUHET.

[hoteli]

Paulus Dussius ka qenë ipeshkv i Shasit më 16. XI. 1440 – 18. VII. 1446, C. Eubel, Hierachia Catholica..., vëll. II, f. 243; D. Farlato, Illyrici Sacri..., vëll. VII. f. 292; ndërsa B. Gams, Series episcoporum..., f. 406, shënon si datë të vdekjes së Pal Dushit 22. XII. 1445, por në mes të emrit e mbiemrit në kllapa shënon “Angelus” përkatësisht: Paulus (Angelus) Dusius. Ne mendojmë se Eubeli, Gamsi dhe historianë e studiues të tjerë gabojnë kush shënojnë se Pal Dushi dhe Pal Engjëlli, janë dy personalitete të ndryshme. Studimet dhe kërkimet shkencore më të reja, hedhin poshtë pohimet se kemi dy ipeshkv në atë kohë; ndërsa ishte ipeshkv i Drishtit më 22. XII. 1445-23. IX. 1457. C. Eubel, Hierarchia Catholica..., vëll. II. f. 145; D. Farlati, Illyricum Sacrum..., vëll. VII, f. 240-243; B. Gams, Series Episcoporum..., f. 406. C. Eubel, në f. 145, referenca nr. 1, shkruan: “Qui 11 Mart. 1454 promovetur in aepum. Craynen., ita tamen ut retineat eçl. Drivasten.” Ndërsa D. Farlati, vëll. VII, f. 242, shkruan se Paulus Dussius ishte ipeshkv i Crainensem dicti Episcopi Dumnenses et Macarenses” duke ju referuar vëllimit IV, të “Illyricum Sacrum.” Në këtë vëllim, në f. 91-183, nuk hasim asjëher emrin e Paulus Dussius, pra si duket nga këtu vjen ngatërresa e Pal Dushit me Pal Engjëllin. D. Farlati, Illyricum Sacrum..., vëll. IV, f. 91-183.
, nuk hasim asnjëherë emrin e Paulus Dussius. Në fakt, kjo ngatërresë si duket nuk është vetëm këtu, por mund të ketë ndodhur me rastin e shënimit të emrit të Pal Engjëllit, në Archivio Segreto Vaticano, fondin Obligationes et Solutiones, vëll. 72; f. 86r, ku ruhet një dokument origjinal në të cilin shkruhet se Pali, ipeshkvi i Drishtit është emëruar ipeshkëv i Trogirit në Kroaci, pra jo i Krajës. Nëse kjo është e saktë, atëherë ngatërresa vjen prej këtu. Si duket as Farlati e as Eubel, nuk e kanë pasur në dorë këtë dokument. Dokumenti për të cilin flasim është: “Die Lune V Idus Marcii, [11 mars 1454] sanctissimus dominus noster in consistorio secreto, ad relacionem domini cardinalis Sancte Crucis, absolvit reverendum patrem Paulum, episcopum Drivastensem, a vinculo, quo ecclesie Drivastensi, cui tunc preerat, tenebatur, illumque transtulit ad ecclesiam Traguriensem, per obitum domini Sabe, ultimi Traguriensis archiepiscopi, extra Romanam curiam deffuncti, vacantem, et nichillominus ecclesiam Drivastensem predictam, ut premitttitur, vacantem, eidem domino Paulo quoad vixerit regendam et gubernandam commendavit.”
“Në shekullin XV familja fisnike më me ndikim në Drisht ishte ajo e Spanëve… Span është fjalë ofenduese te grekët mesjetarë dhe do të thotë “pa mjekër”, “qeros”. (F.47). Perkthyesi i ka ndejë besnik autorit, por unë mendoj se është dhënë gabim. Spjegimi i parë është i paplotë, i dyti i gabuar. Shkurt, duhet perkthyer me fjalën turke qose, që do të thotë “që nuk i dalin qimet e mjekrës”. Dhe kjo lidhet nga populli me një difekt fiziologjik, për të cilin populli ynë shpreh perbuzje. Nëse duam të ruajmë moshën e emrit, atëherë duhet të shkrujmë Shpanët, si i thotë populli.
Familja Bariloch 1382: Mbiemër shqiptar mban edhe familja Bariloch, “presbytero Allexio de Drivasto dicto Bariloch, shqip bari dhe lak “kurtha” (f.46, 47). Mendoj se këtu kemi të bëjmë me emrin shqip Bardhok, nga Bardh (< i bardhë)+ok=Bardhok, sikur Palok, malok, pra, me kalimin e zakonshëm dh-ll.
Në faqën 51 Jepet emri Bukosh: (pro indiviso cum Buxa Turco). Mendoj se do të ishte më mirë të jepet me emrin Bush. Krahaso Bush Humoi në mesjetë e Gjin Bushi sot. Afrojmë emrin Llesh, Allexius, për të cilin Prof. Dr. Kolec Topalli shkruan: “Llesh mund të lidhet sa me greqishtën byzantine, aq edhe me latinishtën” (Fonetika historike e gj.shq. T.2007, f.71).
Edhe etleva edheahmeti VAZHDOJNE GABIMET E MILLAN SHUFLAJT no KOMENt

[hoteli]

Familja Engjelli gëzonte një potencial ekonomik e njerëzor fituar me merita vetjake. Pjetri e Andrea qenë luftarë të patrembur në radhët e Skënderbeut; Pali qe këshilltari më i afti e besniku më i zellshmi i Skënderbeut. Kjo familje kishte lidhje me Kastriotët. E, me sa di unë, edhe me Kamsejt, që posedojnë materialin perkatës.
Pastaj edhe skriptoret pranë monastireve, që kopjonin dorëshkrime, shkresa, letra etj. lypë studim,aha duhet lypur STUDIM

[hoteli]

Por gjenealogjia që na paraqitet në faqen 191 na shfaq fisin Engjelli me gjak perandorak, pra jo nga ndonjë linjë martesore, që do me thanë se titulli fisnik u kthye në llagap (gjë që ka ndodhë ndër raste të tjera) e llagapi i vertetë u harrua. Kështu, mund të ndertojmë: Pal Dush(man) Engjelli: Pal Engjelli.

[hoteli]

Një dokument i gjetur në arkivin e Vatikanit, sipas gjasave apokrif, bëhet shkas për të hedhur një hipotezë të paqëndrueshme, se Drivastum është themeluar nga familja byzantine Angjelos, nga e cila vijnë perandorët e viteve 1185-1204 dhe se kjo familje, si e përzunë latinët, qe terhequr në Drivastum .