Statuti i Shkodres

[hoteli]

Pse atehere prej kesaj ana u dha ne itali TITULLI I MJESHTRIT TE MADH,PSE.?

[Xhuxhumaku]

"Statuti i Drishtit", shfaqet me përmbajtjen unike të tij, si një monument i mirëfilltë dhe i veçantë juridiko-religjioz, që sanksionon në mënyrë ligjore ngritjen dhe funksionimin e hierarkisë kristiane, në një njësi administrative qytetare të caktuar,

NJë STATUT I RRALLë LIGJOR I QYTETIT Të DRISHTIT I VITIT 1468

Dr. Irakli Koçollari

RRETHANAT E LINDJES SË
"COMMUNES" DHE "REGNA-VE"

Në shekullin X, "Perandoria e shenjtë-kristiane" ishte tronditur rëndë prej krizave të thella politike, që kishin përfshirë Europën, ndërsa aty nga fundi i shekullit XII dhe fillimi i shekullit XIII, ajo jepte shenjat e fundme të saj. Po shpërbëhej kështu një epokë disa shekullore "Christendom". E ashtuquajtura "skizma" që kishte filluar, gjente terrenin e përshtatshëm për realizimin e saj përfundimtar.

Në terrenin politik pas kësaj shpërbërjeje, pjesa dërrmuese e Europës përjetonte një realitet të ri. Në procesin e këtyre ndryshimeve fondamentale, kishin filluar të konfiguroheshin mjedise të reja gjeografiko-demografike të një forme të panjohur më parë. Pra, kishin filluar të formoheshin ndarjet e para politiko-administrative të emërtuara "status totius reggni" dhe "communis societas status", "Regnat" dhe "Communis", e thënë ndryshe Principatat dhe Komunat. (1) (Kleinnschmidt, Herald; "The transformation of Ideas and Attitudes in Middle Ages", Boydell, New York)

Krahas e bashkë me këto zhvillime të aspektit politik, ndryshime domethënëse po shtriheshin edhe në terrenin religjioz. "Skizma" Lindje-Perëndim dhe "skizma" brendapërbrenda Perëndimit po ofronte kapërcime të rëndësishme që vinin ndesh me rrugën dhe historinë tradicionale të kristianizmit. (2)(Demetry, H. Demetry; "Catechism of the East Orthodoxy Church", Florida 2002)

Të gjitha këto zhvillime të vrullshme, ngjarje që krijuan realitete të reja, kërkuan në mënyrë të natyrshme krijimin e akteve të reja ligjore që do të mund të administronin dhe drejtonin këto struktura të reja politiko-sociale të shfaqura nëpër Europën mesjetare.


EUROPA FILLON TË HARTOJË
LIGJE TË REJA

Dhe rrethana të tilla lindin përherë misionarë të rinj të së drejtës, që do t‘u jepnin zgjidhje nevojave që kishin diktuar terrenet e panjohura. Ata do të hartonin legjislacionin, të cilin e priste tashmë Europa në nevojë.
Forteskie, Gerson, Bartoldo Baldo në Itali, Guljelmi nga Okhami në Britani dhe Marsilio nga Padova qenë misionarët më të mëdhenj që ofruan konceptet e reja dhe kurajoze mbi të drejtat ligjore të "Comunave" dhe "Regnave" - pra të drejtat ligjore të Mbretërive, Qyteteve dhe qytetarëve.
Qenë pikërisht këta misionarë që formuluan parimet se:

"Ashtu si perandori hartonte ligjin universal për të gjithë … ashtu edhe ata që tashmë janë zotër në territore të veçanta (Regna, Communes) duhet të hartojnë statute ligjore të veçanta për to".

"Regnat dhe Commun-at, duke qenë autonomë, kanë të drejtën e hartimit të një legjislacioni sovran." (3) (da Padova, Marsilio; - "Difensor pacis")

Kishte lindur kështu mundësia e hartimit të akteve të reja ligjore, nën një koncept të ri rreth "së drejtës", "sovranitetit" dhe "vullnetit të sovranit". Fillojnë të hartohen mbi këtë bazë "Statutet" e para ligjore të Mbretërive, Republikave, Civitates dhe Comunave europiane.



LIGJET E PARA EUROPIANE
DHE LIGJET E PARA SHQIPTARE

Pikërisht, në kohët kur fillojnë të hartohen "Statutet" e para ligjore nëpër Europë, në fillimin e shekullit XIV, atë mot fillojnë të hartohen edhe "Statutet" e qyteteve shqiptare të Shkodrës, të Durrësit, Drishtit, etj. Ato "Statute", në thelb, nuk janë gjë tjetër veçse Kushtetutat e para të tyre.
Por, siç përmendëm, zhvillimet dhe ndryshimet në Europën e asaj kohe nuk qenë vetëm politike e sociale, ato qenë edhe religjioze. Për rrjedhim, ndryshimet ligjore filluan të ndodhin edhe në këtë fushë. Në përshtatje me rrethanat e reja edhe kisha katolike adoptoi e rezervuar një numër ndryshimesh ligjore. (4) (Piero, D‘Amico; "Storia della Filosofia del Dirito", Napoli 2001)
Në kuadrin e këtij tolerimi gjejnë terren ndryshimet në lëmenjtë e mendimit kristian edhe në Arbëri. Intelektualë të spikatur, njohës të thellë të filozofisë dhe legjislacionit kristian, në radhët e klerit arbëror, hartojnë me miratim Papnor një "Statut" ligjor me karakter religjiozo-laik, të qytetit e Drishtit.
Gjejnë terren për t‘u hartuar "Statute" të tilla edhe në qytetet dhe territoret e Arbërisë, pasi edhe në këto anë të Ballkanit ishte krijuar një infrastrukturë dhe urbanizim i lartë i civilizimit mesjetar, i njëjtë me nivelet e diagramës europiane. Për këto arsye, nuk mund të hartoheshin, aq më pak, nuk mund të zbatoheshin dot Kushtetuta me dispozita që rregullonin dhe administronin shoqëritë e zhvilluara, moderne të kohës, për shoqëri të prapambetura, pa një infrastrukturë të avancuar ekonomike, politike, religjioze, intelektuale dhe qytetare.
Dhe qytetet arbërore i kishin këto nivele, prandaj edhe mund të hartonin Kushtetuta dhe organizonin jetën e tyre mbi shtrate ligjore të barasvlefshëm dhe bashkëkohorë me ata europianë.
Kështu ishte edhe Drishti, një qytet i lulëzuar mesjetar, me një infrastrukturë urbane mjaft të përpunuar, me katedralen e tij dhe institucione të tjera të zhvilluara civile dhe ligjore, me fisnikërinë e tij të njohur qytetare brenda dhe jashtë Arbërisë, me magjistratët dhe noterët, me komunitetin e tregtarëve të shumtë, me fuqinë ekonomike mjaft potente, gjer aty sa priten edhe monedha të bronzta, me muret rrethues hijerëndë, me intelektualë të shquar që mund të krijonin dhe hartonin ligje të denjë për të qenë rivalë me fqinjët e tyre perëndimorë.



"STATUTI I DRISHTIT",
ZBULIM QË NDRIÇON
PJESË TË ERRËTA HISTORIKE

Padyshim, gjetja nga albanologu i famshëm kroat, i shekullit të kaluar, Milan Shuflai dhe botimi së fundi i "Statutit të Drishtit", nga OMBRA GVG, nën punën e kujdesshme dhe të lavdërueshme të dr. Musa Ahmeti dhe dr. Etleva Lala i - "Statuta... Drivastensis", është një ngjarje e rëndësishme për historinë e civilizimit të moçëm shqiptar, të fondit të letrave arbërore dhe në tërësi, të pasurisë tonë etno-kulturore dhe religjioze të së kaluarës. Qytetari ynë, juristët dhe gjer fondet e arkivave duhet të njihen me këtë monument të rëndësishëm historiko-juridik, si pjesë e vlerave të rralla, të veçanta, të trashëgimisë, të së drejtës dhe jurisprudencës tonë në veçanti. Është i tillë sepse dokumenti në fjalë ndriçon hapësira shekullore, pjesë të rëndësishme, të errëta, të panjohura, në disa raste të dyshimta, të varfra të historisë sonë dhe ofron e pasuron një realitet tjetër, krejt të ri të botës Arbërore mesjetare.



"STATUTA ET ORDINATIONES
CAPITULI ECCLESITAE CATHEDRALIS DRIVASTENSIS"

Nën këtë titull, "Statuti i Drishtit", shfaqet me përmbajtjen unike të tij, si një monument i mirëfilltë dhe i veçantë juridiko-religjioz, që sanksionon në mënyrë ligjore ngritjen dhe funksionimin e hierarkisë kristiane, në një njësi administrative qytetare të caktuar, atë të qytetit të Drishtit, "civitates Drivastensis", në territoret e Arbërisë mesjetare. Është fjala për një dokument, i cili ndoshta gjer më tash është i vetëm në llojin e tij, në hapësirat ballkanike, por edhe përtej tyre, në ato europiane.
Është i tillë, sepse ky i Drishtit, ndryshe nga Statutet e "Regnave"- "Civitat"-eve, "Communa"-ave, apo republikave të para europiane, në shek. XIV-XV, të cilët përmblidhnin tërësinë e normave të së drejtës administrative, të së drejtës civile, të së drejtës penale, të së drejtës familjare; të drejtat, liritë dhe detyrimet e qytetarit, pra që në një mënyrë qenë Kushtetuta, ky "Statut" nuk përmbledh dispozita të një natyre të tillë.
Ai përmban një numër normash procedurale, të cilat rregullojnë: a - jetën dhe veprimtarinë e institucionit të Kishës Katolike, b - organizimin e saj hierarkik, c - mënyrën e zgjedhjes së Retorëve dhe Prokuratorëve, d - funksionet dhe detyrat e Kanonikëve, të Kryedhjakëve, të Kryeipeshkëve, e - ritet, rregullat, meshat, lutjet dhe liturgjitë, f - të drejtat dhe detyrimet e kanonikëve, g - sanksionet për shkeljen e rregullave të parashikuar nga ky Statut, h - normat morale të komunitetit kristian, etj. (5)(Shih, "Stututet dhe Urdhëresat....", f.145,147,156..)
Në të parashtrohen të drejtat dhe detyrimet e besimtarëve kristianë, sanksionet konkrete për shkelësit e normave të statutit. Ai përcakton kompetencat e veçanta të kishës së Drishtit, rregullat e zgjedhjes së Kanonikëve, mënyrën e hartimit të dokumentacionit, etj.



FJALËT E PAL ËNGJËLLIT
NË STATUTIN E DRISHTIT

Që në faqet e para të Statutit, të cilat ne do t‘i quanim më saktë prolog të tij, promovohet i tërë ky monument juridik përmes fjalëve të njërit prej autoriteteve dhe figurave më dominuese të kristianizmit arbëror të mesjetës, Pal Engjëllit. Por, jo vetëm i kristianizmit por edhe i politikës dhe diplomacisë së shtetit të Skënderbeut.
Në këto tre faqe, Kryepeshkopi i Durrësit, Shkodrës dhe Drishtit, i drejtohet me fjalët e tij tërë strukturave dhe individëve që mbajnë në këmbë institucionet dhe shpirtin e kristianizmit të asaj kohe "në popullsinë Ilirike" (siç shprehet ai vetë), në Arbëri. Ai çon në vëmendjen e Kryepeshkopëve, Ipeshkëve, burrave të nderuar Abatëve, Kryepriftërinjve, Rektorëve, Prelatëve, në katedralet e Sapës, Shkodrës, Drishtit, Durrësit, etj., se "përse ishte bërë i nevojshëm hartimi i këtij Statuti, Kanoniku të ri…?!" (7) (Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG)
Dhe çuditërisht, në fjalën e tij sqaruese, Pal Engjëlli na bën të njohur një fakt enigmatik, tepër të rëndësishëm për fushën e jurisprudencës shqiptare dhe të trashëgimisë së shkruar ligjore që ende nuk njihet. Ja çfarë pohon ai konkretisht:


NJË THESAR JURIDIK SHQIPTAR I PANJOHUR

"…Ne, kanonikët dhe kapitulli i kishës së Drishtit, ..konstatojmë se të parët tanë na kanë lënë disa Kushtetuta, të cilat nga ana tjetër rezultojnë ose të paqarta ose të pamjaftueshme…."(8)(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG)

Përmes këtyre fjalëve të pakta, të Pal Ëngjëllit dhe një grupi burrash të mençur, pjesëmarrës dhe hartues të Statutit të Drishtit, mësojmë një lajm tronditës dhe të rëndësishëm njëkohësisht, atë që Arbëria, përpara kohës së hartimit të këtij Statuti (shek. XV), kishte pasur edhe Kushtetuta të tjera ligjore, më të vjetra, të cilat me kalimin e kohëve "janë bërë të paqarta dhe të pamjaftueshme…." Siç shprehen ligjvënësit.(9) (Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis, Ombra GVG)
Pra, është ky dokument i shkruar që na konfirmon ekzistencën e një tradite zakonore të shkruar shqiptare të lashtë. Do ta quaja një frazë të artë, një çast solemn dhe ngazëllimi për historinë e së drejtës së lashtë shqiptare!.
Do ta thosha këtë, sepse edhe traditat zakonore mesjetare të popujve me të hershëm në këta lëmenj, si britanikët, dokumentin e parë ligjor, "Magna Cartan", e kanë shkruar më 1215. Dhe ky dokument nuk është Kushtetutë, pra përmbledhës i një numri dispozitash themelore, por një fletë të vetme! Ndërsa siç pohojnë në këtë dokument këta ligjvënës të hershëm shqiptarë, qyteti arbëror paska pasur edhe para kësaj periudhe, kode të tëra të shkruara!!!

Po cilat qenë ato Kushtetuta arbërore të vjetra?
Sa të tilla ka pasur?
Në ç‘gjuhë kanë qenë shkruar ato?
Ç‘thoshin dispozitat e këtyre Kushtetutave?
Çfarë shprehnin normat e kësaj të drejte të lashtë zakonore shqiptare?
Kush i pati shkruar ato?
Kur qenë shkruar ato?
Këto dhe shumë pyetje të tjera mbeten ende të fshehura mbas enigmës, në mos mbetshin të tilla përjetësisht nëse arkivat dhe fondet e tyre nëpër botë nuk do t‘i nxjerrin në dritë asnjëherë këto thesarë. Sidoqoftë, le të presim dhe shpresojmë….


PËRSE U BË I NEVOJSHËM HARTIMI I
"STATUTIT TË DRISHTIT"
(KARAKTERI DINAMIK)

Mbas fjalëve hyrëse, hartuesit e Kanonikut shprehin qartë arsyen dhe nevojën e hartimit të Statutit të ri. "Ndodh nganjëherë që për shkaqe të reja që dalin në pah dhe për vështirësi të reja janë të nevojshme statute dhe urdhëresa të tjera…." (10)(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG)
Përmes këtyre fjalëve ne shikojmë të shprehur qartë një nga parimet aristoteliane të tipareve të ligjit, - karakterin dinamik të tij, ç‘ka do të thotë ndryshimin dhe përmirësimin periodik të ligjit, në përshtatje me zhvillimet e shoqërisë…dhe jetës. (11).(Aristoteli; "Etika Nikomake", Athens 1977)
Nga ana tjetër, hartuesit e Statutit sqarojnë se miratimi i ndryshimeve të reja nuk mund të bëhej rast pas rasti për çdo ndryshim më vete, për shkak të pamundësive konkrete. Prandaj ndryshimet janë bërë tërësore dhe hartimi i normave është bërë nga fillimi, në prezantimin e një Statuti përmbledhës, tërësisht të ri.
Brenda dispozitave që formatojnë këtë institucion të gjerë ligjor, ka shumë çështje që lipsen të studiohen dhe analizohen në pikëpamje ligjore shkencërisht dhe besojmë se këto me siguri do të realizohen me fondet e pasura të këtij Statuti. Por, do të veçonim si fillim disa tipare thellësisht racionale që mbart ky Statut.

shqip

[Xhuxhumaku]

NJë STATUT I RRALLë LIGJOR I QYTETIT Të DRISHTIT I VITIT 1468

KOD LIGJOR, JO VETëM RELIGJIOZ, POR EDHE LAIK

Megjithëse, misioni dhe qëllimi i hartimit të këtij Statuti shprehet qartë jo vetëm në hyrjen e tij, por në tërë përmbajtjen e dispozitave që renditen në të, në këqyrjen, analizën dhe interpretimin literal ligjor të neneve gjenden mjaft elemente të karakterit laik të këtij Kodi.
Siç shprehen vetë autorët e Statutit, në hartimin e tij ata nuk janë mbështetur vetëm në rregullat apo rregulloret kanonike biblike të papatit, por edhe në "kushtetuta të vjetra të cilat rezultojnë të paqarta…", ç‘ka do të thotë se ata janë mbështetur në burimet e traditës zakonore vendase, me origjinë popullore, pra laike. (12). (Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , f.142)
Elementë laikë në statut gjejmë edhe në rastet e zgjedhjes së rektorëve dhe prokuratorëve. Në mënyrë të çuditshme, hartuesit e këtij dokumenti i kanë dhënë të drejtën për të marrë pjesë në votim jo vetëm klerikëve, por edhe përfaqësuesve nga populli, besimtarëve të thjeshtë. "...Tre pleq dhe dy të rinj të cilët të betohen se do të zgjedhin si rektor dhe prokurator... atë që e njohin si më të dobishëm." (13). (Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , Kapitulli 2)
Ndërsa vazhdojmë më tej, (neni IX i Statutit) duke iu referuar konkretisht gjendjes ekonomike të Drishtit dhe të banorëve të saj, ku do të shtrinte efektet e veta ky Statut, hartuesit e këtij ligji mes të tjerave, mbështetur në realitetet e kohës, shprehen:
"Meqë jemi të varfër dhe kemi të ardhura të pakta, duhet të këmbëngulim në punën e duarve..." (14)(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , Kapitulli IX)
Siç shihet, ky lloj formulimi në këtë nen, nuk ka asgjë të përbashkët me dispozitat e një kanoniku religjioz. Ai i ngjan në këtë rast, më shumë një këshille popullore që u jepet qytetarëve të varfër për të përballuar kushtet e vështira ekonomike, sesa një predikimi të mirëfilltë religjioz.

NGRITJA E NORMAVE MORALE
NË NIVELIN E NORMAVE KANONIKE

Hartuesit e këtij Statusi (kanoniku), duke dashur që të ruhen dhe të ngjizen në ritualet kristiane disa prej zakoneve të mira të edukatës dhe moralit popullor vendas, kanë përpiluar edhe dispozita të reja, që i kanë bërë pjesë të neneve të këtij Statuti, të tilla si më poshtë.

Në nenin XII, urdhërohet:
".... Morëm vendim që askush të mos guxojë të ndërhyjë ose të flasë pa leje para ... pleqve. Në rast të kundërt dënohet..." (15)(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , Kapitulli XII)
Nën këtë logjikë dhe me këtë objeksion, ne gjejmë në këtë Statut edhe një numër tjetër dispozitash me orientim dhe bazë nga trashëgimia morale vendase, por, pa dashur të zgjatemi në secilin prej tyre, do të përmendim edhe dy më tipiket, atë me nr. XXXVII dhe XXXVIII, ku thuhet:
"Asnjeri s‘duhet të guxojë të luajë zaresh ose ndonjë lojë tjetër të pandershme me të holla (bixhoz)..."
"Kur mblidhemi për drekë askush të mos guxojë të sjellë me vete ndonjë vajzë..." (16).(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , Kapitulli XII)
Pra, siç shihet, bazë e predikimeve dhe mesazheve, që përcjellin dispozitat e këtij kanoniku, nuk janë vetëm e thjesht normat kristiane, por edhe ato morale popullore, të cilat vijnë prej trashëgimisë zakonore vendase.
Në këtë mënyrë, ne shohim në mënyrë konkrete atë operacion ligjor që thirret "ngritje e disa prej normave morale e zakonore vendase në nivelin e normave kanonike".


NJË INICIATIVË
E DUKSHME LIGJORE

Në studimin e vëmendshëm të këtij kanoniku dallohet qartë dhe dukshëm, në jo pak nene të tij, iniciativa ligjore e hartuesve të këtij përmbledhësi procedurash dhe aktesh materiale ligjore. Është pikërisht kjo iniciativë që e nxjerr Statutin përtej shabllonit tipik dhe stereotip kristian, sikurse radha e statuteve të tjera të përmendura të natyrës së njohur.
Është e kuptueshme se Statuti është hartuar dhe mbështetur kryesisht në normat bazike kristiane, por ai e thotë qartë se është përshtatur për qytetin e Drishtit dhe banorët drishtianë. Orientimi dhe terreni drishtian është i pranishëm kudo në nenet e këtij Statuti dhe i shprehur nominalisht me emrin e këtij qyteti arbëror, konkretisht dispozitat e tij të shumta si, Nenet IX, X, XI, XII, XV, XXXVII, XXXVIII, XXIX, XLVII, LIV, etj. (.. e kishës së Drishtit..., për këtë arsye kanonikët e kishës së Drishtit,... përse në kishën e Drishtit nuk është numri i kanonikëve... prej dere të mirë drishtiane... .unë x.. i zgjedhur kanonik i kishës së Drishtit..., .... i kishës së Drishtit i uron...., etj) (17).(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , Kapitulli IX,.. XII...LIV)
Nga ana tjetër, nëse rregullat kristiane janë unike dhe të unifikuara për të gjithë institucionet, besimtarët, qytetet dhe katedralet e tyre kristiane, pavarësisht nga vendi, etnia, raca, etj., Statuti i Drishtit nënvizon jo rrallë, brenda rreshtave të tij, se ai është kanonik i qytetit të Drishtit, për katedralen dhe besimtarët e këtij qyteti.
Jo vetëm kaq, por në njërën prej dispozitave me karakter procedural, kuvendi ka shpallur dhe miratuar me kurajë një normë që synon ta bëjë akoma më drishtiane hierarkinë e këtij institucioni. Kështu, në nenin XLIV thuhet:
"Prandaj, duke ndjekur këtë zakon të mirë, morëm vendim që kanonikë të zgjedhim atë ... me emër të mirë, ... që ka shërbyer në kishën tonë....që në moshë të vogël,.. dhe të jetë prej dere të mirë dhe të vjetër drishtiane nga të dy prindërit, sepse ka 40 vjet e këtej, që bashkëkanonikët vijnë nga dyer të tilla." (18).(Statuta et Ordinationes Capituli Ecclesiae Cathedralis Drivastiensis", Ombra GVG , Kapitulli XLIV)
Dispozita e mësipërme, por edhe disa të tjera në këtë Statut, shprehin qartë edhe një prirje tjetër juridike, të njohur si "precedenti", praktikë kjo e "Common Law"-ut britanik.


ELEMENTËT SHQIPTARË

Statuti është i shkruar në latinisht. Por, kjo nuk u jep aspak terren njerëzve naivë të ngazëllehen dhe proklamojnë se kanoniku "nuk është shqiptar!!!"
Edhe "Magna Carta", e vitit 1215, me të cilin mburret me të drejtë Britania, por edhe Europa, si dokument i parë i trashëgimisë së shkruar ligjore, është i shkruar në latinisht. Megjithatë, ky fakt nuk e bën aspak italian këtë monument të memories dhe trashëgimisë zakonore!
Përkundrazi, gjithë bota e njeh dhe e respekton atë si dokumentin e papërsëritshëm të së drejtës britanike!
Nga ana tjetër duhet të dimë se, gjer në agun e Rilindjes Europiane, latinishtja ishte gjuha zyrtare e tërë "perandorisë kristiane" europiane. Por, mendoj se nuk ka arsye të qëndrojmë më gjatë në këtë çështje.
Pa dyshim, që Statuti ka dispozita nga e drejta kanonike tradicionale kishtare kristiane. Është krejt e pritshme, normale dhe në vlerën e tij të ketë këtë orientim, sepse në thelb ai është një përmbledhës normash ligjore me orientim religjioz-kristian.
Duke qenë i tillë, përmes këtyre dispozitave, Statuti sjell dhe transmeton edhe vlera morale dhe shpirtërore, ndër më të arrirat e një bote të tërë kristiane dhe qytetërimit perëndimor, të përzgjedhura dhe përpunuar në shekuj. E pa dyshim, kjo ishte një vlerë dhe nevojë për Arbërinë e asaj kohe.
Por, bashkë me to, hartuesit e këtij Statuti kanë ofruar dhe kanë renditur si pjesë të neneve të tij edhe një numër dispozitash dhe predikimesh morale që vijnë nga trashëgimia zakonore shqiptare.
Çfarë kanë bërë dhe çfarë bëjnë ligjvënësit tanë sot? Të njëjtën gjë që kanë bërë pararendësit e hartimit të këtij Statuti. Kanë marrë dhe vazhdojnë të marrin nga legjislacioni europiano-perëndimor akte ligjore, statute, kode etj., të vlerësuar si më të arrirët dhe i përshtatin ata në harmoni me kushtet e vendit tonë. Por, kjo nuk i bën këto ligje më pak shqiptare, përkundrazi.
Në thelb, edhe sistemet ligjore që ka vetë Perëndimi i sotëm nuk janë thjesht dhe vetëm trashëgimi e një populli të vetëm europian, por eksperiencë dhe pasuri e trashëgimisë historike të shumë popujve dhe shumë kohëve.
E thënë përmbledhtas, Statuti i Drishtit është një monument ligjor i një natyre unike, pasi është një statut arbëror, një ligj i përshtatur për kushtet e një komuniteti të kohës, duke përmbledhur brenda tij bashkërisht norma të së drejtës kanonike kristiane dhe ato zakonore vendase.


HISTORIA E SË DREJTËS NË SHQIPËRI
DUHET TË NDRYSHOJË!

Gjetja dhe publikimi pak kohë më parë i "Statutit të Shkodrës" (i vitit 1346), së fundmi i "Statutit të Drishtit" (i vitit 1468) si dhe të dhënat e shumta për ekzistencën e "Statutit të Durrësit", apo të ndonjë qyteti tjetër të Arbërisë mesjetare, e rendisin vendin tonë pa asnjë mëdyshje tanimë në radhën e vendeve me një trashëgimi ligjore të shkruar, si pak vende të tjera në hapësirat gjeografike europiane.
Ato flasin qartë se populli ynë nuk vjen nga tradita të varfra të shoqërive tribale, apo komuniteteve klanore në treva të thella rurale, të administruara vetëm prej traditës zakonore orale.
Ato na thonë se shoqëria shqiptare e Mesjetës nuk ishte një shoqëri e strukturave sociale të pazhvilluara dhe të administruara vetëm nga "Kanuni". Pa dyshim, edhe "Kanuni" shtrinte juridiksionin e tij dhe funksiononte, por vetëm në zona dhe treva të caktuara, enklava malore, ku nuk arrinin dot të shtrinin efektet e veta, për shkaqe urbane e gjeografike, statutet dhe institucionet ligjore që përmendim më sipër.
Shoqëria e urbanizuar arbërore mesjetare, me daljen në dritë të këtyre dokumenteve të rëndësishme, tanimë na flet qartë dhe ndryshe, përmes provave historike të një lloji të veçantë. Ajo na flet përmes gjuhës së përpunuar dhe të shkruar të ligjeve, siç janë statutet.
Vjetërsia e këtyre dokumenteve, hershmëria e fondeve të shkruara ligjore është tregues dhe pasqyrë e padiskutueshme e vjetërsisë së themeleve të civilizimit, të shtëpisë së një populli. Dhe duket që populli ynë e paska atë.
Për këto dhe arsye të tjera, që përmendim më sipër, "Historia e të Drejtës" në Shqipëri duhet të ndryshojë, pasi prurjet e reja i japin Mesjetës tonë një profil krejt tjetër nga ai që kemi njohur gjer më tash. Organizimet dhe institucionet ligjore në Arbëri, të ngritura mbi prurjet më të arrira të traditës europiano-perëndimore të kohës, pleksur ato edhe me traditën zakonore të shkruar vendase krijojnë një fond nderi në historinë e jurisprudencës mesjetare shqiptare, por pa asnjë mëdyshje edhe në atë të ////////////////rajodhve të artë europianë.
Të gjitha këto prurje të reja, pa asnjë mëdyshje shumë të rëndësishme duhet të zënë vendin e duhur dhe të pasqyrohen denjësisht në tekstet e historisë së të drejtës shqiptare.

HISTORIA DHE E DREJTA

Me gjetjen dhe botimin e "Statutit të Shkodrës" dhe të "Statutit të Drishtit", gjykojmë se historiografia e ka thënë fjalën e saj. Radhën e ka jurisprudenca dhe komuniteti i juristëve shqiptarë, të cilët duhet të bëjnë hulumtime, interpretime dhe analiza të thella shkencore mbi këto dokumente me vlerë.
Në tërësi ky dokument juridik, por edhe dispozitat e veçanta të tij lipset t‘i nënshtrohen vëzhgimit dhe qëmtimit të kujdesshëm. Vlera e vërtetë e statuteve nuk është botimi dhe njohja e tyre, këto monumente të pazbuluara që na vijnë nga lashtësia do t‘i kumtojnë çmimet e vërteta të thesareve të tyre të papërsëritshme vetëm kur të interpretohen saktësisht se ç‘janë ato, thelbi, prurjet, misionin social, mesazhet historiko-juridike, sanksionet ndëshkuese, ashpërsia apo toleranca, të drejtat, privilegjet dhe detyrimet, nga qytetari i thjeshtë e gjer te Monarku etj.
Statutet janë në thelb strukturat ashtore që formatojnë anatominë e vërtetë të atij "organizmi" që thirret shtet, për rrjedhim natyrën e një shoqërie në një kohë të caktuar. Pa praninë, studimin dhe analizën e tyre vlerësimi i historisë së një populli do të ishte i mangët dhe i pasaktë.

NJË PORTRET I PANJOHUR
NË MINIATURË I PAL ENGJËLLIT

Nuk do ta quanim normale të ndaheshim nga rreshtat e këtij shkrimi përmbledhës, kushtuar këtij thesari historiko-juridik, të ardhur me mundim nga Mesjeta arbërore, nëse nuk do të thoshim dy fjalë për njeriun që drejtoi dhe miratoi hartimin e këtij Statuti të rrallë, - Pal Engjëllin.
Kjo figurë ende pak e njohur e kristianizmit dhe historisë tonë kombëtare, ky aleat besnik i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, diplomat dhe ambasador brilant në kohët e ndezura dhe të përgjakura të vërshimeve barbare osmane mbi trojet tona, paraqitet edhe këtu me profilin, dinjitetin dhe rolin e një intelektuali me dimensione të pakrahasueshme. Tashmë si një jurist i pjekur.
Në dokumentacionin arkivor latin, ai bëhet evident që në moshë relativisht të re, kur shërbente në qendra të vogla periferike kishtare, gjersa për merita të veçanta, ngjit shkallët e hierarkisë dhe bëhet kryepeshkop i Durrësit, Shkodrës e Drishtit.
Por, me rolin e tij të veçantë, në drejtimin e punëve për hartimin dhe miratimin e këtij "monumenti të vërtetë ligjor", Pal Engjëlli na zbulon një vlerë tjetër të panjohur, atë të misionarit legjislator dhe themelues i traditës shqiptare të shkruar të së Drejtës.
Por, "Statuti i Drishtit" veç sa ofron vlera të papërsëritshme në ato fusha, që përmendim më sipër, thesari i tij krejt rastësisht na ofron edhe një vlerë të një fushe tjetër!
Ndërsa vështrojmë me kërshëri faqet e "Statutit të Drishtit", ky dokument mahnitës na zbulon papritur një tjetër vlerë të rëndësishme! Por, ajo është e një lloji të veçantë dhe nuk i takon as fushës së historisë dhe as asaj të së drejtës. Ajo i takon fushës së Arteve Figurative dhe i dhuron asaj një vlerë unike, ndoshta për herë të parë krejt të veçantë dhe të panjohur.
Pikërisht, në faqen e parë të tij, "Statuti" fillon me fjalët "Paulus Angelus..." ( Pal Engjëlli) . Në germën e parë të fjalës "Paulus", që është germa "P", madje brenda rrethores së kësaj germe gjendet portreti i një peshkopi. Në njërën dorë, të majtën, ai mban shkopin baritor, ndërsa dora e djathtë është e ngritur lart, në pozicionin e njohur tipik të bekimit. Mbi supe ka të hedhur një petk ngjyrë vjollcë dhe jeshile që arin gjer poshtë gjunjëve. Shtati i Kryeipeshkvit rrethohet nga një sfond blu-vjollcë i errët, çka e bën më evident portretin.
Është portreti në miniaturë i vetë Pal Engjëllit.
Me gjetjen dhe botimin e këtij "Statuti", fondit të arteve tona figurative i shtohet një tablo e rrallë, kjo miniaturë koloristike, një ndër të parat dhe të rrallat e kësaj gjinie të artit tonë figurativ, e punuar nga njëri prej dy shkruesve shqiptarë të këtij "Statuti"...
Pra, bashkë me Statutin, ne kemi tanimë edhe një piktor shqiptar të hershëm që vjen nga viti 1468, bashkëkohës me epokën e madhe të Rilindjes Europiane.
Veç kësaj pikture në miniaturë, edhe një numër ilustrimesh me stilizime koloristike në çdo kapitull dhe germat e para të neneve të këtij "Statuti" e bëjnë estetikisht mjaft të këndshëm këtë dokument. Të gjitha këto ilustrime, që jo rrallë ngjajnë si motivet popullore të veshjeve tona tradicionale, lipset të qëmtohen dhe studiohen me kujdesin e nevojshëm shkencor.
Si çdo akt themelor ligjor, apo Kushtetutë e kohës, që në hyrjen e vet shpallte "moton" mishëruese, apo mesazhin unik të saj, edhe ky "Statut" ka të stampuar në faqen e parë logon e vet të shkruar, që është: "La vertue est la seule noblesse", si dhe një stemë që ndoshta është ajo e qytetit të Drishtit.
Le të shpresojmë që të rejat dhe vlerat e mëdha historike, juridike, por edhe ato artistike që na sjell ky monument arbëror drishtian do të pasohen nga studime të tjera që do të ndriçonin edhe më tej vlerat e thella që mbart në thellësitë e tij ky thesar.

Dr. Irakli Koçollari

shqip

[Albo]

Sfondi historiko-social i hartimit të Statutit të Drishtit

Statutet e Shkodrës dhe të Drishtit të botuar rishtazi para 4 dhe 6 vjetësh në shqip u japin një mundësi tjetër historianëve të së drejtës për të studiuar, shqyrtuar dhe arritur në konkluzione të pjesëmarrjes së popullsisë arbre në procesin e njohur të themelimit të komunave si qendra qytetare të administruara me ligjet e veta në Mesjetë



Arbëria Mesjetare ishte një koncept që në rrafshin kulturor përfshinte tre shtresëzime të ndryshme kulturore të ndërthurura me njëra-tjetrën. Së pari, ishte kultura arbre, një përzierje e traditave më të mira vendase me kulturën e huaj që ishte imponuar nga lart-poshtë në formën e pushtimeve të drejtë për së drejta qofshin këto latine, bizantine apo sllave, por edhe një shtresë tjetër arbërore-romane dhe arbërore-bizantine-romane-sllave të krijuara prej një bashkëjetese të gjatë me kufij etnikë të papërcaktuar qartë. Kjo ndërthurje kulturash në një territor të ngushtë të përbërë nga bregdeti, fusha, moçale, por edhe gryka e qafash malesh, përfaqësonte më së miri atë që albanalogu i njohur, Shuflai, e quante si “monada e Ballkanit”. Territori arbër me të vërtetë që përbënte një përjashtim krahasuar me territoret e tjera rreth e qark, pasi brenda kësaj hapësire të vogël ishin përplasur dhe konvenuar influencat kulturore të Bizantit, të ortodoksisë, të Venedikut, të katolicizmit, të perandorëve serbë e bullgarë dhe të sllavizmit si në asnjë territor tjetër. Në vetvete, Shqipëria është monada e Ballkanit, në të cilën pasqyrohet krejt kozmosi ballkanik me gjithë ngjyresat e veta latine, greke, romane, bizantine, italiane dhe sllave, ku ende sot vezullojnë kristale të shumta të gjendjes zanafillore, ku ende duken ato shtresa themelore etnike të gadishullit Ballkanik, ngulmimi dhe qëndresa e të cilave u dha gjuhëve ballkanike vulën e një fizionomie të përbashkët e ndihmoi edhe në krijimin e një karakteri të përbashkët të kulturës mesjetare ballkanike. Pjesë të rëndësishme të kësaj kulture mesjetare ishte sigurisht edhe kultura e ligjeve, juridiksionit dhe rregullimit të marrëdhënieve me të tretët si brenda një territori, por dhe në marrëdhënie me entitete të tjera shtetërore fqinje. Veçoria e territorit arbër dhe zhvillimet historike dhe kulturore që kishin marrë udhë aty bënte të mundur një larshmëri zhvillimi për sa i përket këtij aspekti. Arbëria Mesjetare ashtu si pasqyronte një larshmëri influencash politikash dhe kulturore dhe në legjislacion kishte zhvilluar një traditë që shtrihej që nga e Drejta Romake e përfaqësuar dhe me influencë në Arbërinë Jugore dhe me një shtrirje deri në Durrës dhe në Krujë ku shkonte dhe influenca e Bizantit, me një të drejtë zakonore të quajtur më vonë Kanun dhe të identifikuar kryesisht në jetesën e fiseve malore dhe shtegtare, por edhe me ekzistencën e një të drejte qytetare në formën e statuteve, të ngjashme me qytetet e tjera të bregut Adriatiko-Dalmat. Ky aspekt i fundit, i përmendur shkarazi që herët në tekstet e Historisë së Shqipërisë, por jo i analizuar tërësisht nga historianët e së drejtës në Shqipëri, ndoshta edhe për një mungesë të gjatë të pasjes në duar të botimeve origjinale të statuteve për një kohë të gjatë, ka një rëndësi të veçantë, pasi në vetvete rrëzon një mit të vjetër historiografik të ngritur mbi zhvillimin politik, administrativ e kulturor të shqiptarëve, që i ka parë këta të fundit kryesisht si fise malore dhe me ekskluzivitet të veçantë hartimin dhe funksionimin e jetës së tyre civile e shoqërore vetëm përmes Kanunit, ligjit të maleve që ka ardhur në forma të ndryshme deri në fillim të shekullit të XX. Në historinë e kohëve më të fundit që ka sjellë në skenë, madje në mënyrë dramatike, Ballkanin dhe Shqipërinë, kjo mangësi është ndier me peshën e saj: cilido që do të dëshironte t’i përqasej historisë së shoqërisë shqiptare në shekuj për t’u njohur me strukturat e saj, kishte në dispozicion pothuaj vetëm një material që u referohej kanuneve të ndryshme. Sigurisht që ky perceptim ka krijuar dhe stereotipat e njohur rreth së kaluarës administrative dhe shtetformuese të shqiptarëve, shpeshherë një imazh stereotip si vetëm “vend i shqiponjave”, vend pra i maleve dhe e bëjnë, madje, një pikë të pashmangshme krahasimi e mundësish të mëtejshme njohjeje me realitete të tjera qytetare të Adriatikut të sipërm, duke krijuar në fakt një hierarki vlerash dhe qeverisje ku shqiptarëve për fat të keq u është rezervuar vendi i fundit krahasuar me popullsitë e tjera në Ballkan.



Në këtë kontekst statutet e Shkodrës dhe të Drishtit të botuar rishtazi para 4 dhe 6 vjetësh në shqip u japin një mundësi tjetër historianëve të së drejtës për të studiuar, shqyrtuar dhe arritur në konkluzione të pjesëmarrjes së popullsisë arbre në procesin e njohur të themelimit të komunave si qendra qytetare të administruara me ligjet e veta në Mesjetë. Një interes më të madh në këtë drejtim fiton studimi i Statutit të Drishtit, një qendre qytetare tashmë të zhdukur, por dikur shumë të rëndësishme të qytetërimit tonë mesjetar. Ky interes përfiton një rëndësi studimore, pasi nëse për Shkodrën është e kuptueshme rëndësia si qytet, në fakt zinxhiri i patjetërsueshëm i një sërë qytetesh në bregdetin dalmat me një origjinë shumë të lashtë që nga antikiteti dhe si një pikënisje e qendër e rëndësishme e krahinës së Zetës për të pasur e zhvilluar një Statut të vetin, për Drishtin e vendosur 10 km në verilindje të Shkodrës, në breg të lumit Kir ku në lindje fillonte prapatoka arbre e malësisë, pasja dhe hartimi i një statuti të tillë mund të jetë nga rastet e radha dhe dëshmi të një shtrirje kulturore latine drejt një hiterlandi që kish kaluar në procese të tjera ngjizjeje të popullsisë pas dyndjeve barbare në shekullin e VII. Kur përmendim termin latin, ky term ka më shumë lidhje kulturore me tipin e komunave dhe administrimit të tyre, model që lindi për herë të parë në Itali dhe sesa i referohet popullsisë etnike të qytetit. Edhe pse me të drejtë sipas Shmid nuk kanë ekzistuar në Mesjetë vija të qarta ndarëse gjeografike ose shoqërore. Përzierja e grupeve dhe popullatave në gjuhë të ndryshme në një hapësirë të ngushtë nxiste shumëgjuhësi, simbiozën kulturore, që do të thotë se termat që përdoreshin për popullsinë e qyteteve reflektonin ndarjen e vjetër që nga antikiteti i qytetarisë romane dhe banorëve të rinj rrethinave iu referoheshin me emrat etnikë si sllavë apo arbanas. Për herë të parë ky vendbanim përmendet në katalogët bizantinë të shekullit IX si seli ipeshkvnore nën pushtetin e mitropolitit të Durrësit. Vendbanimi sipas të gjitha gjasave daton që nga koha e ilirëve të lashtë. Për këtë na dëshmon prapashtesa shumë e lashtë-sht e cila ka ndikuar në formimin e këtij toponimi. Sigurisht që qyteti kishte shërbyer edhe si një vendstrehimi për popullsinë latine të bregdetit shqiptar, pasi së bashku me kështjellën e lashtë bizantine Antipargai, më vonë Tivarin, dhe koloninë romake Shkodrën, edhe Drishti zgjatet si ushunjëzat duke thithur gjakun e shpërndarë romak nëpër varroshet e Dioklesë dhe Epikarisë, si dhe të disa vendbanimeve të tjera pjellore të Valbonës, rrënojat e të cilave edhe sot e kësaj dite mbajnë emrin shqiptar kjutet( nga latinishtja civitatem). Kjo vetëdije e lashtë dhe traditë qytetare ku shpeshherë Drishti shikohej si një zgjatim i Shkodrës bëri të mundur që qyteti të përfshihej në procesin e hartimit të commune (comunitas; universitas; universus populus) sipas shëmbëlltyrës italianoveriore. Pozita juridike e komunave ngulitej më së shumti nëpërmjet privilegjeve të sundimtarëve të ndryshëm; juridiksioni në qytete zbatohej nga gjykatës të vetët sipas së drejtës zakonore lokale. Prej fillimit të shekullit XIII u përcaktuan në shkrim me statute sipas shembullit italian dhe nën ndikimin e noterëve italianë parimet themelore juridike të trashëguara gojarisht, si dhe të drejtat dhe detyrat e komunave qytetare kundrejt shtetit territorial.



Duhet theksuar që në krye të herës që zhvillimet kulturore dhe politike në Arbërinë e veriut ishin të influencuara nga modelet e Italisë së Veriut, bregdetit dalmat dhe katolicizmit, ndërsa në Arbërinë e Jugut kemi ndikimet e modelit të qytetit bizantin. Ekzistenca e një treve me një besim të vetëm edhe një vend si Shqipëria mesjetare ku ka munguar gjithmonë bashkimi shtetëror, një besim ky që nuk mund të mos ketë ushtruar një ndikim koncentrues edhe në legjislacion. Një nga këto treva ka qenë dhe Shqipëria katolike, e cila deri tre shekuj më parë shtrihej edhe më në veri (Kuçi), kurse nga Jugu arrinte deri në Shkumbin. Në këtë zonë të hapët, kjo njësi fetare e pandërprerë prej shekujsh të tërë, duhet të ketë qenë ajo që ndihmoi në një shkallë më të gjerë formimin dhe zhvillimin e një kulture të qëndrueshme administrative. E përmendim këtë fakt pasi Statuti i Drishtit ashtu si pothuajse në të gjitha statutet e njohura deri më sot, vërehet roli dhe ndikimi i madh i kishës gjatë mesjetës, sepse pa përjashtim normat e para të statuteve fillojnë me rregullat e kishës, obligimet, rolin dhe vendin që ka kisha në shoqërinë komunë-qytet. Ky veprim është i pranishëm edhe për faktin se kisha ishte promotore e pothuajse të gjitha segmenteve të jetës, qofshin ato laike apo kishtare, si në aspektin ekonomik, tregtar, politik, diplomatik, social, shëndetësor, kulturor etj., pra ishte boshti i zhvillimit dhe marrëdhënieve të njeriut në shoqërinë mesjetare, qoftë me individin qoftë me pushtetin. Për më tepër, përpjekjet e para për t’u kodifikuar janë më të hershme sesa 12 janari i vitit 1468, sepse sipas të dhënave arkivore mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur Papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës, Gjergjit për një veprim të tillë. Shkaku që ky editim nuk u njoh zyrtarisht ishte vdekja e Papës Kalisti III , por më e rëndësishme në këtë histori sesa njohja apo e këtij editimi është momenti kur u zgjodh të kryhej ky editim. Papa Kalisti III (1455-1458) ishte ideatori i ndërmarrjes së një kryqëzate, e cila u quajt “Liber Brevium Callisti III” dhe synonte dëbimin e otomanëve nga Ballkani. Ç’rol do të kishte qyteti i Drishtit në këtë ndërmarrje dhe pse po editohej tashmë në kulm të përpjekjeve për Kryqëzatë? Gjasat janë se në territoret që do çliroheshin, ndoshta Statuti i Drishtit, si statut kanonik kishtar i Katedrales së Drishtit dhe si qytet i brendësisë së territorit mund të shërbente si model për kushtetutat e qyteteve të tjera që do të çliroheshin nga osmanët. A kishte luajtur një rol në këtë ndërmarrje një personazh shumë i rëndësishëm i mesjetës shqiptare, Pal Engjëll-Dushi që rridhte nga një familje fisnike nga Drishti? Pikërisht në këtë kohë në 1456 Ipeshkëvi i Krajës Pal Engjëll-Dushi u caktua si nunc për kryqëzatën, i cili do të vepronte në bashkëpunim me Skënderbeun jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Dalmaci dhe në Serbi. Familja e Engjëllorëve do të luante një rol kryesor edhe në vitin 1463, ku Papa Piu II emëroi dy persona për ta ndërmarrë këtë editim pas kërkesës së Katedrales së Drishtit. Njëri nga ta do të ishte Kryeipeshkvi i Durrësit, Pal Engjëlli, sërish një pinjoll i familjes fisnike nga Drishti dhe një nga njerëzit më të afërt të Skënderbeut dhe hartuesit e formulës së Pagëzimit në shqip. Elementi shqiptar nuk do të mbetet vetëm personat e autorizuar për të bërë editimin, por edhe në elementë të rëndësishëm të së drejtës të mbledhur në Statut. Në hyrjen e tij Pal Engjëlli deklaron se ne, kanonikët dhe kapitulli i kishës së Drishtit, …konstatojmë se të parët tanë na kanë lënë disa Kushtetuta, të cilat nga ana tjetër rezultojnë ose të paqarta ose të pamjaftueshme, çka dëshmon për një traditë shumë më të hershme administrimi në qytet. Një nga kapitujt e parë i dedikohet respektit të ndërsjellë midis pleqve dhe të rinjve kur shkruhet në ç’mënyrë të rinjtë duhet të respektojnë pleqtë dhe në ç’mënyrë pleqtë duhet të duan të rinjtë. Kjo përmendje e pleqësisë që në kapitullin e parë të kujton një tipar dallues të shoqërive shqiptare që ashtu si në Greqinë e Lashtë ku “jerusia” apo senati në Romë luanin një rol të madh në administrimin e vendit, edhe në viset arbre ky tipar ishte i përcaktuar mirë, madje në Kanun në ligjin e maleve, këshilli i pleqësisë zë një vend të veçantë. Vetëdija institucionale do të sillte se edhe në projektet e para për një shtet shqiptar si është vepra e Sami Frashërit, “Shqipëria çka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet “apo dhe organizimet e para të shtetit shqiptar si ishte Qeveria e Vlorës kur organe të tilla janë përmendur apo dhe ngritur, studiuesit mos t’i shikonin si organe të kopjuara nga fqinjët, por edhe si një pjesë organike e një kujtese kolektive institucionale të largët. Norma të tjera zakonore duhen gjurmuar në Statutin e Drishtit për të bërë të mundur që nëpërmjet tyre të ndërtohet një histori e munguar e së drejtës shqiptare me zanafillat e veta që në Mesjetë. Statutet e qyteteve komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë dhe njëherë ekzistencën e qyteteve komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin dhe ngjashmëritë me qytetet komunat e tjera të Europës, si dhe zhvillimin e së drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike, sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendase. Pikërisht gjurmimi dhe nxjerrja në pah të kësaj tradite vendase do të bëj të mundur që konstatimi se nuk kemi si paradigmë nga e kaluara vetëm Kanunin e maleve, por edhe një traditë së Shqipërisë Adriatike, aq të afërt me bregun perëndimor të Adriatikut dhe që u ndërpre dhunshëm me pushtimin dhe shkatërrimin e Drishtit në 1478. Kodifikimi i fundit i tij, më 12 janar 1468, pesë ditë para se të vdiste Gjergj Kastrioti, ideatori i një Arbërie qendrestare dhe të lidhur me qytet-shtetet italiane duket sikur ishte një rastësi fatlume për të pasur pas pesë shekujsh një dëshmi sesi ishte Arbëria Juridike e munguar mes nesh.

Dorian Koçi, Qendra e Studimeve Albanologjike

Shqip