Gaspër Pali

[shigjeta]

Gaspër Pali lindi ne 1916 ne Shkoder. Pasi kreu gjimnazin në vendlindje, studioi për letërsi në Firence (Itali). Punoi si mësues. Hapat e para letrare i bëri nga fundi i viteve ‘30, duke bashkëpunuar me revistat “Rilindje”, “Cirka” etj. Shkroi kryesisht poezi lirike, ku spikat ndjenja e melankolisë. La në dorëshkrim shumë poezi. Një pjesë e këtyre krijimeve u botua në 1959 në vëllimin “Hyjt mbi greminë”. Vdiq në Shkodër në 1942.

Muzg mërgimi

Mbi syt t’lodhun, dalngadalë,
nji tymtajë ndehet
Në dhomë nga çdo anë
hije burojnë e qasen me hap t’ploshtë
Dielli ka mshehë ballin e gjanë
E poshtë
i njellë, zogu zogut, gjumë
Hije t’hjellta si selvi
më murmurojnë:
- shkëputi syt’ e librat treti,
N’ara dil, si dikur fmi, -
E si n’dhomë hijet u ngjallën
fantazmat murmuritse
njimij kujtime nga fminia m’falen:
- Muzgjet plot kumbonë
kur ngitshim arash te mblueme nga tymtaja
n’sa n’qiellë, si syni i jonë,
lshojshim balona. –
Andrrimet tona
kaloshin përtej malit
E kur dilte hana
na fmi prej zallit
balonën, der’hanë, dojshim me e çue
Sonte, n’sa hijet m’flasin
kërkoj han’n m’e ndesh përsri
Por hana, ma nuk m’qeshë
si dikur fmi
O, e kërkoj hanën
n’sa me ‘i gjysë zanit
me i folun hijeve, që më rethojnë
por mbi sy m’asht ndé tymtaja
Ndjeva se më murmurojnë:
“Eja n’Shkodër, si dikur fmi,
e prep prej zallit
ke me pa hanën kah çohet prej malit. –
-Ikën kush’di – përgjegja – sa prendvera
e sa stuhi shpirtin tim ma rrënuen
sa tash s’përtrihen stint, që dikur m’gzuen!

[ATMAN]

Prof. As. Dr. Alfred Çapaliku

Jeta dhe vepra e Gasper Palit

" Mbas pak vjen
prendimi i andrrimevet!"



Jeta e Gaspër Palit nuk qe thjesht një ekzistencë, por në radhë të parë një esencë. U lind në Shkodër, në një shtëpi dy katesh të lagjes Serreq, me 14 gusht 1916, kur në të gjitha pemët ndihej muzika e gjinkallave. Kur foshnja bënte rrugën e parë nga materniteti, nëpër kalldrëme trokiste djegaguri . . .

Nëna, Luçia – shtëpiake, ishte bijë e familjes Daberdaku. Babai Kola – çikrrimtar në rrënim e sipër, punonte në pazarin e Shkodrës. Bashkëshortët nxorrën në dritë plot 11 fëmijë, të fundmin Gasprin. Emri qe i përsëritur, mbasi vëllai i madh, që vdiq rreth të njëzetave quhej po ashtu.

I lindur më tepër në një komunitet, se sa në një familje, Gaspri u rrit me ndjenjën e respektit ndaj të tjerëve dhe me atë të përkujdesjes së të tjerëve ndaj tij.

Babai qytetar, ndonëse kishte për të ushqyer një ekip fëmijësh, u dha që të gjithëve arsim në vend e dy prej tyre (Zefit dhe Gasprit) edhe dije të thella në shkollimin e lartë jashtë shtetit.

Gaspri kreu shkëlqyeshëm filloren e pesë klasat e gjimnazit françeskan në qytetin e lindjes. Aty u dashurua pas muzikës, lëndë që e jepte At Martin Gjoka, ngritës i orkestrës frymore "Illyricum", ku Gaspri qe instrumentist flauti e më pas i trombës sibemol. Repertori i zgjedhur i partiturave: "Tango të famshme – Kumparsita – Plegaria – Xhelozia", që ruhet në shtëpinë e mbesës, Luçi Pali (Shantoja), dëshmon se ai e ka njohur mirë muzikën në përgjithësi e thellësisht atë që ekzekutonte me pasion. Shokë shkolle e pjesëtarë orkestre me Gasprin qenë muzikantët e talentuar Prenkë Jakova, Tonin Harapi, Simon Gjoni, Çesk Zadeja, si dhe dramaturgu Kolë Jakova, i cili kujton:

"Në vitin 1929, Martin Gjoka riorganizoi bandën e vjetër "Illyricum" dhe aty mora pjesë edhe unë (me klarinetë)".1

Tek ajo bandë Gaspri u mbrujt me kulturën e traditën e muzikës popullore dhe u njoh me disa pjesë të kompozitorëve të huaj. Me Prenkë Jakovën, në shtëpinë e tij, nëpërmjet disqeve të gramafonit apo të një radioje të vjetër, dëgjon muzikën e Shubertit, Puçinit, Hajdenit, Mozartit.

Në bankat e liceut françeskan ku drejtorë qenë Gjergj Fishta e Frano Kiri dhe mësues Anton Harapi, Bernardin Palaj, Justin Rrota, Marin Sirdani, apo lulja e inteligjencies së kohës; Gaspër Pali çan shtegun e vet poetik, që pesëmbëdhjetë vjeç, me dy sonete në sistemin metrik të kodifikuar si dhe me një vjershë "Djepi i vorfën" – ndikim nga poezia popullore qytetare. Me 4 mars 1933 përmes një eseje 4 faqesh, 17 vjeçari paraqet formimin e tij filozofik, në një apologji idealiste model: "Mbi natyrë të Zotit".

Me 11 korrik të atij viti Gaspër Pali me 16 shokë të liceut "Illyricum" themeloi Shoqninë "Djelmnia Antonjane" e njohur për vlerat e saj kulturore, fetare e atdhetare. Nga regjistri i mbledhjeve të para na kanë mbërritur 2 vargje, shkruar pranë firmës së Gaspër Palit:



"Në mes të tjerëve pa zjarr mbete".


"Në shpia derdhet veç ankim".

Përmes tyre liceisti pasqyronte plagët që kishte vendi ynë në ato vite. 2


Përballë shtëpisë së familjes Pali banonte këngëtari i mirënjohur popullor Kolë Gurashi që i gjinikoi të riut pasionin për mbledhjen e folklorit dhe studimin e tij. Asaj rruge Gaspri nuk do t'i ndahej edhe kur të afirmohej si shkrimtar.

Me 23 prill 1933, përmes modifikimit të Statutit Themeltar të Shtetit, shkollat private u mbyllën. Gaspri kaloi në degën klasike të Gjimnazit të Shtetit Shkodër, ku mori dëftesën e pjekurisë në seksionin e pranverës të vitit shkollor 1934-1935. Bankat qenë skrivania e lirikave të tij prekëse e njëkohësisht vendi ku mori vlerësimet dhe vërejtjet e dy Filipëve: Filip Ndocajt, shokut të klasës dhe Filip Fishtës, profesorit kompetent të letërsisë.

Një vëlla tre vite më i madh se Gaspri, Zefi, që po specializohej për mjek në Vjenë, e frymëzonte të ndiqte studimet e larta. Por me se? Rioshi kërkoi bursë shtetërore, por nuk iu dha. Boshllëkun e vitit shkollor 1935-1936, që e kaloi si i papunë, e mbushi disi me debutimin me 15 shkurt 1936, në revistën "Rilindja" të Korçës. Poezia "Natë shtregullash" ishte shkruar në varg të çlirshëm, si ai i disa poetëve të spikatur të atyre viteve, të cilët po sillnin njëkohësisht një formë dhe një përmbajtje të re në letrat shqipe.

Ky botim i suksesshëm jashtë Shkodrës, që e shndërroi Gaspër Kolë Palin në një emër të ri arti në atdhe, e nxiti familjen të bënte një sforcim, të tejkalonte për një çast gjendjen e pamundur ekonomike dhe ta regjistronte poetin e ri, në tetorin e 1936-ës, në Fakultetin e Letërsisë të Firences në Itali.

Gaspri ndoqi studimet për katër vite rresht në të njëjtën degë me shkrimtarin e ardhshëm Filip Ndocaj, me të cilin e lidhte një miqësi e kahershme qysh nga "Illyricum"-i. Në Firence ai shoqërohej me mjaft studentë bashkëatdhetarë, që ia hiqnin paksa mallin e vendlindjes. Megjithatë vitet e arta studenteske ai do t'i quante mërgim . . . Gaspër Pali shkoi në qytetin e Dantes si poliglot. Ai dinte me themel, që nga liceu françeskan, greqishten e vjetër, latinishten, italishten. Gjermanishten e mësoi si autodidakt me ndihmën e të vëllait, Zefit, që më 1935 mbaroi studimet në mjekësi në Grac të Austrisë. Librat në gjuhë të huaja, që ende sot ndodhen në bibliotekën e familjes Shantoja dëshmojnë edhe përmes ndonjë shënimi të vogël të Gasprit, për formimin filologjik dhe për preferencat e tij letrare.

Sa mbërrin në Firence, në tetor e dhjetor 1936 Gaspri vendos lidhje me revistën shkodrane "Cirka", tani me stofin e mbledhësit dhe argumentuesit të folklorit, duke përdorur pseudonimin Gimi. Në janar të 1937 do të botojë aty një novelë folkloristike, "Plaka jonë" ku do të shfaqet me profilin e prozatorit.

Me 1 gusht 1937, kur vdiq Ndre Mjeda, Gaspri ishte me pushime në Shkodër. Rregullat kërkonin që për një klerik të thjeshtë varrimi të bëhej pa ceremoni. Por Gaspri me shokët antonjanë kërkuan trupin e Poetit. Atëherë edhe kisha jezuite u vesh me të zeza. Mes blerimit të gjetheve, në një nga kurorat, Gaspri kishte shkruar: "Universitarët – Mësuesit të vet". Kështu poeti nderonte MJESHTRIN.

Më 1938 nga Italia vendos lidhje me kryeqytetin shqiptar duke botuar novelën "Prangat e arta" në gazetën "Java". Ndërsa më 1940 brenda Firences do të botojë një poezi shqip, në revistën "Numero unico degli universitari albanesi".

Tri ngjarje tronditëse do ta plagosnin zemrën e poetit lirik. E para, pushtimi i atdheut nga gjuhëfolësit e po atij vendi ku ai po kulturohej. E dyta, dashuria fundtrishtuar me një vajzë siçiliane, studenten Kleyde, që papritmas sëmuret rëndë. E treta, ndarja përfundimtare nga tromba, kur zbuloi përmes tingullit që i dilte nga mushkëritë, shenjat e para të TBC-së. Ishin gjithsesi tepër për një 23 vjeçar hollak dhe sentimental, që fliste gjithnjë me gjysmëton muzikor.

Ja si shfaqet shkrimtari Gaspër Pali, në një kujtim të 1937-ës, të letrarit të ri të asaj kohe Kolë Ashta:

"Më flet mbi letërsinë e re shqiptare, sidomos mbi veprat e Koliqit, të cilat e shtyjnë Palin kah një drejtim i ri letrar . . . Një turmë shkrimtarësh endet në mendën e tij . . . me nji hov të fuqishëm flet mbi shkrimtarët italianë të shekullit tonë. Pirandello, D'Annunzio, Deledda, Verga, Fogazzaro ia shndrisnin shpirtin . . . Steinbek, Dostojevski, Zweig, Neuman, Proust, Wilde, Buck, Hamsun e sa të tjerë përpihen prej shpirtit t'etshëm qi lypë freskim".3

Le ta shohim këtë poet elegant në vargje dhe në paraqitje edhe përmes dëshmisë gojore, dhënë në Romë me 08. 11. 1999, të zonjës Itale Koka, fiorentine:

"Gaspër Palin e kam pasur shok kursi. Ishte i gjatë, brun, me flokë të lëmuar e tepër të zinj, që i shndrisnin mbi syze. Një dridhje e lehtë duarsh i vihej re kur niste të shkruante. Serioz, plot edukatë, i njerëzishëm. E donte natyrën dhe i pëlqente të bënte shetitje. I pëlqente të shkruante poezi dhe nganjëherë na i lexonte mua dhe burrit tim, Mikelit, që ishte student shqiptar e njëkohësisht shok i ngushtë i Gasprit. Shpesh vizitonim të tre muzetë, veçanërisht Galleria degli Uffizi. Gaspri dashurohej me gjërat e bukura si p.sh. panorama e Firences e parë nga Piazzale Michelangelo, urat e bukura mbi lumin Arno, gjërat antike, kishat artistike të restauruara dhe gjithça në to. Binte në kontemplacion me qiellin. Kur i thoshim mbrëmjeve: A pe ndonjë yll tjetër?, nuk fyhej. Mik i mirë! Megjithatë në bisedat e tij kishte diçka të trishtë . . ."

Në fillim të viti shkollor 1940 – 1941 Dr. Gaspër Pali u emërua profesor i shqipes në Gjimnazin e Shtetit Shkodër, ku afërsisht dy vite shkollore punoi me aftësi e zell. Revistat më në zë të kohës kërkojnë të thithin firmën e poetit dhe penën e kritikut letrar Gaspër Pali. Kështu drejtuesi i revistës "Shkëndija" në Tiranë, shkrimtari Ernest Koliqi, në hapësirën e një viti (shtator 1941 – qershor 1942) i boton tri poezi dhe një ese. "Hylli i Dritës" , sapo Gaspri kthehet në Shkodër, në shtator 1940 i boton një studim të gjërë mbi letërsinë e huaj. "Cirka" në nëntor 1941 boton broshurën 31 faqesh "Cordignano në gjyq para botës", ku Gaspri është bashkautor me një grup profesorësh të Gjimnazit të Shtetit Shkodër. Broshura qe shembull i një polemike shkencore dhe pati një jehonë të fortë në mbarë Shqipërinë e më tej.

Por ky bum intelektual-artistik nuk vazhdoi gjatë. Në gjysmë të dhjetorit 1941 Gaspri u sëmur për të mos u çuar nga shtrati. Më tepër lexon në pesë gjuhë. Poezinë e fundit e shkruan në spitalin e Tiranës me 2 shkurt 1942. As kujdesi i të vëllait, Zefit, doktor ftiziatër-rentgenolog s'mundi t'ia zgjasë jetën, që iu ndërpre, po në verë, po në Shkodër, me 21 korrik 1942, kur në të gjitha pemët përhapej gumëzhima e mbytur e gjinkallave.

Shuarja e yllit të Gaspër Palit pikëlloi veçanërisht kolegët e penës, që mbetën me një frymëzues më pak. Letrave shqipe iu përsërit si një skemë a si një makth vdekja e poetëve në rini. Kështu me Kolë Mirditën (Helenaun), kështu me Millosh Gjergj Nikollën (Migjenin) , kështu me Veli Stafën(Platonicusin), kështu me Gaspër Palin (Gimin), kështu . . .


"Kishte ndrrue jetë nji puntuer i letrave shqipe . . . nji zemër që kishte vuejtë thellë jetën".4 Kështu do ta përcillte në banesën e fundit një nxënës i tij.

"Një shpresë e gjallë i fiket letërsisë sonë. Nji lavrues i ri i dhanun me gjithë shpirt mbas letrave shqipe".5 Kështu do ta kujtonte vetëm mbas tre muajve në Romë, studenti (më vonë Profesori) Kolë Ashta.

Ndërsa në Mars 1944, Agron Libhova do ta përgjithësonte: "Flamurtarët e kanë jetën e shkurtë. Tue luftue ata bijnë".6

Të bëjnë përshtypje këto tre vlerësime menjëherë pas vdekjes, që janë më tepër realiste se sa panegjerike; në një kohë kur Gaspër Pali gjatë periudhës së tij të shkurtër krijuese (1931-1942) botoi gjithsej 13 krijime, 8 në prozë dhe vetëm 5 në poezi. Për të arritur tek epiteti "flamurtar" ndikoi patjetër edhe botimi i 5 vjershave të tjera tek revista "Fryma", 1944, nga vëllimi "Bisedë me vetvedin", që Gaspër Palit i mbeti në dorë si projekt. Por e vërteta rreth portretizimit të saktë të Gaspër Palit nga bashkëkohësit në gjalljen e tij a fill pas vdekjes, bërë në shtyp a në biseda të lira, është e thjeshtë. Ata kishin lexuar e komentuar edhe dorëshkrimet poetike të Gaspër Palit, pra bisedën e tij me vetveten e me të tjerët dhe kësisoj njihnin mirë bërthamën e saj rrezatuese. Tipik është rasti i shkrimtarit Filip Ndocaj, të cilit Gaspër Pali ia besoi dorëshkrimet përfundimtare të veprës së tij.

Pas vitit 1944, në ndryshim nga të eskomunikuarit e mëdhenj: Fishta, Konica, Prennushi, Palaj, Shantoja, Harapi, Koliqi, Haxhiademi etj., Gaspër Pali, ashtu pesimist dhe sentimental, figuron në tekstet shkollore për shkollat e mesme, si p.sh. "Histori e letërsisë shqipe" e Prof. Dh. S. Shuteriqit, Tiranë, 1960. Emri i përmendej në formën e zvogëluar, G. Pali. Por as edhe një vjershë e G. Palit nuk përfshihej në antologjinë letrare. Edhe pas botimit të 19 poezive të tij më 1959 nga shkrimtarët Nasho Jorgaqi e Filip Ndocaj në vëllimin "Hyjt mbi greminë" (ku 5 poezi të tjera nuk e kaluan dot provën e zjarrtë të censurës), gjendja nuk ndryshoi shumë. Përmendej me kujdes në "Histori e letërsisë shqiptare", Tiranë, 1983; jepej ndonjë leksion për të në kuadrin e poetëve minorë, në Universitetin Shtetëror të Tiranës, por vazhdonte të mos kishte as edhe një përfaqësim në antologjitë shkollore. Gjithsesi duhet thënë se vepra e Gaspër Pali u qëndroi gjithfarë revolucionarizimeve dhe luftërave klasore, jo me peshën ideologjike të saj, por me finesën estetike.

Dalja e vëllimit të hollë poetik më 1959 dhe ajo e përmbledhjes "Bisedë me vetvedin" më 2000 qenë një shërbim i madh për njohjen më të plotë të poetit Gaspër Pali jo veç nga bashkëkohësit, të cilët kishin një vizion të qartë, por në radhë të parë për brezat e rinj; të lexuesve, të shkrimtarëve, të studiuesve.

Personalitete të njohura të kulturës si Kolë Ashta (1942), Qemal Draçini (1945;1995-botim postum), Mark Gurakuqi (1966), Rinush Idrizi (1972), Gjergj Zheji (1988), Robert Elsie (1995), Robert Shvarc (1997), Perikli Jorgoni (2000) do t'i kushtojnë një vëmendje të posaçme Gaspër Palit në librat, studimet, artikujt apo intervistat, duke arritur majën në vlerësimin e argumentuar të Nasho Jorgaqit (2000): "Pionier i poezisë moderne shqiptare".7

Nëse jeta e poetit u mbyll brenda gjysmës së parë të shekullit të njëzetë, vepra e tij mbetet e hapur në shtrirjen e mjëvjeçarit të tretë.

[KoTeLja_VL]

Foto e Gasper Palit

[Askusho]

PRENDIMI I ANDRRIMEVE


Zhurma e karrove
Meket mbi qelqe t’bardh’ të dhomës sime,
Nga sheshi k’tu tue ardhë.
E mbrend’ s’dridhet n’ajri
As ma e vogla valë.
E mue andrrimet më bulojnë
E syt’ me driza hijesh m’avullojnë.
Vegime m’lejnë at’herë
Në kët mesditë zhegore.
E shoh, shka s’pashë kurr’ në jetë.
Ndjej shka s’ndjeva kurrnjiherë;
Vasha me buzë n’t’cilat shpërthyen burbuqet,
Shtëpia të ndërtueme
N’rubina, si mollëza fytyrash vashnore,
Ku rrëshqet gazi, si ‘i mij’ gusha bilbilash.
Por nji za nga fundi i shpirtit më trand.
Shkyhet tisi i vegimeve t’krijueme.
Menjiherë zhduken lulishtat prrallzore
Si hyjt, që shkëputen në nji natë verore.
Zani me grish me jetue
E jo me afrue qepallën me qepallë
E me ndejë tue andrrue.
Më thotë zani me i kndue jetës,
Më thotë zani me i kndue kohës,
Më thotë zani: “Kndoi s’vërtetës!”

[Askusho]

BISEDE ME QYTETIN TIM


Dikur vallëzimi
Nuk mete njiherë,
Në Rozafën mijvjeçare.
Si vegim endej mbarë jeta
Në Shkodrën andërrtare.
Por nji t’dridhun qepallash
Ngjatë lumnia n’botë.
Kështu gazi n’qytet tem u shue
E mbi buzë t’mia t’shkreta.
Sepse, sa u zhduk rinia,
Nji nga nji u tretën tana shpres’t e mia.
Sot n’Rozafë gërmadhat kan’bulue,
E n’shpirt tem ka zbritë trishtimi.
E dita e nata s’kanë kurrnji ndryshim,
Pse jeta nuk fal jetë
E nata s’fal pushim.
N’muzg ndezet drita e mjerë,
Jo si dikur n’kangë natën me e kalue,
Pse tash menë vallet, që u knduen njiherë.
E s’duket shpresë ndër sy mertisë n’trishtim
E nuk lind gaz ndër votra pa zjarrm mbetë.
Mbrendë në shtëpia dridhet veç ankimi
E der’ jashtë qiejt hungrojnë
E n’ajri si gjamë ushtojnë.
Por Shkodra prap’ andrron
E zemra nuk e lëshon.
Dhe mue m’dridhet nji shpresë,
Si n’zemrën tande.
Kështu mes mjerimit na buron andrrimi
Pse ty e mue, Shkodër, me andrrue na kande.

[Askusho]

KANGA E POETIT


N’qiell dy - tre hyj shndrisin t’zbetë
E duken si sy të venitun vashash,
Që kan’ sprovue humbjen e dashnis’ s’parë.
Nëpër ajri ndoj jone tretë,
Dikush këndon më nji za mallngjimtar.
Duket se nata s’lëviz, as merr frymë
Kah rrin e përgjon.
E qiella e bardhë, si qumësht i papërlyem,
Nga s’nalti shikon.
Kjo qetsi zbret në shpirt t’kangtarit
E i zb’lon nji mall t’ri deri tash i ndryem,
Pse toka e qiella kan’ heshtë para fjal’s s’tij.
Buzët i dridhen gjith’herë me hov t’ri,
Pse kangtari n’zemër ndryen
Gëzimet e bot’s mbarë
E dhimbat e bot’s mbarë.

[Askusho]

VJESHTE


Qiella u turbullue
Si syni i vash’s që qan dashtnin ma t’parë.
E retë nisën me u shtue.
At’herë dallndyshet,
Me za plot trishtim,
Njana- tjetrën lajmuen m’u nisë n’mërgim.
Prej çerdheve nën pullaze,
Dallndyshet dolën;
E para sa m’u nisë,
N’qytet anembanë u sullën.
Nga mali, tash sa zbardhë,
Filloi një gjamë me ardhë,
Murlani fryen.
E gjeth’t, s’ka shumë verdhue,
Dridhen, si të vogjlit fmi që n’derë trokllojnë
E për nji koje bukë, shpinë urojnë,
Por era papra,
Filizat tue përshkue
Gjethin prej gjethit don me forcë me e da.

[Askusho]

VEGIM MERGIMESH



N’shpirtin tim
Rreh malli i Shkodrës. Tash, që jam n’mërgim,
Kam et netësh shqiptare.
Pse më përkujtohen mbramjet magjistare
Ku çdo jeh në muzg vdes ashtu mejherë
Në t’amblën heshti?
Ndiej frushullim gjethesh
Kah përkdhel pema pemën me butsi.
Por, kur mbas mali zb’lon ballin e gjanë
Hana fytyrëbardhë,
Zana shpërthejnë.
Tash s’ndiej land’t tue pëshpëritë,
Pse hana qiejt nga gjumi trazon
E njimij’ gojë lehin ashtu papritë.
E vashat ledhatare
Qeshin kah ngrehin shtregullat mijvjeçare.
Përkund djalin e kndon:
“Po ti, hanë pse s’dole mbramë?”
Vasha sheh sytë djalosharë,
Që qeshen n’t’mektën dritë:
“Mbramë, si ti dhe un, o djalë,
Hanën kam pritë”.
Por nuk ngjati shumë vegimi andërrtar.
Zhdukë andrra, n’shpirtin tim
Malli kthen mejherë,
Mbasi kurrkush nuk kndon për mue n’mërgim.