Trebeshina, i parė nga prapaskenat e Lidhjes sė Shkrimtarėve
Belina Budini
08-01-2007
Kasem Trebeshina
E kanė quajtur tė gjithė "disident i kulluar", por ai do tė donte thjeshtė tė ishte shkrimtar i lexuar, tė ishte dramaturg i gjallė nė teatėr. Me pjesėn mė tė madhe tė krijimtarisė ende tė pabotuar dhe me 76 drama, pėr asnjėrėn prej tė cilave nuk janė hapur dyert e Teatrit tė Tiranės, Kasėm Trebeshina, nė moshėn 80-vjeēare vazhdon tė mbetet i pakuptuar dhe i panjohur. Kritika letrare e ka quajtur prijės tė modernitetit tė letėrsisė shqipe, e megjithatė, vepra e tij nuk ėshtė pjesė e rėndėsishme e programit mėsimor nė shkolla dhe nė libraritė e Tiranės zor se mund ta gjesh... Ėshtė konsideruar edhe rast unik i pėrputhjes sė afshit dhe pasionit human e shpirtėror me letėrsinė e vėrtetė; por as promemoria e tij e famshme drejtuar Enver Hoxhės, njė nga veprat mė tė guximshme tė disidencės shqiptare, dhe as dhjetėra veprat letrare qė ka shkruar e vazhdon tė shkruajė, nuk kanė mjaftuar pėr ta sjellė nė kėtė botė Kasėm Trebeshinėn...
I ikur nga bota
Ndoshta koha e tij nuk ka ardhur ende... Tė paktėn, pėr sa kohė nuk janė hapur ende dosjet. Shkrimtari ka bėrė vazhdimisht thirrje qė dosja e tij tė hapet komplet, por vetėm pjesė tė saj kanė dalė nė dritė dhe njė tentativė pėr tė ringjallur Trebeshinėn, duket se ka qenė njė libėr gjysmė-dokumentar i shkruar nga gazetari Nuri Dragoi, botuar nė fund tė vitit 2006, nė dhjetor. Prapaskenat e Lidhjes sė Shkrimtarėve, janė pjesėt mė intriguese tė kėsaj dosjeje tė paplotė rreth shkrimtarit dhe disidentit, edhe pse nuk dalin ende tė gjithė emrat e atyre shkrimtarėve qė thurėn aktakuzėn kundėr Trebeshinės. Duket se, me gjithė rezervimin e vazhdueshėm pėr tė folur pėr jetėn e tij dhe marrėdhėniet me shkrimtarėt, Trebeshina ka komentuar nė kėtė libėr, disa nga emrat e rėndėsishėm tė Lidhjes sė atėhershme.
Ndėrsa nuk mungojnė edhe nė librin e Nuri Dragoit, deklaratat e Trebeshinės pėr shkrimtarėt shqiptarė, nė njė intervistė dhėnė gazetės "Express" tė Kosovės, jo shumė kohė mė parė, shkrimtari disident ėshtė shprehur se: "Shkrimtarėt shqiptarė de fakto edhe de jure mua me kanė deklaruar luftė dhe kur mė deklarohet luftė u them: "Shtrėngohuni se do luftojmė!". Raportet janė krejt tė pėshtira. As s'dua tė di pėr Lidhjen e tyre, as s'dua tė di pėr shkrimtarėt shqiptarė! Le tė vazhdojnė luftėn deri ku tė dalė... Lidhja e Shkrimtarėve e ka bėrė propozimin qė tė digjet vepra ime dhe ka vendim gjyqi pėr djegien e veprės sime. Jo vetėm pėr mua, por edhe pėr Fishtėn, Koliqin, Nolin, Konicėn. Gjersa letėrsia shqipe ėshtė njė tempull ku ata kanė hedhur ato jashtėqitjet e tyre, vrerin e tyre dhe gjithė pėshtymat e tyre,- ose do t'i lėpijnė, ose ai s'ėshtė mė tempull. Aty s'kthehem mė...!".
Nė promemorien e tij tė famshme drejtuar diktatorit, ku nuk heziton tė bėjė paralelizėm midis Enver Hoxhės dhe Luigjit tė Katėrmbėdhjetė, Kasėm Trebeshina shprehet pėr Lidhjen e Shkrimtarėve, se ajo "ėshtė organizuar si njė urdhėr murgjish mesjetarė. Nė krye tė Lidhjes ėshtė njė Mjeshtėr i Madh dhe tė gjithė janė tė detyruar ta dėgjojnė, pėrderisa vazhdon funksionin e Mjeshtrit tė Madh, duke parashikuar edhe tablonė e tė ardhmes sė regjimit qė nė vitin 1953: "...varfėria do tė bėhet e tmerrshme dhe vetėm regjimi i njė terrori tė pashembullt mund tė bėjė tė qėndroni nė pushtet. Por ai regjim do tė jetė shumė i rrezikshėm... Nė pėrfundim tė kėtij procesi historik, ju do tė detyroheni tė vrisni njėri-tjetrin dhe populli do tė mbytet nė gjak...". Kjo letėr e shkruar me njė guxim tė tmerrshėm, do tė sillte kalvarin e dramės sė Kasėm Trebeshinės. Nuk i shpėtoi burgut dhe as harresės, nė tė dyja kohėrat...
Dy fjalė pėr jetėn e Trebeshinės
Kasėm Trebeshina ka lindur nė Berat, mė 5 gusht 1926. Filloi studimet nė Shkollėn Normale tė Elbasanit, por i ndėrpreu mė 1942, kur u pėrfshi nė Luftėn Nacional Ēlirimtare. Trebeshina ndėrpreu edhe studimet e larta nė Institutin e Teatrit "Ostrovski" tė Leningradit dhe iu kushtua tėrėsisht krijimtarisė letrare. Nė vitin 1961 botoi poemėn "Artani dhe Min'ja ose hijet e fundit tė maleve" dhe njė pėrkthim pa emėr tė Garsia Lorkės. Veprat e Trebeshinės nisėn tė botohen nė fillim tė viteve '90, fillimisht nė Prishtinė: "Stina e stinėve" 1991; "Mekami", "Melodi turke", 1994; "Historia e atyre qė nuk janė" 1995 dhe nė Tiranė: "Legjenda e asaj qė iku", 1992; "Koha tani, vendi kėtu, 1992; "Qezari niset pėr nė luftė", 1993; "Rruga e Golgotės", 1993; "Lirika dhe satirė" 1994: "Hijet e shekujve", 1996; "Ėndrra dhe hije" drama; 1996 etj. Megjithatė, pjesa mė e madhe e veprės sė Kasem Trebeshinės ėshtė ende nė dorėshkrim: 18 vėllime me poezi, 42 pjesė teatrore, 21 romane e vėllime me tregime etj. Pėr qėndrimet e tij tė hapura kundėr regjimit, u burgos dhe veprat i mbetėn nė dorėshkrim. Letra e tij "Promemorje" pėr Enver Hoxhėn, shkruar mė 5 tetor 1953, denoncoi vendosjen e pushtetit "monist" dhe tė metodės sė Realizmit Socialist.
Trebeshina pėr Kadarenė:
"Me Kadarenė s'dua tė kem asnjė lloj marrėdhėnie"
"Me Ismailin jam njohur qysh nė vitin 1952. Kishim pikėpamje tė ndryshme. Ai ka qenė nė gjyqin tim nė vitin 1954. Dhe jemi takuar pėr herė tė fundit mė 25 janar tė vitit 1955, nė Rrogozhinė. Kur u kthye nga Bashkimi Sovjetik mė 1960, ishte transformuar i tėri nė njė njeri agresiv... Me intriga, duke krijuar miqėsira me fėmijėt e udhėheqjes, duke lėshuar direktiva pėr proletariatin botėror, nuk bėhet letėrsi... Dhe intriganti, kushdo qoftė ai, nuk mund tė jetė njeri... Me njerėz si Ismail Kadareja, nuk dua tė kem asnjė lloj marrėdhėnieje...",- citohet Trebeshina nė librin "Dosja Trebeshina dhe prapaskenat e Lidhjes".
Kadare pėr Trebeshinėn:
"Trebeshina mė ka quajtur agjent tė Perėndimit"
RA1: Kritika nuk vjen vetėm nga Perėndimi. Shkrimtari dhe disidenti shqiptar Kasėm Trebeshina, ka folur mbi epokėn Hoxha-Kadare dhe ju ka drejtuar kritika tė ashpra.
IK: Kasem Trebeshina eshte nje pseudo-disident. Kasem Trebeshina gjithė jetėn vetėm mė ka kritikuar. Mė thoni ēfarė kritikash mė ka bėrė? Ja njė shembull: kur mė 1971 romani im i parė u botua nė Francė, Kasėm Trebeshina ka bėrė njė kritikė dyzet faqesh, ku mė quante njė agjent tė Perėndimit, pėrderisa mė pėlqente Perėndimi.
RA1: "Pseudo disidenti" Trebeshina ndenji, megjithatė, 13 vjet nė burg.
IK: E para, s'ka qenė 13 vjet nė burg. Pėrpara se tė hynte nė burg, ishte oficer nė Ministrinė e Brendshme.
RA1: Ju nuk keni gabuar politikisht asnjėherė?
IK: S'kam gabuar, unė s'jam marrė ndonjėherė me politikė, s'ka bėrė ndonjė njeri politikė atėherė, ishte e pamundur....
Fragmenti ėshtė nxjerrė nga njė intervistė e Kadaresė me radion austriake 1 (RA1), realizuar mė 13 shtator 1998.
Trebeshina pėr Agollin:
"Dritėroi ėshtė interesuar pėr mua"
"Me Dritėro Agollin nuk njihemi, ose njihemi pa u njohur qė nga largėsia. Kemi dėgjuar pėr njėri-tjetrin, jemi interesuar pėr njėri-tjetrin, nuk kemi qenė tė njė mendjeje me njėri-tjetrin. Dhe punėt kanė mbetur me kaq. Mė 1974-'75, Dritėroi dėrgoi dy herė Fatos Arapin dhe mė propozoi tė takoheshim dhe tė bisedonim. Herėn e tretė, Fatosi erdhi nė mars tė vitit 1975 dhe mė pėrsėriti propozimin. Nė atė kohė unė punoja si pėrkthyes nė Shtėpinė Botuese "Naim Frashėri" dhe i pranishėm nė bisedėn tonė ishte edhe Sotir Caci. Unė e hrefuzova takimin se ishte nė pozita krejt tė kundėrta dhe nuk kishim asnjė pikė tė pėrbashkėt, ku tė mbėshtesnim argumentet e bisedimeve. Por nė atė moment ndėrhyri edhe Sotir Caci, i cili afėrsisht tha: Kasėmi nuk ka se ēfarė tė bisedojė me ju. Sepse pas 20-30 vjetėsh nuk mund tė ndryshojė pozicion. Madje unė do ta kritikoja i pari po tė ndryshonte. Kėshtu u mbyll biseda nė atė kohė. Ndėrsa nė vitet e mėvonshme, me sa jam nė dijeni, Dritėroi ėshtė interesuar pėr mua. Gjersa nė vitin 1990, mė 23 maj dhe mė 6 qershor i shkrova dy letra qė t'i mbyllnim tė gjitha kontradiktat dhe tė kalonim nė marrėdhėnie normale midis shkrimtarėsh, duke ruajtur secili pikėpamjet e veta. Ishte radha e Dritėroit tė mos mė pėrgjigjej. Nga ana ime, qė nga largėsia e kam vlerėsuar Dritėroin si shkrimtarin mė tė mirė tė Realizmit Socialist. Pėr mua, ai ishte autor qė e ndjente personazhin, ishte i natyrshėm nė krijimtari dhe e kishte naivitetin e domosdoshėm tė shkrimtarit. Cilėsitė e tij dilnin nė pah nė njė pjesė tė veprės dhe sidomos tek "Shkėlqimi dhe rėnia e shokut Zylo". Njihte mirė edhe humorin qė ėshtė e domosdoshme pėr veprėn e ēdo shkrimtari...".
Agolli pėr Trebeshinėn
"Disident si Trebeshina nuk ka"
"Unė, Kasėm Trebeshinėn e njoh dhe kam shumė respekt pėr tė. Kasėm Trbeshina ka qenė njė trim i madh nė luftė dhe pas saj. Ėshtė shkrimtar i mirė dhe shumė shkrime tė tij kanė mbetur pa u botuar... Kasėmi e thoshte me trimėri ēdo gjė. Nė vitin 1953 i dėrgon njė letėr Enver Hoxhės, ku i thotė se metoda e Realizmit Socialist nė letėrsi ishte metodė qė pengon zhvillimin e saj, i pengon frymėmarrjen. Letėrsia nuk bėhet me urdhėr... Sot, thonė shumė shkrimtarė qė pretendojnė se dikur kanė menduar ndryshe, se gjoja janė disidentė, etj., etj., por nė fakt disident si Trebeshina nuk ka... Ėshtė i vetmi qė mendimet e tij i ka dhėnė me shkrim dhe ato janė tė dokumentuara edhe sot...".
DOSJA TREBESHINA
DOKUMENTI
Pjesė nga hreferati kryesor qė ėshtė mbajtur nė muajin shkurt 1954 nga Dhimitėr Shuteriqi, nė mbledhjen e Lidhjes sė Shkrimtarėve ku u dėnuan: M. Ndoja, K. Trebeshina dhe M. Myftiu. Pak kohė mė parė, Kasėm Trebeshina i ishte shprehur Dhimitėr Shuteriqit, se nuk do tė lejonte qė Lidhja e Shkrimtarėve tė kthehej nė njė repart pune tė detyruar.
Si u dėnua nga Lidhja, Kasėm Trebeshina
"...Mark Ndoja, duke pėrfituar nga megalomania e Kasėm Trebeshinės dhe e Mehmet Myftiut, krijoi bashkė me kėta tė dy, njė si grup tė vogėl, tė cilin ata synonin ta zgjeronin me shkrimtarė tė tjerė. Cilat ishin pikėpamjet e kėtyre shokėve?
Ata mbanin njė qėndrim nihilist ndaj letėrsisė sė sonė tė Realizmit Socialist. Nga njė anė mendonin se kjo letėrsi ėshtė "pėrtokė", nga ana tjetėr e shpjegonin kėtė me vetė frymėn e Partisė nė letėrsi... Sa pėr Kasėm Trebeshinėn, ai ēdo shkrim dhe shkrimtar i shikonte vetėm nga njė prizėm: a ishin tė shkollės sė tij. "Shkoll" e tij, siē e deklaronte ai vetė, ishte romantizmi. Pėrballė veprave tė letėrsisė sonė tė Realizmit Socialist, M. Ndoja dhe M. Myftiu, vinin veprat romantike e dekadente tė Kasėm Trebeshinės. M. Ndoja i kushtonte edhe njė vjershė Kasėmit, ku e nxiste tė ēohej kundėr "fuqisė sė dhunės" por jo t'i kėndonte "jetės sė re"... Ata ishin pėr njė letėrsi "tė pėrjetshme", pėr tema "tė pėrjetshme" e tė "pėrgjithshme" njerėzore. Me fjalė tė tjera, shkrimtari shkėputej prej kohės sė tij, siē bėnte praktikisht Kasėm Trebeshina... Tema "tė pėrjetshme" nuk ka dhe nuk ka si tė ketė nė letėrsi. Temat ndryshojnė bashkė me njeriun, me shoqėrinė...
Pikėpamjet e M. Ndojės, K. Trebeshinės dhe M. Myftiut kundėr letėrsisė sonė, ishin nė thelb pikėpamje kundėr Realizmit Socialist, pėr pasojė, kundėr letėrsisė pararojė sovjetike...
3. Tė kėrkosh tė shkėputesh prej kohėsh, tė shkruash tema gjoja "tė pėrjetshme" ėshtė nė radhė tė parė kozmopolitizėm me brirė, gjithashtu edhe formalizėm me brirė... Por, nė qoftė se shprehet pesimizmi se gjoja na pengon fryma e Partisė, qė gjoja e pengonte Kasėm Trebeshinėn pėr tė shkruar "lirisht", kjo shokė, s'ėshte gjė tjetėr, veē tė kuptuar keq tė lirisė sė artistit.
Gjithė kėto pikėpamje mbi letėrsinė tonė tė sotme, mbi letėrsinė sovjetike, idealizimi i klasikėve tė epokave tė kaluara e fetishizimi i formės, e kanė burimin e tyre kryesor te ky fakt, qė Kasėm Trebeshina e shpallte veten romantik, e M. Ndoja e M. Myftiu, nė vend qė tė tronditeshin nga ky anakronizėm, e shpallnin "shkrimtar tė madh" tė kohės sonė. Letėrsia jonė bazohet mbi traditat e folklorit... tė letėrsisė sovjetike qė themeloi Realizmin Socialist... Letėrsia tek ne, ndjek tė njėjtat qėllime qė ndjek Partia dhe Shteti...
Naum Prifti pėr Kasėm Trebeshinėn:
"Pėrse mungova nė gjyqin e Trebeshinės"
"Pėr t'i dhėnė ekspertizės ngjyrė mė tė besuar, Sigurimi futi nė valle Lidhjen e Shkrimtarėve. Midis dramaturgėve qė do tė shqyrtonin veprat, Dalan Shapllo mė futi edhe mua. Kjo mė erdhi e papritur, sepse unė nuk isha nga njerėzit e afėrm apo tė besuar tė Lidhjes. Ai mė dorėzoi pesė vepra tė Kasėm Trebeshinės, pa i zgjedhur, ato qė i zunė duart nga togu dhe mė vuri nė dijeni, se duhet t'i lexoja e tė shkruaja njė relacion rreth pėrmbajtjes sė tyre. Nga njėra anė, mė erdhi mirė se do tė lexoja pesė vepra disidente, nga ana tjetėr nuk doja kurrsesi tė rėndoja Kasėm Trebeshinėn, me akuza pėr krijimtari disidente... I lexova me njė frymė, duke u habitur si me subjektet, ashtu edhe me idetė. Njėra prej tyre, me titull "Pėr ata qė s'janė mė" ishte akuzė e fortė kundėr hetuesve, njerėzve tė Sigurimit, tė zvetėnuar moralisht... Pėrgatita relacionin sa mė butė qė munda, duke pohuar se dramat e komeditė nuk ishin realiste, se nuk aludonin kundėr sistemit, mbasi ishin fryt i njė fantazie tė ēoroditur... Kėto mendime ia thashė edhe Dalanit, por ai tha se kishte lexuar njė dramė ku personazhet quheshin Anvar dhe Mahmud, aludim direkt pėr Enverin dhe Mehmetin... Duke gjetur njė justifikim tė besueshėm nuk u paraqita nė gjyq, por atje u lexua relacioni im...".
Marrė nga shėnimet e Naum Priftit, tė shkruara nga Amerika, pėr aktakuzat dhe gjyqin e Kasėm Trebeshinės. Shkrimtari Naum Prifti ka shkruar vetė njė nga ekspertizat pėr Trebeshinėn, por nuk u paraqit nė gjyqin e tij.
Disa nga akuzat e dėshmitarėve qė ridėnuan shkrimtarin
"I pandehuri Kasėm, duke shprehur pakėnaqėsinė e tij ndaj pushtetit tonė popullor, nė njė bisedė qė ka zhvilluar me dėshmitarin Adem Avdo, nė vjeshtė tė 1977, ndėr tė tjera ka thėnė: "Pėr mua nuk ka atdhe. Shqipėria nuk mė pėlqen, sepse kėtu ka padrejtėsi tė madhe...".
"Biseda tė tilla armiqėsore ai ka zhvilluar edhe me dėshmitarin Jorgo Bllaci, me tė cilin nė njė rast ėshtė shprehur: "...Nė luftėn Nacionalēlirimtare, Partia hodhi parullėn "Tė bashkohemi tė gjithė nė luftė kundėr fashizmit, pa dallim feje, krahine dhe ideje", por sa u arrit kjo fitore mbi fashizmin, kjo parullė u zhduk dhe u vu diktatura e njė klase mbi tė tjerat, duke persekutuar njerėz tė ndryshėm, si unė qė jam persekutuar pėr shkak tė ideve, tė cilat nuk pėrputhen me kėtė diktaturė... Po me kėtė dėshmitar, i pandehuri nė njė bisedė tjetėr, ka thėnė: "Realizmi Socialist dhe partishmėria nė art dhe letėrsi, janė vetėvrasje pėr artistin. Artisti nuk duhet t'i shėrbejė politikės".
"Lidhur me pikėpamjen e tij armiqėsore nė fushėn e letėrsisė, i pandehuri Kasėm Trebeshina, edhe dėshmitarit Petrit Isufaj i ka thėnė: "Realizmi Socialist ėshtė i orientuar nga lart. Kjo tė ēon nė shterpėsi...".
Krijoni Kontakt