Historiani 73-vjeēar, Sherif Delvina, jep fakte pėr minoritetet nė Shqipėri dhe shtetet e tjera tė Ballkanit
Pėrse arvanitasit dhe ēamėt nė Greqi nuk konsiderohen minoritet
Luan Kondi
Sherif Delvina, studiuesi dhe hulumtuesi nė fushėn e historisė, tregon se pėrse sot shteti fqinjė Greqia mohon ekzistencėn e arvanitasve dhe ēamėve. Ai shpjegon se qėllimisht kėto dy minoritete duhet tė ishin minoritete kombėtarė, ndėrsa ata nuk gėzojnė asnjė tė drejtė, duke filluar qė nga gjuha. Mė pas, historiani dėshmon edhe pėr refuzimin qė iu bė nga shumė intelektualė dhe studiues shqiptarė atlasit tė Minoriteteve nė Shqipėri apo dhe studimit mė tė fundit qė fryn minoritetet nė vendin tonė.
Ashtu si edhe mė parė, nė njė numėr tė gazetės Panorama, Delvina shpjegon edhe disa nga tezat greke rreth ēėshtjes sė minoritetit nė Shqipėri. Ai shprehet, gjithashtu, se historianėt tanė janė tashmė tė pėrgatitur mirė pėr ballafaqime me pėrfaqėsuesit e shtetit fqinjė pėr kėtė ēėshtje. Studiuesi shprehet se arvanitasit, qė thuhet se janė 2-3 milionė, duhet tė konsiderohen nga grekėt tė paktėn minoritet gjuhėsor, por, deri tani, ata as qė kanė dashur t“ia dinė edhe pėr rekomandimet e Evropės, qė, nėpėrmjet delegacionit tė saj, vizitoi dhe ndoqi nga afėr kėtė problem nė vitin 1957. Sherif Delvina deklaron nė kėtė shkrim, se pėrpjekjet e fundit nga ndonjė gjeo-demograf shqiptar, pėr t“i paraqitur minoritetet tė zmadhuar dhe se ata pėrbėjnė 11,6 pėr qind tė popullsisė sė vendit tonė, janė antikombėtare dhe ēojnė ujė, nė mullirin e nacionalistėve ekstremistė grekė, qė duan ta paraqesin pėrpara botės Shqipėrinė si shtet multietnik. Kėto dhe tė tjera rrėfime interesante mund t“i mėsoni nga intervista nė vijim e historianit Sherif Delvina.
Sa thuhet se janė sot arvanitasit nė Greqi?
Nuk bėj gabim tė them se janė rreth 2-3 milionė arvanitas nė Greqi. Si vendbanime tė tyre tashmė njihen Beotia, Atika, nė Eubea, Morea e zona tė tjera, qė, megjithėse flasin shqip, nuk kanė tė drejtėn tė kenė as edhe njė shkollė pėr mėsimin e gjuhės sė tyre. Kam pasur kontakte tė vazhdueshme me Aristidh Kolėn. Mė ka ardhur disa herė nė shtėpi, dhe shpesh bisedonim pėr problemin e arvanitasve. Njė herė, mė kujtohet se kishte njė problem me botimin e revistės Besa, kur i kėrkoi qeverisė greke qė ta shkruante atė me shkronja latine, por nuk u lejua. Mė bėri pėrshtypje mentaliteti mesjetar grek se, nėse gjuha shkruhet me shkronja latine, ajo myslimanizohet ose katolicizohet. Kjo ishte njė marrėzi e grekėve, ashtu si shumė tė tjera. Punė tė madhe ka bėrė At Anton Belushi, studimet dhe kėrkimet e tė cilit pėr arbėreshėt e Heladhės, mund tė themi pa ndrojtje, se janė njė enciklopedi e popullsisė etnike dhe kompakte arbėrore nė Greqi. Pėr numrin e popullsisė arvanitase nė Greqi, At Belushi shkruan: Politika e Athinės vazhdon tė mohojė ekzistencėn e mėse 2000000 arvanitasve nė Greqi. Atje, dhe sot gjenden mė tepėr se 600 komunitetet arbėrore, kurse qeveria greke nuk njeh kulturėn shqiptare nė Greqi. (Lidhja, nr.25, viti 1991). Arvanitasit duhet tė jenė njė minoritet kombėtar. Grekėt nuk pranojnė ti njohin as si minoritet gjuhėsor. Nė vijim pėr tė mėsuar mė shumė rreth aktualitetit tė minoriteteve nė Shqipėri dhe Greqi lexoni intervistėn e Sherif Delvinės.
Pėrse ēamėt nuk pėrmenden fare nga shteti fqinj?
Pėr sa i pėrket minoritetit ēam ortodoks, fqinjėt jugorė nuk pranojnė kurrsesi se ata ekzistojnė. Pėr kėtė patėm njė debat me profesoreshėn greke Karakasidu. Nė kohėn kur fillova tė referoja pėr popullsinė ēame, nė vitin 1994, profesoresha greke mė ndėrpreu me tė padrejtė, duke mė pyetur se a kishin bėrė vrasje ēamėt nė Greqi? Iu pėrgjigja se kėtė ua sqaron referati im dhe vijova: Gjatė pushtimit nazi-fashist tė Greqisė, njė pjesė e njerėzve politikė dhe oficerėve nė Greqi hynė nė shėrbim tė pushtuesit. Edhe kleri i lartė grek, me nė krye kryepeshkopin e Athinės e tė Greqisė, i shėrbeu pushtuesve, duke respektuar kėshtu njė traditė tė hershme tė kishės greke, e cila nė shumicėn dėrrmuese tė rasteve i ka pritur me lule pushtuesit, qė kanė shkelur tokėn greke. Nuk ėshtė rastėsi qė ish-komandanti i armatės nė Shqipėri, nė luftėn italo-greke, Ēolakoglu u bė mė vonė kryeministėr i qeverisė kuislinge. Ishin po ato forca ushtarake qė kryen masakrat kundėr popullsisė tė pafajshme ēame, e cila u masakrua dhe u dėbua me dhunė nga vatrat amtare. Ishin repartet e gjeneralit Zerva me shokė, qė vranė 2300 ēamė tė pafajshėm dhe 450 burra i vdiqėn nė tortura. Prandaj, Kuvendi Popullor i Republikės sė Shqipėrisė e ka shpallur 27 qershorin si dita e genocidit tė ēamėve. Se kush ka bashkėpunuar me okupatorin nazist e sqaron A.Vakalopulos nė Historinė e Greqisė Moderne, botim i Horvathit 1991, pėr kėtė ēėshtje ky akademik grek, nė faqen 275 tė librit tė sipėrcituar, shkruan: Gjermanėt ditėn tė pėrfitonin nga kundėrshtitė dhe rivalitetet ndėrmjet grekėve. Duke studiuar me gjakftohtėsi situatėn psikologjike, vuajtjet, pasionet, ambiciet, tė disa personaliteteve greke vunė nė zbatim me shumė shkathtėsi tė pavdekshmen pėrēa e sundo, duke shtuar kėshtu mosmarrėveshjet ndėrmjet grekėve, nė dobi tė tyre. Populli grek u nda, njera palė denonconte palėn tjetėr si tradhtare dhe kėshtu u ēfarosėn grekėt, nė ēastin kur dukej nė horizont fitorja dhe pushtuesi bėhej gati tė linte vendin tonė. Pra, se kush ėshtė fajtor pėr bashkėpunimin me gjermanėt, na e sqaron ky historian i dėgjuar grek. Nė fq.270, A.Vakalopulos pohon: N.Plastiras, sapo mori fuqinė, vuri nė veprim Traktatin e Varkizės (12 shkurt 1945), qė shpallte armėpushimin dhe lejonte kthimin e vendit nė jetėn normale. Nė Greqi, shumė bashkėpunėtorė tė armikut u bėnė spekullatorė tė popullit grek, duke qenė pėrgjegjės para tij. Ata gjetėn rast dhe u bėnė nacionalistė dhe shtylla tė regjimit. Rivendikimet e popullit u asgjėsuan. Mė 18 maj tė vitit 1945, nė Athinė, nė gjyqin e Kryeministrit grek Ralis, Ēolakoglu dhe disa bashkėpunėtorėve tė tjerė nė shėrbim tė nazifashistėve, prokurori Papradakis vuri nė dukje gjatė pretencės sė tij, se pushtuesit kishin pushkatuar nė Greqi 10000 vetė, shkatėrruar 70000 shtėpi dhe 883 katunde. Me fakte tė pamohueshme u provua se batalionet e sigurimit tė Kryeministrit kuisling, Ralis, shokėt e tij dhe organet qė kishin krijuar pėr tė famshme mbrojtje tė vendit, kishin luftuar pa mėshirė kundėr rezistencės greke, Ralis dhe Tavularis, ky i fundit, ministėr i Brendshėm i asaj kohe nė qeverinė e Ralisit, nėnshkruan urdhrin e turpshėm, ku thuhej: Policia dhe xhandarmėria greke tė vihen nėn urdhrin e nazistėve gjermanė.
A mendoni se ėshtė arritur qėllimi kombėtar nė konferencat ndėrkombėtare?
Po. Madje, them se mė sė miri e vėrteta historike, rreth shqiptarėve dhe Shqipėrisė, ėshtė dhėnė qartė sidomos nė konferencėn e Ankarasė. Atje dėshmuam me fakte, dokumente dhe treguam se cila ishte e vėrteta e minoriteteve nė tė dy vendet, nė Greqi dhe nė Shqipėri. Hodhėm poshtė shumė teza tė mykura tashmė, tė fqinjėve dhe sqaruam pjesėmarrėsit se jemi nė gjendje tė konkurrojmė me ide bashkėkohore.
Cili ėshtė koncepti juaj pėr minoritetin grek nė Shqipėri?
Pėr tė sqaruar kėtė, duhet t“i referohem njė studimi tė profesor A.Bėrxholit, ku klasifikon minoritetet. Sipas kėtij studimi, minoriteti grek nė Shqipėri nuk ėshtė minoritet komb, qė duhet tė jetė mbi njė milion, nuk ėshtė as minoritet i fuqishėm, qė duhet tė jetė rreth 1 milion, as minoritet i ngushtė, qė duhet tė ketė disa qindramijė anėtarė. Personaliteti shkencor z.Grosman, drejtor nė Ministrinė Federale Gjermane, e pėrcakton minoritetin etnik kėshtu: Minoritete etnike quhen ato grupe njerėzish, qė flasin gjuhė tė ndryshme nga ajo zyrtare, qė janė autoktonė dhe qė jetojne tradicionalisht prej disa shekujsh nė njė vend, ku ata pėrbėjnė njė pėrqindje tė konsiderueshme tė popullsisė. Kėto kushte minoriteti grek nuk i plotėson. Ky mionoritet ėshtė krijuar nga disa argatė grekė tė ardhur nė Shqipėri. Kėta minoritarė kanė ardhur nė fshatrat e Delvinės nė fillim tė shekullit tė XIX. Dhe dokumentet tregojnė se nė regjistrat kadastrorė tė vitit 1690 tė rretheve tė sotme tė Sarandės, Delvinės dhe Gjirokastrės, nuk ekzistonte asnjė minoritar nė Shqipėri. Edhe Pukėvili, nė librin e tij Udhėtime nė Greqi, thotė: U nisėm qė nga Saranda e deri nė Delvinaq, tė gjithė fshatrat rrugės ishin shqiptarė . Kjo tregon se nė fillim tė shekullit tė XIX, ende nuk kishin ardhur grekėt nė rrethin e Sarandės e tė Delvinės. Ndėrsa nė zonėn e Dropullit, grekėt u vendosėn nė fund tė shekullit tė XVIII. Duhen tėrhequr regjistrat e tjerė kadastrorė tė popullsisė shqiptare nga arkivi i Kryeministrirė tė Republikės Turke, se mendoj se kėshtu do tė plotėsohet me mjaft fakte historia e Shqipėrisė. Mė vjen keq pėr njė gjė qė regjistrat kadastrore qė morėm, tė fshatrave tė Delvinės, Gjirokastrės, Sarandės dhe tė Himarės, nuk janė botuar akoma. Dokumentet qė u morėn prej andej u bėnė nė disa kopje, njė ėshtė nė Institutin e Historisė, tjetrėn ia ēuam Arkivit tė Ministrisė sė Jashtme e tjetrėn Drejtorisė sė Ballkanit nė MJ. Kėto mareriale, pra regjistrat e vitit 1690, me gjithė insistimin e vazhdueshėm tė shumė studiuesve, nuk janė pėrkthyer e botuar nė shqip. Ndėrhyra deri te zoti Gramos Ruēi, pasi Akademia e Shkencave pretendonte se nuk kishte para pėr botim, dhe ai bėri tė mundur sigurimin e fondit pėr botimin e tyre. Tashmė, nuk e kuptoj pėrse nuk botohen. Aty ka edhe tė dhėna pėr popullsinė e Himarės dhe tė fshatrave pėrreth, me tė cilat po merret akademiku Shaban Demiraj. E dini pse ndodh kėshtu? Dua t“u kujtoj se qarqe tė caktuara greke bėjnė ē“ėshtė e mundur pėr tė botuar gjėra qė janė nė interes tė tyre. Ne kemi me se t“u pėrgjigjemi dhe nuk e bėjmė njė gjė tė tillė. Kujt i intereson kjo? Qėllimi i qarqeve shoviniste greke ėshtė qė ta shndėrrojnė Shqipėrinė nė njė shtet multietnik, prandaj duhet tė ndėrgjegjėsohemi e tė punojmė seriozisht.
Kohėt e fundit u fol pėr njė atlas tė popullsisė, ēfarė mund tė thoni pėr tė?
Pėr kėtė atlas ėshtė folur e diskutuar. Media e shkruar dhe ajo vizive ka prezantuar debatet e diskutimet pėr njė hartė tė rėndėsishme tė kėtij atlasi - harta e pakicave etnike. Kam qenė dhe pjesėmarrės (i paftuar) nė Konferencėn Ndėrkombėtare organizuar mbi atlasin e popullsisė sė Shqipėrisė. Mua mė ēudit fakti se si njė njeri i vetėm (A.Bėrxholi) merr guximin tė pėrpilojė tė dhėnat pėr njė vepėr kaq tė madhe dhe tė rėndėsishme. Dhe ēėshtė mė e keqja, zoti Bėrxholi, duke qenė dhe drejtor i Institutit tė Gjeografisė sė A.Sh., merr pėrsipėr tė na japė shifra mbi pakicat etnike nė Shqipėri, ndėrkohė kur nė tė gjitha vendet e tjera, kėto shifra janė zyrtare dhe jepen nga institucione tė specializuara, pasi duhet shumė kohė, fonde e njerėz pėr ti saktėsuar ato. Numri i minoritarėve pėrcaktohet saktė kur kryhet regjistrimi i pėrgjithshėm i popullsisė. Z.Bėrxholi, nuk ka tė drejtė tė japė shifra pėr pakicat etnike as personalisht, as nė emėr tė A.Shkencave. Z.Bėrxholi, kur pėrmend shifrėn 10.6 pėr qind pėr pakicat etnike gabon, dhe gabon rėndė. Sė pari, ai gabimisht fut nė kategorinė e pakicave etnike romėt dhe arumunėt dhe sė dyti, ai jep shifra tė stėrzmadhuara pėr kėto pakica. Duhet tė theksoj mė tej se z.Bėrxholi ka botuar dhe njė libėr me titull Atlasi gjeografik i popullsisė sė Shqipėrisė - vepėr shkencore solide me interes teorik e praktik nėn siglėn e Akademisė sė Shkencave tė RSh. Tė ēudit fakti qė Berxholi, pretendon se ka pėrdorur metoda mė tė arrira shkencore pėr tė pėrcaktuar pakicat etnike. Nuk e di kush janė kėto metoda? Detyra e njė studiuesi ėshtė qė shifrat pėr minoritetet, tė marra nga burime tė ndryshme, t“i analizojė dhe t“i seleksionojė pėr tė dhėnė shifrat sa mė afėr sė vėrtetės. Nuk mund tė quhen mė tė sakta shifrat e dhėna nga shoqatat apo anketimet sesa ato tė dhėna nga regjistrimi i pėrgjithshėm i popullsisė i kryer nga strukturat shtetėrore. (Psh. z.Berxholi, pėr minoritetin grek jep shifrėn 65869, ndėrsa nė librin Minoritetet nė Shqipėri, Tiranė 2003, pėrgatitur nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit, shkruhet se siē rezulton nga studimi INSTAT-it, ka njė ulje tė ndjeshme tė numrit tė minoritarėve, krahasuar me atė qė rezulton nga regjistrimi i popullsisė i vitit 1989 etj.) Konkretisht, sipas tė dhėnave zyrtare, ėshtė zvogėluar numri i minoritarėve grekė, serbo-malazezė etj. Kėtu dua tė ndalem nė dy probleme, qė unė i konsideroj madhore: Sė pari, nuk u mor vesh se kush e organizonte Konferencėn Ndėrkombėtare mbi Atlasin nė nėntor 2003. Pse nuk morėn pjesė nė kėtė konferencė titullarėt e Universitetit dhe pedagogėt e Katedrės sė Gjeografisė (kur sipas shtypit tė shkruar nė dhjetor 2003, atlasi, nė kuadėr tė njė projekti, ėshtė i Katedrės sė Gjeografisė tė UT-sė). Sė dyti, kush ia jep tė drejtėn z.Berxholi tė dalė nė emėr tė A.Shkencave, me shifra personale, nė kundėrshtim me shifrat zyrtare, pėr minoritetet? Ēfarė qėndrimi ka mbajtur Akademia e Shkencave pėr shifrat e pavėrteta e tė dhėnat antishkencore nga z.Berxholi? Me heshtjen e saj, kryesia e A.Shkencave, tregon se pajtohet me ato ēka shkruan A.Bėrxholi nė lidhje me minoritetet.
Tė gjitha tė dhėnat, studimet dhe regjistrimet e tė gjitha kohėve tregojnė se minoritetet nė Shqipėri nuk janė mė shumė se 3 pėr qind dhe gjithēka shkruan Bėrxholi them se nuk ėshtė e vėrtetė. Ne nuk pajtohemi me atė ēka shkruan z.Omari: ...se Akademia nuk ndėrhyn kurrė nė punėn e studiuesve. Mendojmė se Akademia duhet tė mbajė njė qėndrim, dhe jo tė marrė pėrsipėr paudhėsitė e z.A.Bėrxholi, i cili gjithēka shkruan, mbi tė dhėnat e Atlasit etj., i ka shkruar nėn siglėn e Akademisė sė Shkencave. Unė habitem, se si autori i ka ndėrruar bindjet brenda njė viti. Nė Gjeografinė e Shqipėrisė (pėr shkollat e mesme), tekst pėr shkollat e mesme eksperimentale, viti 2002, pof.dr. A.Berxholi pohon se Shqipėria ėshtė njė shtet homogjen, rreth 98 pėr qind e popullsisė ėshtė e kombėsisė shqiptare. Pakicat kombėtare pėrbėjnė 2 pėr qind tė popullsisė, prej tė cilave 1.8 janė minoritarė grek, 0.2 janė minoritete tė tjera. Si thoni a i duhet zėnė besė kėtij Atlasi Gjeografik tė popullsisė tė Shqipėrisė me pakica kombėtare tė mbipesėfishuara brenda dy vjetėsh? I kujtojmė autorit tė kėtij atlasi se dr.Milan Shuflaj nė librin e tij Serbėt dhe Shqiptarėt, nė faqen 105 shkruan: Prej shekullit XVII, u serbizuan dhe morlakėt (vllehėt e Dalmacisė). Sot, nė viset e thjeshta sllave gjendet njė sasi e vogėl arumunėsh (vllehėsh), tė cilėt, si psh., nė Bosnje u asimiluan qysh prej kohės qė u dyndėn. Po ky fakt priti dhe maqedono-rumunėt, qė mbetėn tė shpėrndarė nė jug, pėrqark Selanikut e Seresit, pėrqark Velesės dhe Prizrenit u shndėrruan nė serbė, ndėrsa rrotull Elbasanit, Beratit, Tiranės u kthyen nė shqiptarė. Pėr sa thamė mė sipėr dokumentohet te Calendario Atlante de Agostini 2003, Instituto Geografico de Agostini Novara, i cili jep tė dhėna demografike pėr grupet etnike. Nė zėrin Sllovenia, faqja 867 arumunė nuk ka, shifrat mė tė vogla tė popullsisė i pėrkasin shqiptarėve, 0.2 pėr qind, italianėve, 0.2 pėr qind, hungarezėve 0.2 pėr qind dhe maqedonasit 0.2 pėr qind. Nė zėrin Kroacia, faqja 405, arumunė nuk gjinden fare, shifra mė e vogėl i pėrket popullsisė shqiptare 0.3 pėr qind. Nė zėrin Jugosllavia, faqe 611, arumunė nuk ka, mund tė pėrfshihen te zėri tė tjerė. Pėr sa i pėrket Maqedonisė, po citojmė sasinė e vllehėve, nxjerrė nga regjistrimi i popullsisė shpallur mė 1 dhjetor 2003, rumunė (arumunė) 1.78 pėr qind. Te zėri Bullgaria, faqja 299, rumunėt (arumunėt) mund tė pėrfshihen te tė tjerė 1.2 pėr qind. Nė zėrin Greqia arumunėt nuk pėrfshihen fare.
Kush ėshtė Sherif Delvina
Ėshtė lindur nė vitin 1933, nė Delvinė. Rrjedh nga njė familje patriotėsh. Prej kohėsh ėshtė marrė me studime historike dhe ėshtė edhe autor i njė sėrė librash e studimesh nė kėtė fushė. Dy veprat e tij mė tė arrira janė Epiri, nė gjuhėn angleze, dhe tragjedia Genti, qė ka fituar ēmim tė parė nė konkursin e Shkupit, njė vit mė parė. Delvina ka qenė nė pėrbėrje tė delegacionit shqiptar nė Konferencėn Ndėrkombėtare Pėr minoritetet, qė u mbajt nė Ankara tė Turqisė, nga 27 deri mė 29 tetor tė vitit 1994. Ai ka hulumtuar nė disa nga arkivat e Turqisė, Francės, nga ku ka sjellė nė Shqipėri dokumente me vlerė dhe nė shėrbim tė ēėshtjes kombėtare. Nga Arkivi i Sulltanit, nė Turqi, Sherif Delvina solli nė Institutin e Historisė, regjistrat e viteve 1500-1600, realizuar nga turqit, ku jepen tė gjithė banorėt e Shqipėrisė, me emra dhe mbiemra. Ajo qė ka mė tepėr rėndėsi nė kėto regjistrime ėshtė se deri nė vitin 1690, nė regjistrat turq, nuk figuronte tė kishte asnjė minoritar nė Shqipėri.
© 2003 Gazeta Panorama
Krijoni Kontakt