Historia e Kryqit të famshëm të Labovës

[Xhuxhumaku]

“Pranvera Hoxha, e përfshirë në vjedhjen e kryqit të Labovës”

Stefan Miha duke folur për “Panorama”

Banori, Stefan Miha ne interviste per “Panorama” tregon vizitat e dyshimta në ‘80. Kryqi që ruhej në shtëpinë e një fshatari u vendos me dhunë në kishë, ku edhe u grabit.

Ca më tej daljes së Gjirokastrës, janë dy Labova, ajo e Kryqit dhe e Zhapës. Pakkush e di se kjo e dyta quhet e tillë në nder të Vangjel Zhapës (dikur, deri sa të pagëzohej me emrin e tij, quhej Labovë e Madhe), filantropit të njohur, sponsorizuesit të lojërave të para moderne olimpike. Labova tjetër, që është pagëzuar nga emri i shenjtë, në qendër të saj ka një nga momentet më me vlerë të arkitekturës mesjetare shqiptare, Kishën e Shën Mërisë së Labovës së Kryqit. Sapo e sheh, nuk ke nevojë të pyesësh pse fshati ka marrë këtë emër.

Por historia e kishës, më mirë thënë e Kryqit të kishës, nuk ishte aq e dukshme sa bukuria dhe lashtësia e saj. Për t’u futur në të duhej telefonuar mirëmbajtësi, kujdestari i saj që domosdo e kishte shtëpinë fare pranë, Vangjel Memo. Numri relativisht i madh (referuar atyre çka na thanë) i vizitorëve që zbritën njëherazi përpara kishës (si një prej vendeve për t’u vizituar, përfshirë në axhendën e Agjencisë Kombëtare të Turizmit), bëri që shtëpinë të mos e linte vetëm mirëmbajtësi i kishës, por edhe banorë të tjerë të vjetër të fshatit që e kishin jetën të lidhur ngushtësisht me historinë e asaj kishe.

Më i vjetri ishte Stefan Miha, mësuesi i Historisë që e mban fotografinë e kryqit të Kishës së Labovës, në pjesën e tejdukshme të portofolit të tij, që nuk e heq nga xhepi i brendshëm, në krahun e majtë të xhaketës. Stefani është më i revoltuari. Ashtu si të gjithë banorët e fshatit dhe jo vetëm, pengu i tij më i madh është zhdukja e kryqit. Të atij kryqi që thuhet se kishte një copë dru nga kryqi ku u kryqëzua Krishti. Miha duket se ka pritur me padurim t’i vijnë gazetarët në derë, për të shfryrë gjithë ç’ka mbajtur brenda vetes. Këtë herë pa u kursyer edhe në emra, çka shokët e tij druhen ta bëjnë.

Pse jeni kaq i lidhur me kryqin e humbur të kishës? Ç’ju lidh ju më shumë se të tjerët me të?

Lidhja ime shpirtërore me këtë kryq është që në fëmijëri. Në këtë foto që shihni jam unë në moshë të vogël, duhet të kem qenë rreth 7 vjeç, që i hidhja ujë priftit teksa në Kishën e Shën Gjergjit bëhej një ceremoni fetare me kryqin. Fotografinë e kryqit e kam mbajtur gjithnjë me vete. Kur kryqi humbi, më thirrën për të më pyetur nëse ai i fotografisë sime ishte apo jo origjinali.

Kisha “Lindja e Shën Mërisë” në Labovë
Në ç’vit ka humbur kryqi?

Ka humbur në vitin 1989. Arkitekti gjerman Guntram Koch pat ardhur 3 herë në këtë kishë, aq sa krijuam edhe miqësi bashkë. Bëri një punë studimore për historikun e kësaj kishe. Me sa duket, meqë në Mynih është i ndërtuar Muzeu Historik i Bizantistikës. Pranvera Hoxha kishte ardhur disa herë me bashkëshortin e saj arkitekt, gjoja për të parë strukturën arkitekturore të kishës, sepse ndërkohë po bënte në Krujë ndërtimin e kështjellës. Pak kohë pas këtyre vizitave humbi kryqi.

Pse i lidhni këto vizita me humbjen e kryqit?

Po sepse nuk kam me çfarë ta lidh tjetër humbjen e tij, nuk ishte e lehtë ta merrte një dokushdo, që nuk i dinte rëndësinë. Nuk do të guxonte… Pasi u prishën kishat, ne e mbanim në ruajtje kryqin në një familje këtu në fshat.

(Specialen e plote nga Ani Jaupaj e lexoni sot ne Panorama)

Panorama

[Xhuxhumaku]

Labova e Kryqit, fshati turistik që kërkon rrugë

Postuar në: Kulturë | Me: 14/06/2013

inkona 2 e krishtit (1)“E vetmja kërkesë që kemi është të na shtroni rrugën që turistët të mund të vijnë në Kishën e Kryqit, kisha më e vjetër e ndërtuar nga perandori Justinian”- kështu thotë Vangjel Memo, përgjegjësi i Institutit të Monumenteve për kishën e Labovës. Fshati me histori të vjetër që i përket të dyja epokave para erës sonë dhe këtij 2000 vjeçari është lënë në harresë. “Para erës sonë lashtësinë e këtij fshati e okumenton vetë kalaja e lashtë ilire, pellazge që ndodhet në këtë fshat. Është një kala gjigande që ofron shumë vlera të trashëgimisë sonë kulturore. Për 2000 vjeçarin tonë është kisha e Labovës. E ndërtuar më 554. Po si është ndërtuar kisha e Shën Mërisë në Labovë? Sipas Memos që luan dhe rolin e cicëronit për turistët e pakët që arrijnë të ngjiten në fshat, kisha është ndërtuar nga vetë perandori Justinian si dhuratë për Kostandinin e Labovës. “Kostandin Laboviti ka shërbyer në oborrin e perandorit Justinian në Romë. Ishte gjeneral i ushtirsë së Justinianit dhe fitoi të gjitha luftrat ku ai ishte. Pas fitoreve të njëpasnjëshme perandori Justinan i tha se çfarë donte si dhurate për fitoret e tij. Ai i përgjigjet: “Unë nuk dua asgjë por dua që në fshtain tim Labovë të ndërtohet një kishë e bukur.” Kështu vetë perandori Justinian më 554 urdhëroi ndërtimin e kësaj kishe që kemi trashëguar ne sot. Kjo kishë ka patur 12 murgjër. Të gjitha besimet kristiane vareshin nga kjo kishë. Kisha ka patur përreth 2000 shtëpi. Po pse fshati mori emrin Labovë e Kryqit? “Pasi u ndërtua kisha vetë perandori Justinian thirri në oborrin e tij rreth 15 burra labovitë që i lanë përshtypje perandorit. Si dhuratë për këta burra ai urdhëroi që të bëhej një kryq e të derdhej në rreth 450 gramë flori.”- thotë Memo. Edhe pse fshati mban emir Labova e Kryqit, kryqi nuk është më aty. Që prej vitit 1989 ai është vjedhur dhe pavarësisht kërkesave të njëpasnjëshme të banorëve për të nisur kërkimet për kryqin që i dha emrin fshatit asgjë nuk është bërë në këtë drejtim. “Kryqi është vjedhur në ‘89 dhe nuk është gjetur akoma. Pasi erdhi kryqi nga Roma fshati e mori emrin Labovë e Kryqit. “Na vijnë shumë vizitorë dhe kisha qëndron e hapur rregullisht pasi ka një vlerë të veçantë por që kjo vlerë historike të shfrytëzohet dhe të mirëmbahet duhet të ndërtohet rruga. Rruga është shumë e keqe kështu vizitorët hezitojnë të ngjiten deri këtu. Nëse rruga do të bëhet ky fshat do të ketë shumë të ardhura dhe kisha do të mirëmbahet shumë më mirë.”- thotë Memo. Kisha ka dhe një veçanti tjetër. Ajo fsheh poshtë gëlqeres figura murale që presin të zbulohen nga specialistët. “Kur është ndërtuar kjo kishë nuk ka qenë me këtë panoramë që ka tani. Ka qenë me pllaka guri dhe muret me figura murale. Kur u pushtua nga Turqia ata e kthyen në depo armësh dhe e dëmtuan duke i lyer muret me gëlqere. Poshtë bojës që ata kanë vënë ka figrua murale që duken vende-vende. Nëse do të pastrohen dhe do të restaurohen poshtë gëlqeres do të zbulohen shumë figura murale. Ky ikonastas është ndërtuar në shek 16-të” – shpjegon Vangjel Memo. Për mungesë fondesh këto figura murale do të vazhdojnë të qëndrojnë të fshehura poshtë bojës së bardhë. “Unë jam caktuar nga Monumentet e Kulturës për mirëmbajtjen e kishës. Por forcë financiare që ta mirëmbaj vetë nuk kam. Dhe të ardhurat që sjell kisha nuk mjaftojnë. Ne na e kanë vjedhur katër here kishën në këto 20 vjet dhe vetë banorët e fshatit paguajnë një roje për ta ruajtur kishën e tyre natën”.

Kombetare.al

[Xhuxhumaku]

Kozara Kati: Kryqi i kishës së Labovës u dërgua jashtë Shqipërie

Fatmira Nikolli

Im atë u interesua për një kohë të gjatë për fatin e kryqit të kishës së Labovës. E vetmja gjë që mësoi ishte që është dërguar jashtë Shqipërie". Kozara Kati, e bija e ish-ministrit Vasil Kati, vjen në një rrëfim për fshatin Labovë e Kryqit, pranë Libohovës në Gjirokastër, fshat nga i cili është origjina e saj.
Humbja e kryqit të kishës së Labovës, që daton në shek.V, ndërtuar nga Justiniani, i cili me shumë gjasa ka mbajtur në këtë kishë edhe ceremoninë e tij martesore, ka një rëndësi të madhe për Kozarën. Edhe pse nuk e beson shumë, në vegjëli, e gjyshja i ka treguar se kryqi kishte fuqi shëruese dhe se shumë banorë të zonës kanë gjetur qetësinë prej tij. Rreth 24 vite pas humbjes së objektit të shenjtë, që besohej që qe ndërtuar me drurin e kryqit në të cilin vdiq Krishti, askush nuk të jep një informacion të saktë. "Ka shumë legjenda për humbjen e tij...", - thotë ajo me keqardhje. Më tej gjatë bisedës, Kozara sjell në vëmendje faktin që në shumë raste meshat në atë kishë mbahen në gjuhën greke, gjë që ajo e konsideron të pafalshme. "Ajo i takon kohës së Bizantit dhe është autoktone, nuk ka asnjë lidhje me kishën greke. Meshat duhen mbajtur në gjuhën shqipe", - thekson Kozara.
Zonja Kati, ju jeni me origjinë nga Labova e Kryqit në Gjirokastër. Cilat janë vlerat e kishës së fshatit?
Labova e Kryqit është një fshat që ndodhet në anën tjetër të Gjirokastrës, përballë saj, mbi Libohovë. Është një fshat nga i cili kam origjinën e babait dhe që ka marrë emrin nga kisha në qendër të fshatit, me një histori shumë të vjetër të origjinës së saj. Për arsye të vlerave historike që ka, kisha e Labovës së Kryqit meriton të ketë shumë më tepër vëmendje. Nuk jam historiane, por kam mundur të mësoj se kisha është shumë e vjetër. Është ngritur që në kohën e Justinianit, i cili dhe financoi ndërtimin e saj. Ajo i takon kohës së Bizantit dhe është autoktone, nuk ka asnjë lidhje me kishën greke apo pravosllave.
Ka pretendime të tilla?
Ka pasur pretendime të tilla, por origjina e saj është shqiptare. Ajo ka mundur t'u rezistojë shekujve, pavarësisht betejave që mund të jenë bërë, sepse për fat të keq nuk kemi asnjë lloj historiku të dokumentuar dhe të vërtete mbi jetën e saj në shekuj. Rëndësi ka që është në këmbë dhe është e mrekullueshme. Çdo datë 8 shtator banorët e Labovës festojnë Ditën e Shën Mërisë, një festë madhështore ku labovitët vijnë nga të gjitha anët e botës.
Kjo kishë ka nevojë për vëmendje. Banorët kudo që ndodhen kontribuojnë vazhdimisht me para për mirëmbajtjen e saj. Por kjo nuk është e mjaftueshme, pasi ky tempull ka vlera të jashtëzakonshme. Ajo ka ruajtur për shekuj me radhë një kryq të rrallë brenda saj. Kryqi u ka shërbyer fshatarëve për t'u qetësuar e për t'u kuruar.
Si përdorej kryqi për të shëruar të sëmurët?
Labovitët kishin shumë besim tek Kryqi (Kriqi); e quanin çudibërës, e merrnin në shtëpi sa herë që kishin ndonjë hall apo problem shëndetësor, e vendosnin poshtë jastëkut të fëmijës apo të sëmurit dhe, mbase është besim i tepërt, por gjyshja ime më thoshte se ai kërciste tri herë dhe pas kësaj, fëmija përmirësohej. Unë nuk jam supersticioze dhe nuk besoj në gjëra që nuk i kam parë vetë, por nëna më thoshte se ai bënte mrekullira. Ishte një kryq i vogël, për të cilin thuhej se ishte i punuar me drurin e kryqit me të cilin u kryqëzua Krishti. Prapë them, mbase është besim i tepruar, por ja që u ka lehtësuar vuajtjet fshatarëve.
Si humbi kryqi, çfarë dini ju?
Ai u vodh në kishë. Labovitët kishin mundur ta ruanin duke e mbajtur të fshehur nga diktatura për dekada me radhë. Ishte një objekt i shenjtë, labovitët e dinin mirë se ç'vlera kishte. Aq më tepër kur Shqipëria u shpall vendi i parë ateist në botë, në 1968. Të gjitha kishat e xhamitë u mbyllën. Shumë u shkatërruan në mënyrë barbare, pa menduar fare për besimtarët, për historinë, për pasojat, thjesht me një urdhër nga lart. Sot, neve na është rikthyer e drejta e besimit fetar, e cila na u mohua për rreth 23 vjet. Aksioni makabër për shkatërrimin e kishave dhe xhamive në atë kohë iu ngarkua rinisë dhe ajo e pranoi dhe e zbatoi; pushteti shtet bënte ligjin.
A jeni interesuar ju ose babai juaj për të mësuar se ku shkoi kryqi? Banorët akuzojnë Pranvera Hoxhën; ju çfarë informacioni keni?
Ka shumë legjenda për vjedhjen e kryqit. Unë nuk mund të vë dorën tek askush dhe nuk mund të akuzoj asnjë, pasi është një aksion kriminal do thosha unë, me të cilin duhet të merren drejtësia dhe organet shtetërore. Babai im është interesuar shumë në lidhje me këtë, duke shpresuar se kryqi diku do të gjendet. Megjithatë, pas shumë thashethemesh, babait tim i kanë thënë se e kanë nxjerrë jashtë Shqipërie. Është çuar diku jashtë. Gjithsesi, fakti që kryqi nuk është më, nuk e ka dobësuar magjinë e kishës. Një labovit që banon në USA, ka bërë një kryq të ngjashëm me origjinalin dhe ia ka dhuruar kishës. Njerëzit kthehen gjithnjë tek ajo, e duan, e respektojnë, gjejnë ngushëllim, e ndihmojnë.
Megjithatë është goditur disa herë nga krimi, ku janë marrë disa ikona qindravjeçare.
Disa u kthyen, po unë nuk e di nëse janë origjinale apo imitime. Atë natë vjedhja ka qenë e organizuar shumë mirë. Krejt papritur janë fikur dritat në të gjithë fshatin. U futën nga dritarja dhe u morën. Për mua ky është një akt kriminal; janë vjedhur objekte me vlera të jashtëzakonshme dhe ato duhet t'i mbrojë shteti, janë pasuri kombëtare.
Në kohën e komunizmit, labovitët thonë që babai juaj, Vasil Kati ka ndërhyrë për ta shpëtuar kishën e Labovës nga shkatërrimi; a është e vërtetë?
Po, edhe ajo ishte në listën e atyre që duheshin shkatërruar. Në atë kohë, im atë, si një njeri që e adhuronte kishën sepse ishte rritur pranë saj dhe kishte kaluar shumë momente të jetës së tij aty, bëri ç'mundi. Duke qenë se ishte një njeri që kishte akses edhe në nivele të larta, arriti të siguronte që kisha të mos shembej. Ajo u mbyll dhe u kthye në magazinë. Kështu, ikonostasi, ikonat, pikturat murale etj., nuk u dëmtuan aspak, u ruajtën me fanatizëm nga fshatarët, njësoj si u ruajt edhe Kryqi. Pra, asgjë nuk u dëmtua, dhe natyrisht ishte një kontribut jo vetëm i babait, por i gjithë fshatarëve që i ruajtën. Kisha e Labovës së Kryqit është një ndër tri kishat më të vjetra në Ballkan. Unë mendoj se duhet më tepër vëmendje për të, mund të ishte. Unë kam tentuar të bisedoj me zyrtarë të UNESCO-s për ta futur në mbrojtjen e saj. Deri tani asnjë përgjigje. Kisha e Labovës është një pasuri kombëtare, nuk u takon vetëm labovitëve por të gjithëve, afër e larg saj. Ajo mund të jetë burim zhvillimi për zonën ku ndodhet, ka një interes të madh të turistëve, vijnë nga vende të ndryshme si Greqia etj.
Ka monumente të tjera zona?
Po, ka edhe një kishë tjetër në Labovën e sipërme, si dhe një kala. Pak të njohura. Askush nuk i përmend dhe është për të ardhur keq. Ajo që unë do të shtoja është se im atë kishte bërë një plan për zhvillimin e zonës ku parashihet që kalaja dhe dy kishat do t'i sillnin zonës një tjetër standard jetese. Ai ishte i bindur që historia do vlerësohej. Thonë që kisha e Labovës është një model në miniaturë i kishës së Shën Sofisë së Stambollit e gjithashtu thuhet se vetë Justiniani e ka bërë martesën në këtë kishë. Kjo tregon se sa e zhvilluar ka qenë kjo zonë shekuj më parë dhe se sa pas dore është lënë ajo sot.
Ju keni kontribuar edhe për ndërtimin e rrugës së zonës...
Banorët e zonës erdhën tek unë dhe më kërkuan ndihmë për ndërtimin e zonës. I shkova në zyrë Pandeli Majkos, aso kohe ministër i Mbrojtjes; sapo kishte mbaruar ndërtimi i rrugës së Llogorasë, me ndihmën e reparteve të ushtrisë. Majko me kënaqësi dhe pa mëdyshje premtoi që rruga do të ndërtohej. Ndihmoi duke sjellë repartin e xhenios dhe makineritë e rënda. Rruga u ndërtua edhe me kontributin e vetë komunitetit të Labovës. Banorëve iu lehtësua pak udhëtimi për në Libohovë e Gjirokastër. Kur u përurua rruga, ata i kërkuan ministrit Majko për të ndërtuar rrugën edhe për në fshatrat e tjera, që në fakt u realizua. Sot Labova e Kryqit ka nevojë urgjente për të bërë rregullimin përfundimtar të asaj rruge, që të dalin në pah vlerat monumentale, shpirtërore e historike të zonës.
Kisha e Labovës nuk kishte prift. Merret nga zona të tjera për të kryer ritet fetare?
Po, vjen nga Gjirokastra. Ndihem keq kur prifti që vjen i lexon psalmet në gjuhën greke. Ajo nuk është kishë greke, është kishë shqiptare, autoktone. Banorët e zonës janë shqiptarë autoktonë. Nuk arrij ta pranoj këtë.
Prifti që vjen aty, është grek apo shqiptar?
Është shqiptar, dhe unë ia kam thënë që kisha është shqiptare e jo greke dhe se duhet t'i lexojë psalmet shqip.
Pse i lexon në gjuhën greke?
Mbase sepse dikush i ka kërkuar që ta bëjë këtë, ose sepse mbase dikush do që të thotë se kisha është greke. Nuk e di. Pas zhurmës që bëra unë dhe kritikave ndaj priftit, një vit erdhi një prift tjetër, At Ilia, dhe psali në gjuhën shqipe. Nuk duhen politizuar kisha dhe besimi; nëse politika ndërhyn, është për të ardhur keq. Por, theksoj prapë se kisha e Labovës është shqiptare. Ajo është e shenjtë, një pasuri kombëtare për të cilën ne duhet të kujdesemi e ta mbrojmë, është tregues i gjallë i historisë, kulturës e qytetarisë sonë.

Balkanweb

[Xhuxhumaku]

Kisha e Labovës, Stefan Miha: Kryqi i rrallë u 'mor' nga Pranvera Hoxha

Fatmira Nikolli

Një kishë e ndërtuar fillimisht në vitin 520 pas Krishtit, ka ruajtur përreth 1500 vjet brenda mureve të saj, një thesar. Një kryq i punuar në Bizant, me pjesë nga kryqi në të cilin vdiq Krishti, dhuruar një prijësi të Gjirokastrës së kohës nga vetë perandori Justinian...
Kjo është legjenda që mbështjell me mister kishën e Labovës së Kryqit në Gjirokastër. Ajo është njëri nga monumentet më interesante në Shqipëri dhe për të shkuar atje, duhet ndjekur rruga drejt Libohovës. Agjencia Kombëtare e Turizmit, në kuadër në nismës, "Nise udhëtimin tënd nga Shqipëria jote", organizoi një udhëtim drejt saj dy ditë më parë.
Kisha është e rrethuar me një mur të lartë, ndonëse madhështia e saj ngrihet mbi mure, drejt qiellit. Kambanat e saj, oshëtinë në të gjithë fshatin Labovë, fshat që i ngjan një qyteze, tashmë të perënduar. Muret vjetra, portat karakteristike, çatitë e gurta, të kujtojnë ende se je në një mes të historisë, ruajtur mirë, ndërsa i struket modernzimit, atje lart në një kodër të thellë.
Kisha e Labovës së Kryqit është një nga më të vjetrat në Shqipëri dhe siç thamë më lart, dikur mbante një relike të shenjtë që besohej se ishte pjesë e kryqit të vërtetë të Krishtit. Specialistët kanë shkruar se ndërtesa është tipike bizantine me një kupolë të lartë qendrore, me navën dhe aislet e ndërtuara në mënyrë që të krijojnë figurën e kryqit. Hyrja kryesore në kishë është përmes një narteksi të mëvonshëm. Ka të paktën 9 nivele të dallueshme afreskesh të pikturuara në sipërfaqen e mureve të brendshme. Kisha, siç shihet sot, është kryesisht ndërtim i shekullit të 13-të dhe kohës së Despotatit të Epirit, megjithëse një themel fillestar mund të shkojë thellë në kohën e Perandorit Justinian në vitet 527-565 e.j.
Ne kemi intervistuar Stefan Mihën, një historian të fshatit, për të mësuar më shumë mbi legjendën e kishës dhe historinë e kryqit.
Zoti Miha, si e mbani mend kishën në kohën e komunizmit? E keni parë kryqin që është vjedhur?
E mbaj mend se e kam parë çdo ditë deri më 1989. Unë ruaj në shtëpi fotografinë origjinale të kryqit. Kur kam qenë 7 vjeç, në kishën e Shën Gjergjit bëhej çdo 22 prill ceremonia fetare me kryqin. Atëkohë, unë isha ndihmësi i priftit.
Si u vodh kryqi i rrallë i kishës?
Ai u vodh në vitin 1989.
Si u vodh, si hynë hajdutët në kishë?
U shpërthye dera e kishës. Ishin dy djem gjysmakë nga Peshkëpia. Ata i përdori Sigurimi i Shtetit si karrem dhe hapën fjalët se gjoja e kishin vjedhur ata. Ky ishte organizimin fiktiv i Sigurimit të Shtetit. Gjoja ata kishin shpërthyer derën anash kishës dhe u hap llafi se kryqi u vodh nga këta gjysmakë. Po kush e beson këtë? Ata i arrestuan dhe i dënua, nga ana tjetër, në fshat thuhej se 'hajdutët' i kishin rrëfyer Sigurimit të Shtetit se kryqin e vjedhur, e kishin çuar tek një argjendpunues në Tiranë. Kur ky argjendpunuesi u kishte thënë se kryqi nuk vlente, ata e kishin hedhur në koshin e plehrave. Ja kështu gjoja e zgjidhën çështjen.
Ndërkohë çfarë u mësua në fshat për vjedhjen? E morët vesh të vërtetën? Kush mendoni ju se e kam marrë?
Mafia shtetërore, shteti komunist e ka marrë, Nexhmija, Ramizi e veçanërisht Pranvera Hoxha.
Pse akuzoni vajzën e Enver Hoxhës?
Sepse ajo ishte shumë e dhënë pas kësaj kishe. Ajo vinte shumë shpesh këtu. Ka ardhur disa herë edhe me Aleksandër Meksin. Ia kishte vënë syrin ajo dhe Guntram Koch, drejtori i Muzeut Bizantistik në Mynih. Pas disa vizitave të kësaj natyre, kryqi u zhduk. Më erdhi në fillim të demokracisë në shtëpi kandidati për deputet, Kleanthi Koçi. I kërkova informacion për kryqin dhe ai m'u përgjigj që do jetë në thesarin e shtetit. Kur filloi demokracia, dërguam kryeplakun e fshatit që ta kërkonte, por nuk e gjeti. Kur u thye kryeplaku në fshat hetuesit e Gjirokastrës na kërcënuan se po vazhduat të kërkoni për kryqin, do t'u iki koka.
Dyshoni tek Guntram Koch?
Ai ishte drejtor i Muzeut të Bizantistikës në Mynih e ka ardhur shpesh te kisha jonë. Unë qeshë miqësuar shumë me të. Pati bërë edhe një punim shkencor për këtë kishë dhe historikun e saj. Me të, vinte shpesh edhe vajza e Enverit, Pranvera Hoxha. Ajo vinte edhe me të shoqin, që ishte arkitekt (Kolaneci), për të parë strukturën arkitekturore të kishës. Pak kohë pas këtyre vizitave, humbi kryqi.
I shihni këto vizita të lidhura me humbjen e kryqit?
Po. Ne e kemi ruajtur për shumë kohë kryqin. Pasi u prishën kishat, atë e mbanim në një familje këtu në fshat.
Te cila familje e ruanit?
Në familjen e Sevo Papajt. E fshehëm aty sepse e kërkonte shteti. Që nga 1945 e deri sa u vodh e kërkonin shpesh, por ne si fshat nuk e dorëzonim. Kur u prishën kishat, unë vetë kam qenë në komision. Nuk u përzjeva shumë, por edhe kjo kishë ishte vënë në plan për t'u prishur, ashtu si gjithë të tjerat. Ndërkohë, ndiqja provimet në Tiranë për Histori-Filologji. Atje në universitet kishim ministrin e Tregtisë, Vasil Kati që ishte nga fshati ynë. I them se duan të shembin edhe kishën tonë. Ai në mënyrë shumë sekrete ndërhyri dhe e hoqi nga lista e kishave që u prishën dhe më pas u klasifikua si monument kulture.
Deri kur e mbajtët në shtëpi?
Jo shumë, se nuk na lanë. Kur u bë inventari më 1967, një pjesë të parave si komision i fshatit i mbajtëm për të mirëmbajtur kishën. Këtë fakt e shfrytëzoi Sigurimi i Shtetit dhe na urdhëroi që të paraqiteshim në degën e punëve të brendshme. Aty ishte dhe Vasil Qiro, një nga anëtarët e komisionit. Aty na morën të gjithëve duke na pyetur për kryqin. Duke e ditur se unë kam qenë në fëmijëri i lidhur me kishën, donin të dinin nëse isha unë ai që kisha në fotografi kryqin origjinal. Përdorën shantazhin e parave që kishim mbajtur dhe më detyruan të pohoj se cili ishte kryqi origjinal i Labovës. Na urdhëruan që të nesërmen në darkë kryqi të kthehej në kishë, ndërsa paratë do i dorëzonim në bankën e shtetit. Kryqin e vendosëm në kishë në vitin 1986. Vinin turistët dhe e shikonin. Vunë dhe një roje. Sikur të ma ndjente zemra i thosha rojes: natën merre në shtëpi dhe sille në mëngjes. Kam urdhër - m'u përgjigj ai, - që të mos e lëviz nga kisha.
Ju e kërkuat pas 1990-ës?
Po,në vitin 1991-1992 dhe në fuqi ishin akoma hetuesit e kohës së komunizmit në Gjirokastër.
Çfarë madhësie e çfarë peshe kishte kryqi?
Ishte rreth rreth 450 gram, i larë në flori. Gentram Koch nuk u duk më në fshat që pas vjedhjes së kishës.
Është marrë njeri me këtë çështje së fundmi?
Kryqi u ndërtua në Bizant nga Justiniani. Iu bë dhuratë kishës nga ai dhe në vitin 554 ka ardhur në Shqipëri. Më pas nuk është ngritur më ky problem. Parvjet erdhi një grup studentësh gjermanë dhe kishin me vete studimin e Koh për kishën tonë.

Balkanweb

[Xhuxhumaku]

Historiani: Sigurimi i shtetit inskenoi grabitjen e kryqit të Justinianit më 1989

Nga: FATMIRA NIKOLLI

Historiani: Sigurimi i shtetit inskenoi grabitjen e kryqit të Justinianit më 1989Një kishë e ndërtuar fillimisht në vitin 520 pas Krishtit, ka ruajtur përreth 1500 vjet brenda mureve të saj, një thesar. Një kryq i punuar në Bizant, me pjesë nga kryqi në të cilin vdiq Krishti, dhuruar një prijësi të Gjirokastrës së kohës nga vetë perandori Justinian...

Kjo është legjenda që mbështjell me mister kishën e Labovës së Kryqit në Gjirokastër. Ajo është njëri nga monumentet më interesante në Shqipëri dhe për të shkuar atje, duhet ndjekur rruga drejt Libohovës. Agjencia Kombëtare e Turizmit, në kuadër në nismës, "Nise udhëtimin tënd nga Shqipëria jote", organizoi një udhëtim drejt saj dy ditë më parë.

Kisha është e rrethuar me një mur të lartë, ndonëse madhështia e saj ngrihet mbi mure, drejt qiellit. Kambanat e saj, oshëtinë në të gjithë fshatin Labovë, fshat që i ngjan një qyteze, tashmë të perënduar. Muret vjetra, portat karakteristike, çatitë e gurta, të kujtojnë ende se je në një mes të historisë, ruajtur mirë, ndërsa i struket modernzimit, atje lart në një kodër të thellë.

Kisha e Labovës së Kryqit është një nga më të vjetrat në Shqipëri dhe siç thamë më lart, dikur mbante një relike të shenjtë që besohej se ishte pjesë e kryqit të vërtetë të Krishtit. Specialistët kanë shkruar se ndërtesa është tipike bizantine me një kupolë të lartë qendrore, me navën dhe aislet e ndërtuara në mënyrë që të krijojnë figurën e kryqit. Hyrja kryesore në kishë është përmes një narteksi të mëvonshëm. Ka të paktën 9 nivele të dallueshme afreskesh të pikturuara në sipërfaqen e mureve të brendshme. Kisha, siç shihet sot, është kryesisht ndërtim i shekullit të 13-të dhe kohës së Despotatit të Epirit, megjithëse një themel fillestar mund të shkojë thellë në kohën e Perandorit Justinian në vitet 527-565 e.j.

Ne kemi intervistuar Stefan Mihën, një historian të fshatit, për të mësuar më shumë mbi legjendën e kishës dhe historinë e kryqit.
Zoti Miha, si e mbani mend kishën në kohën e komunizmit? E keni parë kryqin që është vjedhur?
E mbaj mend se e kam parë çdo ditë deri më 1989. Unë ruaj në shtëpi fotografinë origjinale të kryqit. Kur kam qenë 7 vjeç, në kishën e Shën Gjergjit bëhej çdo 22 prill ceremonia fetare me kryqin. Atëkohë, unë isha ndihmësi i priftit.
Si u vodh kryqi i rrallë i kishës?
Ai u vodh në vitin 1989.
Si u vodh, si hynë hajdutët në kishë?
U shpërthye dera e kishës. Ishin dy djem gjysmakë nga Peshkëpia. Ata i përdori Sigurimi i Shtetit si karrem dhe hapën fjalët se gjoja e kishin vjedhur ata. Ky ishte organizimin fiktiv i Sigurimit të Shtetit. Gjoja ata kishin shpërthyer derën anash kishës dhe u hap llafi se kryqi u vodh nga këta gjysmakë. Po kush e beson këtë? Ata i arrestuan dhe i dënua, nga ana tjetër, në fshat thuhej se 'hajdutët' i kishin rrëfyer Sigurimit të Shtetit se kryqin e vjedhur, e kishin çuar tek një argjendpunues në Tiranë. Kur ky argjendpunuesi u kishte thënë se kryqi nuk vlente, ata e kishin hedhur në koshin e plehrave. Ja kështu gjoja e zgjidhën çështjen.
Ndërkohë çfarë u mësua në fshat për vjedhjen? E morët vesh të vërtetën? Kush mendoni ju se e kam marrë?
Mafia shtetërore, shteti komunist e ka marrë, Nexhmija, Ramizi e veçanërisht Pranvera Hoxha.
Pse akuzoni vajzën e Enver Hoxhës?
Sepse ajo ishte shumë e dhënë pas kësaj kishe. Ajo vinte shumë shpesh këtu. Ka ardhur disa herë edhe me Aleksandër Meksin. Ia kishte vënë syrin ajo dhe Guntram Koch, drejtori i Muzeut Bizantistik në Mynih. Pas disa vizitave të kësaj natyre, kryqi u zhduk. Më erdhi në fillim të demokracisë në shtëpi kandidati për deputet, Kleanthi Koçi. I kërkova informacion për kryqin dhe ai m'u përgjigj që do jetë në thesarin e shtetit. Kur filloi demokracia, dërguam kryeplakun e fshatit që ta kërkonte, por nuk e gjeti. Kur u thye kryeplaku në fshat hetuesit e Gjirokastrës na kërcënuan se po vazhduat të kërkoni për kryqin, do t'u iki koka.
Dyshoni tek Guntram Koch?
Ai ishte drejtor i Muzeut të Bizantistikës në Mynih e ka ardhur shpesh te kisha jonë. Unë qeshë miqësuar shumë me të. Pati bërë edhe një punim shkencor për këtë kishë dhe historikun e saj. Me të, vinte shpesh edhe vajza e Enverit, Pranvera Hoxha. Ajo vinte edhe me të shoqin, që ishte arkitekt (Kolaneci), për të parë strukturën arkitekturore të kishës. Pak kohë pas këtyre vizitave, humbi kryqi.
I shihni këto vizita të lidhura me humbjen e kryqit?
Po. Ne e kemi ruajtur për shumë kohë kryqin. Pasi u prishën kishat, atë e mbanim në një familje këtu në fshat.
Te cila familje e ruanit?
Në familjen e Sevo Papajt. E fshehëm aty sepse e kërkonte shteti. Që nga 1945 e deri sa u vodh e kërkonin shpesh, por ne si fshat nuk e dorëzonim. Kur u prishën kishat, unë vetë kam qenë në komision. Nuk u përzjeva shumë, por edhe kjo kishë ishte vënë në plan për t'u prishur, ashtu si gjithë të tjerat. Ndërkohë, ndiqja provimet në Tiranë për Histori-Filologji. Atje në universitet kishim ministrin e Tregtisë, Vasil Kati që ishte nga fshati ynë. I them se duan të shembin edhe kishën tonë. Ai në mënyrë shumë sekrete ndërhyri dhe e hoqi nga lista e kishave që u prishën dhe më pas u klasifikua si monument kulture.
Deri kur e mbajtët në shtëpi?
Jo shumë, se nuk na lanë. Kur u bë inventari më 1967, një pjesë të parave si komision i fshatit i mbajtëm për të mirëmbajtur kishën. Këtë fakt e shfrytëzoi Sigurimi i Shtetit dhe na urdhëroi që të paraqiteshim në degën e punëve të brendshme. Aty ishte dhe Vasil Qiro, një nga anëtarët e komisionit. Aty na morën të gjithëve duke na pyetur për kryqin. Duke e ditur se unë kam qenë në fëmijëri i lidhur me kishën, donin të dinin nëse isha unë ai që kisha në fotografi kryqin origjinal. Përdorën shantazhin e parave që kishim mbajtur dhe më detyruan të pohoj se cili ishte kryqi origjinal i Labovës. Na urdhëruan që të nesërmen në darkë kryqi të kthehej në kishë, ndërsa paratë do i dorëzonim në bankën e shtetit. Kryqin e vendosëm në kishë në vitin 1986. Vinin turistët dhe e shikonin. Vunë dhe një roje. Sikur të ma ndjente zemra i thosha rojes: natën merre në shtëpi dhe sille në mëngjes. Kam urdhër - m'u përgjigj ai, - që të mos e lëviz nga kisha.
Ju e kërkuat pas 1990-ës?
Po,në vitin 1991-1992 dhe në fuqi ishin akoma hetuesit e kohës së komunizmit në Gjirokastër.
Çfarë madhësie e çfarë peshe kishte kryqi?
Ishte rreth rreth 450 gram, i larë në flori. Gentram Koch nuk u duk më në fshat që pas vjedhjes së kishës.
Është marrë njeri me këtë çështje së fundmi?
Kryqi u ndërtua në Bizant nga Justiniani. Iu bë dhuratë kishës nga ai dhe në vitin 554 ka ardhur në Shqipëri. Më pas nuk është ngritur më ky problem. Parvjet erdhi një grup studentësh gjermanë dhe kishin me vete studimin e Koh për kishën tonë.

(e.m/GazetaShqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Aleksandër Meksi: Nuk kam shkuar me Pranvera Hoxhën në Kishën e Labovës së Kryqit

Nga: FATMIRA NIKOLLI

TIRANE - Derisa monumentet janë lënë në mëshirë të fatit, përderisa është çmontuar Instituti i Monumenteve të Kulturës dhe është kthyer në një zyrë që rri këtu në Tiranë, janë prishur ato që ishin drejtoritë apo atelietë e monumenteve, të vjedhësh ikonat, është mëkati më i vogël..." Aleksandër Meksi jep vërejtjet, këshillat dhe mendimet e tija për monumentet sot. Si njohës i mirë i vlerave të trashëgimisë, ai hedh dritë edhe mbi Kishën e Labovës së Kryqit, historinë e vjedhjes së kryqit, vlerat e saj arkitekturore, historikun dhe si i shpëtoi ajo shembjes më 1967.
Meksi tregon edhe vizitat e parë në të e investimet që duhen bërë sot...
Prof. Meksi, a keni qenë në Kishën e Labovës së Kryqit me Pranvera Hoxhën?
Në shtyp janë shkruar mjaft sende, që nuk janë shumë të vërteta.
Unë do të cekja dy prej tyre. Kur kam shkuar në Labovën e Kryqit, nuk kam shkuar me Pranvera Hoxhën. Këtë nuk e them për çështje politike, por tani meqë aludohej se ajo mund të ketë dorë në humbjen e kryqit, gjë që nuk vërtetohet zakonisht, akuzat nga pozita politike nuk vlejnë. Duhet të dish që tjetri ka bërë një faj që ta akuzosh. Me sa di unë, Kohen nuk ka qenë drejtor muzeu në Mynih, por profesor në Universitetin e Marburgut dhe nuk di të jetë ngatërruar me këtë çështje. Ai kur ka ardhur ka qenë gjithnjë i shoqëruar me shqiptarë, me Apollon Baçen apo me dikë tjetër, me Gjerak Karaiskaj, etj.
Si u fut në mbrojtje kisha, duke i shpëtuar shembjes më 1967?
Ndërsa lidhur me vënien në mbrojtje shtetërore, Labova e Kryqit nuk ka qenë siç thotë Kozara Kati, në listën e atyre kishave që do të shembeshin. Unë kam qenë anëtar i komisionit, kanë qenë 5 veta në komision dhe unë kam pasur rolin kryesor meqenëse unë merresha me ndërtimet e kultit, pas meje ishin Theofan Poa dhe Pirro Thomo. Është e vërtetë që kur kemi shkuar në kolegjium për të miratuar listën e fundit, një nga të pranishmit bëri një insinuatë të tillë, duke thënë që pse duhet ta ruajmë se ajo është kishë greke. I thashë që këtë e thua ti, dhe po qe se na e vërteton, dakord. Aty patëm mbështetjen e Dhimitër Shuteriqit dhe të Thoma Delianës që ishte ministër, e Hasan Dumes që ishte zëvendësministër. Këta për nga niveli kulturor i tyre e kuptonin rëndësinë e monumenteve dhe dolën tërësisht në mbrojtje të atyre njerëzve që donin të ruanin monumentet e kultit: kisha dhe xhamia. Sigurisht, poshtë e përpjetë mund të jenë thënë shumë gjëra, në mbrojtje të objekteve dhe Vasil Kati që njihej si njeri i rregullt dhe i kulturuar mundet që edhe si vendali, ta ketë mbrojtur, por unë nuk kam si ta di. Por kisha nuk ka qenë në kishën e atyre që do shembeshin, se ka qenë një ndër më të rëndësishmet.
Kur keni qenë për herë të parë në Labovën e Kryqit?
Besoj se kanë qenë vitet 1960. Unë kam filluar punë në shtator të 1962-it në Institutin e Monumenteve të Kulturës. Monumentet ne i vizitonim sipas vlerës së tyre dhe sipas nevojës që kishin për ndërhyrje apo për punime. Kisha e Labovës së Kryqit, që është një nga monumentet më të shquara të Shqipërisë mesjetare, sigurisht që është vizituar nga të parat.
Duhet të kuptoni që në atë kohë ka pasur vështirësi, sa u takon rrugëve, mjeteve të transportit. Merrnim një xhip të vjetër të zyrës, kur na vinte radha që të shkonim. Megjithatë ka qenë një monument, objekt studimi nga ana ime. Dy herë kam botuar materiale për të: një herë bashkë me kishën e Peshkëpisë, e rëndësishme edhe ajo si një qendër peshkopale diku nga fundi i shekullit të 11-të dhe më vonë si diskutim për një libër të një studiuesi të shquar grek të Mesjetës, Vokotopullos, mbi një libër që ka bërë për kishat e Epirit, të bregdetit perëndimor të Greqisë.
Ka shumë gojëdhëna për të...
Monumenti ka qenë i njohur me studime më të vjetra, jo shumë të sakta në planimetri, të mbushura me gojëdhëna dhe siç është zakoni në fillim të shekullit të 20-të që quhen dije gojëdhënat, por kurrë nuk del se ku janë marrë, ku janë të shkruara e me to vazhdohet edhe sot.
Çfarë duhet bërë për këtë kishë?
Është një monument i veçantë me shumë rëndësi. Për të shkuar tek ai duhet të ketë një rrugë dhe kjo nënkuptohet edhe për turistët. Për të vizituar këtë kishë, grupe turistike kanë ardhur që në vitet 1980. Unë vetë kam shoqëruar atë grupin që erdhi në vitin 1989, ndaj kjo kishë duhet të kihet në konsideratë, për t'u njohur jo vetëm të huajt, por edhe shqiptarët me të.
Cilat janë vlerat kryesore të saj?
Është një kishë shumë e madhe. Ju e dini që atë e ka vizituar edhe Hahn-i, diku nga mesi i shekullit 19-të, ndërkohë që shprehej se kisha zor se do ta kalonte vitin. Megjithatë, aty qenë bërë punime dhe ajo rezistoi deri sot. Punime janë bërë edhe para 1990-ës, por jo nga unë, ku janë pastruar pikturat, kolonat. Por, këto punime duhet të vazhdojnë për të parë që gjurmë të vjetra ka ende ky monument.
Çfarë mund të dalë në dritë nga punimet që mund të bëhen?
Sa i përket restaurimit, apo kthimit të tij në gjendjen e mëparshme, ka pjesë që nuk ndryshojnë dot më sepse janë zhdukur dhe janë rindërtuar. Kjo është një çështje që i takon të ardhmes. Monumenti vrojtohet, soditet, përftohet, vlerësohet edhe në gjendjen që është sot, sepse është i veçantë dhe me përmasa të mëdha për ndërtimet e provincës. Me të mund të krahasohet në zonën e Epirit dhe këtej vetëm Paragoritisa e Artës dhe Kisha e Mesopotamit.
A ka ngjashmëri ajo me kishën e Shën Sofisë në Stamboll?
Ka elementë të përbashkët siç janë elementët qendrorë, por nuk ka ngjashmëri të atij lloji, që nga përmasat për shembull deri tek konceptet arkitekturore. Por në atë kohë me këtë planimetri ka edhe kisha të tjera në Selanik, në Epir, etj.
Lidhja që bëhet me Justinianin dhe me kryqin, pra me relikuarin që ishte kutia ku ndodhej kjo pjesë nga kryqi i Krishtit, mund të jetë edhe e vërtetë dhe e mund të vërtetohet me anë të analizave më karbone radioaktive do të tregonte shumë. Ato mund të kenë ardhur në kohë të ndryshme dhe me anë gojëdhënash. Dëshmitë historike janë tjetër gjë, e tjetër gjë janë gojëdhënat.
Çfarë dini ju për humbjen e kryqit të Kishës së Labovës?
Humbja e kryqit është sigurisht një dëm që i bëhet kulturës, sepse mund të sqaronte mjaft sende. Për mendimin tim, kisha i takon fundit të shek. 13-të, kur nga Berati deri në Artë, sundimtarët e Despotatit të Epirit përfshinin tokat kryesisht të banuara nga shqiptarët, ndërtuan një sërë monumentesh. Kjo kishë ka paralele të kësaj periudhe në teknikën e ndërtimit, për përmasat dhe vetëkuptohet që në një fshat të periferisë, të futur thellë ku edhe sot e kësaj dite është vështirë të shkosh atje, ndërtimi sigurisht është bërë nga dikush që kishte një lidhje me fshatin, që dëshironte t'i linte fshatit një ndërtim të veçantë e që për këtë arsye dha paratë për ta ndërtuar.
Si e shihni fenomenin e vjedhjes së ikonave në kishat shqiptare?
Derisa monumentet janë lënë në mëshirë të fatit, përderisa është çmontuar Instituti i Monumenteve të Kulturës dhe është kthyer në një zyrë që rri këtu në Tiranë, janë prishur ato që ishin drejtoritë apo atelietë e monumenteve...; sot në ekonominë e tregut edhe me subkontraktorë, por të kualifikuar mund të bëhen të tregojnë kujdes për to, por sot aty janë njerëz që nuk kanë lidhje me monumentet, pa asnjë lloj kualifikimi, madje merren persona sa për të thënë; sot kur lejohet të ndërtosh hotele në mes zonale muzeale, brenda kalave, brenda qyteteve historike, kur monumentet prishen-të vjedhësh është mëkati më i vogël dhe mëkati më i vogël është ta zaptosh ikonën, ta marrësh, ta futësh në shpi. Pra, nëse lejohen gjitha të tjerat, vjedhja nuk është asgjë, ose është gjëja më e vogël që mund t'i njihet shqiptarit! Duhet të kishte kujdestar për to dhe këtu e 20-30 vjet përpara kishte. Kujdestari, duke shkuar në mënyrë të vazhdueshme, duke marrë kontakte me vendasit, kishte një lloj presioni ndaj atyre që mund të hynin e të dilnin.

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)