Regjisori Fatmir Koçi me projektin filmik “Viti i mbrapshtë” bazuar në romanin e Ismail Kadaresë është zgjedhur mes 18 regjisorëve nga bota në Festivalin e Kanës. Shqipëria dhe Ballkani i 90 viteve më parë

Fatmir Koçi: Njeriu duhet t’i rikthehet vetvetes


Elsa Demo

Regjisori Fatmir Koçi me projektin filmik “Viti i mbrapshtë” bazuar në romanin e Ismail Kadaresë është zgjedhur mes 18 regjisorëve nga bota të marrë pjesë në Festivalin e Kanës. Për herë të parë ky festival ka ndërtuar programin “Atelieri i kinemasë” i cili do t’u japë shanse kineastëve që ende pa u prodhuar filmi të gjejnë treg shitjeje. Regjisori i “Tirana, viti zero” shpjegon në këtë intervistë se si gjendet një kineast në rrymën e politikës së re që po ndjekin vendet evropiane, të cilat kërkojnë t’i rezistojnë mekanizmave komercialë të kinemasë amerikane. Koçi pohon se shanset që i janë dhënë projektit të tij lidhen me energjinë e veprës së romanit “Viti i mbrapshtë”.
Historia ndodh në një fshat të vogël në juglindje të Shqipërisë në vitin 1914. Pesë fshatarë vendosin të nisen në luftë. Vendi po kalon një periudhë në kaos. Shqipëria po jeton 6 muajt e mbretërisë së Vilhelm Vidit. Shestan Verdha, një burrë i pashëm, beqar, vihet në krye të burrave. Luftëtarët gjejnë një hartë të vjetër të perandorisë osmane që nuk i korrespondon aspak kufijve shqiptarë e ballkanikë të epokës. Burrat marshojnë ditë e natë për të gjetur luftën, por nuk e gjejnë, ndoshta kanë humbur rrugën për shkak të hartës së tyre të vjetër. Pas shumë shtegtimesh, Shestan Verdha takon Anjezën, një vajzë e re katolike të cilën i ati po e dërgon në manastir. Takimi i tyre ishte fatal. Bien në dashuri.
“Qëllimi është të krijosh një univers tjetër brenda filmit që të vijë nga i njëjti lloj gjaku i veprës së Kadaresë, por të ketë ritëm tjetër, fytyrë tjetër”,- thotë regjisori dhe skenaristi Fatmir Koçi. “Kam preferuar të mos bëj aventurë ku një film i cili sjell Shqipërinë dhe Ballkanin e 90 viteve më parë, të duket qesharak në kuptimin e realizimit.” Xhirimet “Vitit të mbrapshtë” nisin në shtator.

Intervista
Për skenarin e filmit që deri tani mban titullin “Viti i mbrapshtë” jeni mbështetur në romanin me të njëjtin titull, të Ismail Kadaresë i botuar në 1985. Një nga veprat më komplekse të shkrimtarit. Tani që projekti ka marrë formë, mund të tregoni edhe vështirësitë me këtë vepër.
Ka qenë tepër e vështirë për të adaptuar një vepër me një konflikt shumëplanësh: cilën udhë të ndjekësh për të adaptuar këtë konflikt. Natyrisht që s’mund të ndjekësh atë që kinemja vetvetiu e përjashton, imagjinatën e autorit e cila mbetet shumë e thellë dhe është tepër e vështirë për ta nxjerrë në sipërfaqje, pastaj për ta vizualizuar apo për ta rrëfyer me imazhe. Mendoj se skenari ka ecur në tre procese të shkruari. E para, fokusimi tek ngjarja e kryesore: Shestan Verdha, pra heroi i filmit, një fshatar i panjohur nga jugu i Shqipërisë që befas, një ditë të bukur, me shokët e tij vendosin që me një hartë të gabuar të perandorisë otomane të kufijve të Ballkanit, të dalin të shpëtojnë atdheun.
E dyta është tabloja krejt e panjohur dhe e re me të cilën këta ndeshen, nuk dihet ku janë kufijtë, ngatërrohen, hyjnë në territorin maqedon. Dhe misioni i tyre për të luftuar për atdheun reduktohet në një konflikt personal.
Dhe e treta është konflikti fetar, me të cilin ndeshen. Ata mbeten në kufijtë e moskuptimit të këtij konflikti. Nuk duan të pranojnë që duke qenë myslimanë, ortodoksë apo katolikë duhet të jesh me njërën anë kundër anës tjetër, pra duhet të mbrosh një besim që është besim yt dhe të luftosh kundër besimit tjetër.
Këtu mendoj, qëndron edhe magjia e kësaj vepre letrare të Ismail Kadaresë, në të cilën është bazuar dhe fokusuar filmi.

Eshtë e vërtetë që këto janë dhe dy problemet e mëdha që kritika ka nxjerrë në dukje nga kjo vepër, si në asnjë vepër tjetër e këtij shkrimtari, pra marrëdhëniet e hapura religjioze dhe kthimi i Shqipërisë në shesh lufte. A do të ketë ky film një kuadër të qartë politik, meqënëse viti historik 1913-1914 është i lidhur me akte të njëpasnjëshme politike për Shqipërinë?
Po natyrisht, edhe pse në film bëhet fjalë për 90 vjet përpara, i takon një historie që ne e njohim, por edhe nuk e njohim. Në kuptimin politik ky film dëshmon se çdo vend duhet t’i ketë të përcaktuar kufijtë e tij, por jo kufijtë kulturorë. S’mund të ketë kufij të mbyllur kulturorë.
Mendoni që pas 450 vjetëve nën perandorinë otomane dhe sot e kësaj dite zor të mos gjesh në pjesën më të madhe të vendeve të Ballkanit, në muzikë, në gjuhë, në legjenda, në veshje, në sjellje dhe për më tepër në mentalitetin apo qoftë dhe në tiparet e portreteve, një ndërthurje tipologjie me kulturën otomane. Unë e shoh Ballkanin si urë orientalo-oksidentale dhe në kuptimin politik do të thotë që konflikti vazhdon, konflikti është i hapur. Nuk kanë kaluar vetëm 90 vjet nga kjo histori. Por po të heqim 45 vitet e regjimit komunist i cili ishte një rend ortodoks në kuptimin e traditës së mbyllur, një rend ekstremisht fanatik, nuk do të çuditesha aspak sikur menjëherë pas hapjes së Shqipërisë në 1991, të fillonin të ngrinin krye konfliktet fetare. Dhe në fakt kanë filluar. Kryqet ndërtohen gjithandej, për t’u hequr më pas. Nuk them se kjo është dramatike.
Në kuptimin politik periudha qysh nga Eksodi i Madh i 1991 e deri në ditët tona, qoftë dhe me luftën në Kosovë dhe gjithçka që po ndodh, i ngjan shumë asaj periudhe historike ku konfliktet ekzistojnë, mbahen të fshehura, mundohen që të zbuten duke mos u pranuar, duke mos u debatuar. Mendoj se shenjat e para po jepen në vitet e fundit, për një dialog, për një Ballkan të hapur. Jemi të detyruar të jemi të hapur, sepse ka shumë sasi gjaku të njëjtë në atë që jemi.

Çfarë personazhesh historikë do të përfshihen në film. Kjo periudhë është e pasur edhe me individë që besonin se perandoria nuk kishte marrë fund akoma.
Eshtë mbreti Vilhelm Vid, Kuz Babai i cili ka qenë një rebel mysliman, i sektit bektashi, po që në atë kohë kërkonin kthimin e sulltanit, kthimin e Shqipërisë në perandorinë otomane, gjë e cila ishte një ëndërr absurde, se s’mund të ndodhte. Perandoria pas revolucionit xhonturk kishte ndërruar kushtetutën e vet, e cila ishte e avancuar për një palë dhe jo e tillë për palën fanatike. Kjo do të jepet në film nëpërmjet shtypit e gazetave të kohës. Personazhe të tjerë historik janë përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha, janë ushtritë e huaja, prezente në Shqipëri si Gjermania, Austro-Hungaria, Anglia, Rusia, Italia dhe oficerë hollandezë.

Esad Pashë Toptani, ka pasur një pozicion kyç në momentin e ardhjes së Mbretit Vid…
Është vetëm në foto, nuk do të jetë personazh. Ka qenë në variantin e parë të skenarit, por nuk qëndronte më, sepse normalisht mund të krijojë konfuzion tek spektatori. Sepse në fund të fundit konflikti ekziston dhe në anën tjetër. Ai është vetëm një konflikt individual, nuk është konflikt masash.
Në këtë kohë hidhet dhe hipoteza: a është mbrojtur nga copëtimi i fqinjëve sllavo-grekë ose sllavo-ortodoksë Shqipëria, nën çadrën e perandorisë otomane? Mendoni sa e vogël përfundoi Shqipëria në 1913! Kështu që në një kuptim edhe Sulltani është i pranishëm, emri i tij përmendet.
Edhe thirrja “Dum Babën…Dum babën” është një thirrje historike që ka lidhje me 450 vitet e perandorisë otomane. Këtë e ilustrojnë mirë vargjet: Për xhenet u nisëm, sosëm në xhehnem/Shqipëri, moj kuçkë ç’na bëre verem. Janë vargjet brilante në veprën e Kadaresë e cila edhe pse ka qenë tepër e vështirë për t’u adaptuar ka aq shumë nivele ku kinemaja mund të shohë në të.

Çfarë gjeni filmike në letërsinë e Kadaresë, duke pasur parasysh se disa romane të tij janë shfrytëzuar në kinema, sidomos për pjesën historike para Luftës së Dytë Botërore. Ka ndodhur me romanin “Prilli i thyer”, mbi bazën e të cilit janë realizuar tri ekranizime.
“Viti i mbrapshtë” është më historik në kuptimin e kohës, sepse bën fjalë për vitin 1913-1914. Edhe mendimi i tij më i thellë, personalisht më duket shumë filmik dhe kërkon absolutisht materializim të mirëfilltë. Një skenë nga vepra e Kadaresë detyrimisht duhet thjeshtuar, duhet bërë e prekshme, ndryshe do të jetë shumë e vështirë për spektatorin ta kuptojë. Është shumë e vështirë për vetë filmin të procedojë me imazhe filozofikisht abstrakte. Po marr një shembull. Me filmin “Barry Lyndon” që bazohet në luftrat evropiane të asaj kohe në shek.XVIII, Stanley Kubrick me një narracion të përkryer neorealist, ka sjellë aty të gjitha tendencat historike që kishte ajo kohë, kulturore, fetare.
Për mua mbetet përherë e vështirë me ato vepra të Kadaresë ku fantazia mbi një realitet të caktuar krijon realitete pa fund. Problemi është cilën duhet të zgjedhësh. Dhe kjo mendoj që është personale. Në këtë rast tek “Viti i mbrapshtë” është zgjedhur njeriu. Ku vendoset njeriu, çfarë ndodh me të, njeriu që imponohet me vetveten. Uni i tij, në veprat e tij, në raport me fantazinë dhe imagjinatën është jo i zakontë. Të krijosh një UNË tjetër është e tepërt ta thuash. Qëllimi është krijosh një univers tjetër brenda filmit që të vijë nga i njëjti lloj gjaku i veprës së Kadaresë, por të ketë ritëm tjetër, fytyrë tjetër, në mënyrë që spektatori ta kuptojë e të mos i duket e panjohur.

Ky projekt është miratuar nga QKK në pranverë të vitit 2003. Sipas praktikave dhe afateve të caktuara nga Qendra, nuk jeni pak vonë me projektin dhe xhirimet?
Vonesa ka ndodhur për disa arsye. Së pari është skenar i vështirë për mua, është film historik, ne nuk kemi fare infrastrukturë për këtë gjë dhe financimi është i madh për buxhetet tona. Në krahasim me buxhetet e vendeve të Evropës për filmat historikë ky konsiderohet buxhet shumë i ulët. Filmat historikë shkojnë 7-10 milionë euro. Normalisht një film i tillë në Ballkan kërkon mbi 3 milionë euro. Ne po mundohemi që filmi të financohet me 1.5 milionë euro ku Shqipëria detyrimisht duhet të hyjë me 30% të buxhetit, kur aktualisht ka vetëm 220 mijë euro të aprovuara. Por më e rëndësishme se sa kjo, është që kam preferuar të mos bëj aventurë që një film i cili sjell Shqipërinë dhe Ballkanin e 90 viteve më parë, të duket qesharak në kuptimin e realizimit.
Dua të kujtoj këtu se filmi “Aleksandri i madh” ka filluar përgatitjet në vitin 2000
dhe ka dalë në kinema në fund të vitit 2004. Ndërkohë që filmi i ri Ridley Scott i cili ka të bëjë me tolerancën fetare, “Portat e qiellit”, përfundoi xhirimet së fundit, vetëm pas gjashtë vitesh.
Po flasim për Hollivudin i cili është unik në tërë mekanizmin e vet. Mekanizmi i prodhimit në Evropë për fat të keq ka rënë duke filluar nga shkurtimi i buxheteve, së dyti nga politika e financimeve e cila herë-herë ka qenë mjaft politike, për fat të keq, dhe kjo është arsyeja që bashkë me producentin francez Thierry Lenouvel dhe “Entre chien et loup” me festivalin e filmit në Roterdam dhe me “Cinemartin” kemi rënë dakord, që filmi të ketë një procedurë të mirëfilltë profesionale. Domethënë përveç financimit të drejtpërdrejtë nga burimet respektive QKK, Fondi i Jugut në Francë, Arte, France 3, Belgium Film Institute, Hubert Bals Fund dhe tani në Festivalin e Kanës në “L’Atelier du Cinema”, ku projekti i filmit sapo është seleksionuar për financimin e plotë dhe për distribucion. Normaliteti i prodhimit të një filmi kërkon detyrimisht parashitjen e tij dhe gjetjen e distribucionit, para se filmi të futet të xhirim, të prodhohet.

Ju thatë se buxhetet e filmit në Evropë janë ulur ndjeshëm, ndërkaq Kana ngre një strukturë të posaçme për financimin dhe distribuimin e tyre para prodhimit, ku po jepen shanse dhe “Vitit të mbrapshtë”. Përse ky “ndërrim kursi” në politikën e filmit?
Në faqen e Festivalit të Kanës kur u bë i njohur programi “L’Atelier du Cinema” përmes CineFondation i Festivale de Cannes, u deklarua se ishte një iniciativë e re në ndihmë të regjisorëve, autorëve në kuptimin e krijimtarisë së filmit. Sepse është vënë re që shumë filma prodhohen pa u testuar tregu i tyre, në fund të fundit dëshira e spektatorit evropian, kur sipas statistikave të 2004-s, 95% e industrisë kinematografike botërore, prodhim, distribucion dhe video-distribucion është i Hollivudit. Mendoni ç’luftë e madhe që bëhet. Kjo është arsyeja që Festivali i Kanës promovon për herë të parë duke seleksionuar, projekte që për ta kanë interesa për të ardhmen, në kuptimin e kinematografisë si art. Mendoj që është një zgjidhje fondamentale, sepse as që bëhet fjalë për të ndërtuar struktura komerciale që të ballafaqohen me Hollivudin aktualisht. Por vetëm cilësia e filmit, vetëm filmi autor dhe krijimtaria e mirëfilltë në kohë do të jepte frytet e veta siç ka dhënë neorealizmi italian i cili pas 30 vjet jetë në Itali u eksportua në SHBA dhe lindi kinematografia më e mirë e Hollivudit dhe kinemaja indipendente amerikane.
Projektit iu dha ky shans në Cinemart Coproduction në Festivalin e Roterdamit i cili do të tërhiqte vëmendjen e selektorëve të CineFondation, si Catherine Jacques. Ne kemi pritur që projekti të seleksionohet. Mendoj se seleksioni në Kanë ka qenë me rëndësi në gjetjen e partnerëve, dhe për faktin se “Viti i mbrapshtë” është një vepër origjinale. Për mua është një nga veprat më të mrekullueshme të Ismail Kadaresë.

Sa e ndjeshme ju duket Qendra jonë Kinematografike për t’u bërë pjesë e këtyre mekanizmave të rinj të kinemasë evropiane?
QKK duhet të reformohet. Së pari kjo Qendër është e painformuar në ekzistojnë këto mekanizma. Së dyti QKK nuk ka bërë politikë për promovimin dhe përmirësimin e imazhit të filmit shqiptar në botë. Pas sukseseve të dy-tre filmave shqiptarë pas viteve ’90 është përmendur shpesh se gjendja do të vijë duke u vështirësuar. QKK nuk duhet të shërbejë vetëm si zyrë që përcakton buxhetin, por ajo duhet të bëjë politikën e filmit, duke u bazuar mbi një strukturë analitike të projektit të filmit.

Jo për të bërë krahasime, por filmi “Tirana, viti zero” nuk është shquar aq për karakteret dhe universin e individit, se sa për psikologjinë e Shqipërisë moderne të tranzicionit. Do të jetë “Viti i mbapshtë” një film për Shqipërinë historike, në një nga vitet më vendimtarë të saj?
Ky film do të vendoset padyshim në një sfond historik, aq sa do të jemi në gjendje të realizojmë një sfond historik të Shqipërisë, 90 vite më parë, por mbi të gjitha këtu është marrëdhënia njerëzore, njeriu në sfondin e tij etnokulturor, pra shqiptari në sfondin e vet etnokulturor, është kuptimi i vetvetes, njeriu duhet t’i rikthehet vetvetes. Nuk ka rëndësi pse unë jetoj në këtë territor, nuk ka rëndësi në unë jam katolik, ortodoks mysliman. E rëndësishme është të dijë më mirë kujt kulture i përket dhe çfarë raporti ka ai me realitetin në të cilin jeton. Një njeri lind një ditë dhe vdes 70 vjeç. Kjo është më e rëndësishme se sa individi të bëjë apel për historinë e të tjerëve që kanë qenë më parë apo që do vijnë më pas. Apele të tilla janë dogmatike.



SHEKULLI