"Bizantologjia, arti i vetëm origjinal shqiptar"

[ALBA]

FLET MAKS VELO

"Petrika Grosi


I vetmi art i bërë nga ne, i cili është tërësisht shqiptar, sipas studiuesit, arkitektit dhe shkrimtarit të njohur Maks Velo, ngelet bizantologjia, me ikonat e afresket e saj, pra arti kristian. Ndërsa e para studiuese dhe "themeluesja" e këtij arti është rusja Viktori Puzanova. Përsa u përket veprave artistike dhe monumenteve të tjera të shumta, që kanë ngelur në vite, apo janë prodhuar në Shqipëri, ato janë ose të huazuara, ose të punuara nga artistë të huaj, që kanë sjellë talentin e tyre në vendin tonë. Pra, megjithëse ne i gëzojmë si pasuri, ato nuk janë autentike shqiptare, por e kanë origjinën nga romakët, helenët etj. "Për mendimin tim në të gjithë trashëgiminë që kemi ne i vetmi art i vërtetë shqiptar dhe i bërë tërësisht nga shqiptarët, një art i madh me kontribut europian dhe botëror, që tashmë dihet, është arti bizantin, ku përfshihen ikonat, afresket, ungjijtë dhe objektet kishtare", thotë Maks Velo. Ai shton se "sigurisht që edhe pjesa tjetër e veprave artistike nuk mund të mohohet, por ajo është më tepër një trashëgimi e ngelur në tokën tonë se sa një punë e bërë prej nesh. Kemi art romak, art grek, në të cilat mund të kenë punuar dhe shqiptarë, por arti që njihet si autentik shqiptar është vetëm arti bizantin". Velo vijon më tej se "Butrinti, Apollonia, Durrësi e Lissusi kanë punime dhe monumente artistike me prejardhje të huaj. Pra, 100 për qind shqiptar është vetëm arti bizantin, që është dhe kulmi më i madh i kontributit tonë në artin botëror, ndërsa objektet e kultit kristian janë ato që ruajnë vlerat më të mëdha artistike dhe historike". Të tilla vepra me rëndësi, kontribut dhe vlera të padiskutueshme artistike janë kodikët e shek. VI dhe IX të Beratit (në Arkivin e Shtetit sot ruhen mbi 100 kodikë), epitafi i Gllavenicës, si dhe me qindra ikona të mrekullueshme, për të mos folur pastaj për mijëra metra katrorë me afreske. Velo thotë se "arti bizantin është banka jonë e provës materiale, e trashëgimisë kulturore e kristiane. Pjesën artistike të ikonave dhe afreskeve e zbuloi studiuesja ruse Viktori Puzanova. Gjatë gjithë kohës ajo punoi duke pasur mbështetjen e Theofan Popës, i cili deshifroi mbishkrimet bizantine dhe, si një martir i vërtetë, ka shpëtuar gjatë periudhës '67-'73 me qindra ikona që ruhen në muze dhe sot e kësaj dite". Sipas Maks Velos, Viktori Puzanova ishte një personalitet i papërsëritshëm dhe i rrallë. Brenda figurës së saj ishin bashkuar dijet e një shkencëtareje me intuitën, ndjeshmërinë dhe sensibilitetin e një artisteje. Puzanova arriti të zbulojë dhe vlerësojë, si dhe të studiojë e komentojë një art të madh e të panjohur për studiuesit shqiptarë. Edhe nëse ka pasur studiues të tjerë, ata e kanë kaluar përciptazi këtë temë dhe kanë punuar pjesërisht. Ajo që është më e rëndësishmja, ngelet fakti se të gjithë kanë ecur pas gjurmëve të lëna në rrugën që u hap për herë të parë nga Viktori Puzanova. "Pas vdekjes së Puzanovës fillon dhe lufta kundër objekteve të kultit, thotë Velo. U prishën një seri ikonash, kishash, mes të cilave u prish dhe kisha e Vaut të Dejës, që ishte e përkëdhelura e saj, pasi e adhuronte me një dashuri të pamasë", përfundon ai.


Velo, një libër mbi studiuesen Viktori Puzanovën

Maks Velo do t'i paraqitet publikut shqiptar dhe atij të huaj me një libër mbi jetën, punën dhe veprën e bizantologes ruse Viktori Puzanova. Tashmë të gjitha përgatitjet kanë përfunduar dhe pritet vetëm sigurimi i një fondi për botimin e librit. Viktori Puzanova ka qenë edhe artiste edhe bizantologe. Ajo erdhi në Shqipëri pas një eksperience të gjatë 20-vjeçare në Muzeun e Beogradit. Puzanova qe mjaft e përgatitur në fushën e vet. Periudha në të cilën ajo punoi në vendin tonë është shumë e rëndësishme dhe tepër kritike, pasi ajo punoi ndërmjet viteve '47-'67. Kjo periudhë quhet e rëndësishme, pasi, nëse nuk do ta kishim këtë artiste kaq të kompletuar dhe specialiste të mirëfilltë e shumë e kualifikuar, nuk do kishim pasur ato rezultate në atë 20-vjeçar dhe nuk dihet si do të kishte shkuar fati i studimeve bizantologjike. Gjatë periudhës së sipërpërmendur nuk ka pasur asnjë bizantolog tjetër, që të jetë marrë me studime për artin bizantolog shqiptar. Studimi i parë i saj në vitin '53 shënon edhe studimin e parë në historinë e kritikës dhe hulumtimeve mbi objektet kishtare. Kjo është dhe arsyeja pse Maks Velo dëshiron të ngrejë sa më lart figurën e ruses Viktori Puzanova, duke botuar librin mbi punën dhe studimet e saj.

GAZETA SHQIPTARE

[Tiras]

Krijimi i nje koncepti te ri "art bizantin" vis-a-vis art i krishtere i jep te drejte te padiskutueshme eskspertizes se Puzanoves si themeluese e kesaj displine. Po ashtu nuk mund te mohohen edhe hulumtimet e Z. M. Velo per kontributin madhor te shqiptareve ne ate pjese te artit qe pershtetet ne definicion dhe kohe me nocionin me lart.

Sidoqofte, as Zj.Puzanova (po te qe gjalle) si zor te merrte persiper te ekstrapoloje origjinalitetin ne kontributin artistik te shqiptareve nga periudha "bizantine" ne periudha te tjera me te hershme historike. Por z. Velo e merrka!

Arkeologet dhe "historianet" shqiptare po preferokan moden, ne vend te shkences. Nuk luftohet per te lidhur pjeset e rebusit dhe gjetur te verteten, por se kush do te beje me shume zhurme si dishepull i trendit me te fundit, qe sigurisht nuk has ne kundeshtime me autoritetin shkencor fqinjor!