Pjetër Budi

[militanti1980]

Pjetër Budi është një nga figurat më të shquara të botës shqiptare për kohën kur jetoi. Ai u përket atyre klerikëve, që u dalluan për një veprimtari të dendur atdhetare. Ishte organizator dhe udhëheqës i masave popullore në luftën për çlirim nga zgjedha osmane, përkthyes dhe krijues origjinal në fushën e letrave shqiptare për të mbrojtur identitetin etnik e kulturor të pupullit tonë. Për jetën veprimtarinë dhe formimin e tij intelektual nuk kemi shumë të dhëna të drejtpërdrejta. Edhe ato që dimë, i nxjerrim kryesisht nga thëniet e veta në librat që botoi, veçanërisht nga letra latinisht që i dërgoi më 1621 një kardinali të quajtur Gocadin. Kjo letër është një dokument me rëndësi të veçantë jo vetëm për jetën dhe personalitetin e autorit, por edhe për gjendjen e vendit në atë kohë, dhe mbi të gjitha ajo është një program i plotë për organizimin dhe zhvillimin e luftës së armatosur kundër pushtuesit. Në këtë letër Budi pas hyrjes bën edhe një autobiografi të shkurtër , nëpërmjet së cilës mësojmë dicka të sigurt për jetën e tij.
Lindi në Gurë të Bardhë të Matit me 1566 nga një familje e dëgjuar dhe e vjetër. Mësimet e para dhe formimin e tij intelektual e mori në vend, pranë disa ipeshkevet të ndryshëm, deri në moshën 21-vjeçare. Më 1587 u caktua meshtar dhe shërbeu si famulltar i thjeshtë për 12 vjet në Kosovë dhe me vonë 17 vjet të tjerë si zëvendës i përgjithshëm i dioqezave të Serbisë. Gjatë viteve 1516-1522 bëri disa udhëtime në Itali, kryesisht për qëllime atdhetare si dhe për të botuar veprat e tij. U mbyt në dhjetor të vitit 1622 duke kaluar Drinin, por vdekja e tij nuk ndodhi aksidentalisht; atë e shkaktuan qarqet anti shqiptare, që shikonin tek Budi një atdhetar të flaktë dhe një nga organizatorët e luftës së popullit për çlirim nga zgjedha e huaj. Këtë e vërteton më së miri aktakuza me të cilën hidhet në gjyq personi që thuhet se e shkaktoi këtë vdekje dhe aktet e gjyqit përkatës. Në këtë mënyrë Budi është një nga martirët e parë të kulturës shqiptare.
Gjatë 29 vjetëve që shërbeu në vise të ndryshme, i veshur me petkun e klerikut, Pjetër Budi u shqua edhe për një veprimtari të dendur atdhetare. Ai gjithë jetën dhe energjitë e tij ia kuhstoi çlirimit të vendit. Hartoi plane për dëbimin e pushtuesit dhe u përpoq të siguronte edhe ndihma nga Vatikani e nga vende të tjera. Ai bënte pjesë në atë shtresë të klerikëve, që u lidhën me krerët e fiseve shqiptare dhe iu kundërvunë jo vetëm sundimit të egër osman, por edhe Vatikanit, kur ishte fjala për çlirimin e vendit nga zgjedha e huaj dhe ruajtjen e vetëdijes kombëtare të popullit shqiptar. Clirimin dhe shpëtimin e vendit Budi, e shikonte te fshatarësia e lirë, sidomos te malësorët, të cilët nuk u pajtuan asnjëherë me pushtimin dhe e vazhduan me ngulm qëndresën e tyre.
Siç del nga letra që i dërgoi Gocadinit, misioni kryesor për të cilin ai shkoi më 1621në Romë, ishte që të bëhej zëdhënës i kërkesave të shqiptarëve dhe të kërkonte ndihma. Letra e tij është një projekt i një kryengritjeje të armatosur që një klerik ia drejton një kardianli dhe organeve të administratës kishtare për të kërkuar ndihmë për popullin e tij, që të çlirohej nga zgjedha e huaj. Ndër të tjera shkruan: "Kur u nisa prej këtyre vendeve, fort m'u lutën ata kryetarë fisesh, si dhe disa kryetarë myslymanë, që t'ia shfaqja Papës ose ndonjë princi tjetër këtë dëshirë të tyre e t'u lutesha që të na sigurojnë mbrojtje e ndihmë … për t'u çliruar. Dhe jo vetëm të krishterët, por edhe të parët e myslimanëve… Të gjithë duan të dalin një herë e mirë prej kësaj gjendjeje të mjeruar ose të vdesin me armë në dorë. Grushti që do të marrë Turqia këtu, do të jetë ndihmë edhe për polakët„ .
Por shpresat e tij, si gjithmonë, mbetën të zhgënjyera. Megjithatë, ai asnjëherë nuk u ligështua. I dëshpëruar nga mosrealizimi i planeve të tij, iu vu punës për të përkthyer e botuar veprat e veta në gjuhën shqipe. Budi është i pari nga klerikët që do të thotë se perëndia nuk e degjon atë që i lutet në gjuhë të huaj, atë që përsërit vetëm fjalë boshe pa i kuptuar ato që thotë. Me këmbëngulje dhe përpjekje të mëdha arriti që më 1618 të botonte në Romë veprën e parë "Doktrina e krishtenë„ dhe më 1621 dy veprat e tjera "Rituali roman" dhe "Pasqyra e të rrëfyemit". Veprat e Budit janë kryesisht përkthime ose përshtatje të lira tekstesh fetare, por qëllimi i botimit të tyre është, në radhë të parë, qëllim komëtar. Ato do t'u shërbenin klerikëve në Shqipëri për ngritjen e tyre profesionale në shërbesat fetare, por më tepër do t'i shërbenin ruajtjes së gjuhës shqipe, që shprehte në atë kohë shtyllën kryesore të kombësisë, do t'u shërbenin përpjekjeve për çlirimin e vendit, zhvillimit e përparimit të arsimit dhe kulturës së popullit shqiptar, që ky të mos mbetej më prapa se popujt e tjerë. Për qëllimin dhe rëndësinë e tyre autori është i vetëdijshëm kur thotë se librat shqip do t'i shërbenin kur të kthehej në viset e Shqipërisë për të pregatitur kryengritjen e përgjithshme dhe për të fhsehur në sy të pushtuesëve këtë veprimtari të lartë kombëtare. Po të studjohen me kujdes veprat e Budit, duket qartë se shpesh herë ai del jashtë tekstit origjinal nga përkthen dhe përshkruan doke e zakone shqiptare, të cilat janë krijime origjinale në prozë. Kjo gjë bie më tepër në sy në veprën "Pasqyra e të rrëfyemit", që ka një rëndësi të veçantë edhe për historinë e etnografinë. Në faqet e fundit të veprës autori ka vendosur një letër të gjatë, afro 70 faqe ku shkruan plot dashuri për atdheun e popullin dhe ankohet për mungesën e shkollave dhe për klerin që nuk përpiqej t'u hapte sytë bashkatdhetarëve. Deri më sot letra është konsideruar si proza e parë origjinale në letërsinë shqiptare, që buron drejtpërdrejtë nga zemra e një atdhetari. Kjo e bën Budin shkrimtarin e parë të letërsisë shqiptare që lëvroi prozën origjinale. Në këtë letër pasqyrohen elemente të jetës shqiptare të kohës dhe ndihet shqetësimi i klerikut patriot për fatet e popullit e të gjuhës së tij amtare. Budi përshkruan traditat e zakone shqiptare, por, mbi të gjitha, ndalet në gjendjen e mjeruar ku e ka hedhur pushtimi i huaj dhe padija e popullit të vet. Për këtë gjendje ai akuzon edhe bashkëatdhetarët e vet "djesitë„ e "leterotetë„ (dijetarët e letrarët), që u vjen dore ta ndihmojnë popullin për të dalë nga kjo gjendje, por që nuk po bëjnë asgjë…
Proza e Budit dëshmon jo vetëm për idetë përparimtare, por edhe për aftësitë e tij letrare. Edhe pse në të ndihet ndikimi i leteraturës kishtare latine, ai është munduar t'i japë gjuhës shqipe një shprehje e formë të bukur, duke shfrytëzuar pasurinë e gjuhës popullore dhe frazeologjinë e saj të pasur.
Faqe me rëndësi në krijimtarinë e Budit përbëjnë vjershat e tij. Para tij njohim vetëm një vjershë të shkurtër me 8 vargje, të shkruajtur nga arbëreshi Matrënga, kurse Budi na ka lënë 23 vjersha me mbi 2.300 vargje, prandaj me të drejtë ai mund të quhet nismëtari i parë i vjershërimit shqip.
Vjershat e Budit kryesisht janë të përshtatura nga latinishtja e italishtja, vetëm pak janë origjinale. Është e vërtetë se në hartimin e tyre nuk kemi një frymëzim e teknikë të lartë, por vihet re një përpjekje serioze për ta pasuruar gjuhën shqipe edhe me krijime që synojnë të shprehin në vargje të bukurën në artin e fjalës shqipe.
Në njërën prej tyre, në formën e një pyetje retorike, poeti shpreh ndjenjën e trishtimit dhe të kotësisë që e pushton kur mendon se të gjithë njerëzit i rrëmben vdekja:

"Ku janë ata pleq bujarë,
që qenë përpara ne,
e ata trima sqimatarë,
të shpejtë si rrufe?„

Pengesë serioze për zhvillimin dhe përparimin e vendit dhe të kulturës kombëtare, përveç pushtuesit osman, Budi, shikonte edhe klerikët e huaj, që shërbenin në famullitë shqiptare. Këta, duke shpifur e duke përçmuar vlerat kombëtare të popullit tonë, cënonin sedrën e shqiptarëve, mundoheshin t'i përçanin ata dhe të dëmtonin përpjekjet e tyre për çlirim. Në këto rrethana, Budit iu desh të luftonte në disa fronte: edhe kundër pushtimit të huaj, edhe kundër Vatikanit e të dërguarve të tij në Shqipëri. Prandaj më 1622 organizoi një mbledhje të të gjithë klerikëve shqiptarë të zonës së Shkodrës, Zadrimës, e Lezhës dhe i bëri të betoheshin e të nënshkruanin një vendim se nuk do të pranonin kurrë klerikë të huaj. Rrjedhimet e këtij vendimi të guximshëm u dukën shpejt. Forcat kundërshtare u bashkuan në një front të përbashkët, duke përdorur si mjet valët e rrëmbyeshme të Drinit, për ta eleminuar Budin në një ditë të dhjetorit të vitit 1622.
Jeta e Budit është një jetë kushtuar fund e krye çështjes shqiptare. Programi fisnik i gjithë kësaj veprimtarie atdhetare mund të përmblidhen në këto fjalë që shkroi me dorën e tij: "…aqë sa munda luftova me gjithë zemër jo për qishdo lakmi e lavdi të mrazët, po me një të madh dëshirë për ndihmë të patries e të gjuhës sonë„ .
Figura e Pjetër Budit ngrihet si shembull heroizmi e vetëmohimi për vendin dhe popullin e vet, duke u bërë në disa drejtime pararendës i rilindësve.

[Ermal 22]

PJETER BUDI, ADAMI I POETIKES BAROKE SHQIPE

430 vjet me pare lindi Pjeter Budi, per te mos vdekur. Ky vit duhej te shpallej per kulturen shqiptare "Viti i Pjeter Budit". Pjeter Budi eshte nje nga vullnetet me te medha, nje figure e fuqishme e kultures kombetare shqiptare. Ai perjeton nje shkelqim te ri te pertejvdekjes. Na dallgezon Drinin e gjakut ne trupin e kombit. Na driteson qe nga brenda.

Ne librin "Dottrina Christiana", Rome, botim i Bartolemeo Zannetit, ne 1618, eshte botuar edhe nje gravure qe paraqet Pjeter Budin te gjunjezuar, dhe para tij eshte nje lire antike, nje tryeze e vogel me nje liber te hapur, mbi pjesen e siperme te gravures, eshte nje engjell qe mban ne doren e djathte nje palme nderimi dhe amshimi. gjithashtu, ne sfond te gravures, duket edhe nje kulle e rrumbullaket e dyfishte, nje ndertese kater kendeshe dhe nje akuadukt. Jane elemente te peisazhit urban te Romes.

Ndertesa eshte e Propoganda Fidaes, Kulla e rrumbullaket e dyfishte eshte e ashtuquajtura Vila Adriana, akuadukti eshte ai qe lidhet me shkelqimin e dikurshem te Romes. Gravura eshte e zbukuruar anash, me figura erosesh, dhe figura te tjera mitike si edhe motive floreale.

Kjo gravure eshte tipike e stilit barok dhe ka nje rendesi te posacme per historine e arteve figurative sepse pasqyron portretin real per here te pare ne histori, te nje poeti shqiptar. Mund ta kete bere nje artist shqiptar ose italian, i lidhur me Budin. Kjo gravure e 1618, eshte shume me perpara gravures mjeshterore te Pjeter Bogdanit, qe daton ne 1685.



Nga dr. Moikom Zeqo

4 shekuj me pare, ndodhi nje skene tmerri, si ne filmat me horror: mbytja ne Drin nje mbytje e pakuptimte dhe krejt e dyshimte, e nje Heroi te veprimit dhe mendimit kombetar, Pjeter Budit. Kapercehet keshtu rasti alibik i aksidentit, po te kemi parasysh hetimet e pasvdekjes te Vatikanit si dhe faktin ngulmues dhe gati kryengrites te Budit, i cili fare pak kohe para vdekjes kishte bere Kuvendin e Tri Dioqezave (Shkodres, Lezhes, Zadrimes), per mospranimin e klerikeve qe nuk ishin etnikisht shqiptare, pikerisht ne trojet shqiptare.

Pra nje lloj autoqefalie e aspektit etnik, ndonese jo e kuptuar si shkeputje e karakterit juridik administrativ, por gjithsesi nje perpjekje e pare ne histori per nje kishe shqiptare brenda kishes nderkombetare.

Budi eshte nje njeri pa varr, fantazma e tij e shenjte eshte mes nje katafalku ujrash te kobeshme te Drinit, mbase nje metafore e permbytjes se perboteshme te Noes, vecse ne kete rast, Budi nuk arriti te shikonte pellumbin me gjethen e ullirit ne sqep, ndonese e tejkalon shembullin biblik te shpetimit nepermjet librave te tij.

***
Pjeter Budi eshte nje nga vullnetet me te medha, nje figure e fuqishme e kultures kombetare shqiptare. Ai perjeton nje shkelqim te ri te pertejvdekjes. Na dallgezon Drinin e gjakut ne trupin e kombit. Na driteson qe nga brenda.

***
1. Homo Politicus. Pjeter Budi ne shek.XVII u vu ne relief si nje njeri politik nisur nga statusi i tij i trazuar dhe krenar si : Homo ethnicus, por edhe si homo poeticus. Ai ishte nje ngjizje e plotfuqishme e shqiptarizmit me krishterimin duke kombinuar keshtu personalitetin politik me nje trimeri dhe guxim krejt te rralle.

Ne terrin e pushtimit osman, te nje erresire luciferrike, verbuese dhe ndjellakobese, Pjeter Budi i dimensionuar nga koha dhe epoka e tij, u shndrrua ne nje kujtese historike te gjalle, ne nje burim gjeneze per letersine dhe kulturen shqiptare. Kjo mendje e panenshtruar dhe pasionante, nuk tutet te beje projekte ambicioze nderballkanike, per clirimin e trojeve shqiptare, sic eshte rasti epigramatik i letres se Budit drejtuar kardinalit Gocadino me 15 shtator 1621, ku veprimin e organizuar luftarak ndaj pushtuesve ne Shqiperi e sheh te nderlidhur, ose baze te ardhmerise, sepse Shqiperia qe "tiranneggiate piu che mai" ("e shtypur ku nuk vete me"), ndonese bukuria e memedheut te Budit eshte e do te jete "Come un Paradiso terreste" ("Si nje Parajse tokesore") figure kjo metaforike, e lire per fantazine e nje teologu, qe nuk i lejohet te ngaterroje vendndodhjen e Parajses, qe i perket vetekuptohet vetem qiellit.

Per Budin feja katolike, ne pergjithesi Krishterimi krijonte nje modus vivendi per clirimin e Shqiperise ne ate mase qe edhe shqiptaret e tjere jokatolike, madje te islamizuar (Budi permend bile disa njerez te aferm te familjes se tij, qe ishin islamizuar), te desheronin dhe te vepronin per clirimin kombetar, duke u vene keshtu konkretisht ceshtja kombetare mbi fete. Ne veprimin historik te shek.XVII padyshim qe Budi eshte nje hero. Heronj te tjere jane edhe Bogdani dhe Bardhi. Qe te tre vdiqen tragjikisht, bile Bogadnin turqit e zhvarrosen nga varri si nje "Skenderbe te Dyte" sic cilesohet ne nje poezi kushtuar atij.

***
2. Institucioni i poezise se kultivuar: Budi eshte poeti i pare i madh i gjuhes shqipe, eshte ne kete kuptim nje Adam i poetikes te barokut kishtar shqiptar, pjese origjinale e barokut fetar europian, tipik per shek XVII. Nga Budi ruajme 3139 vargje, qe perbejne ne vetvete nje krijimtari poetike, qe stilistet jane munduar ta klasifikojne midis zhanrit te eposit dhe zhanrit te poemes.

Me te vertete kjo poetike e Budit nuk eshte nje epos, ashtu sic eshte me shume se sa nocioni i poemes, prandaj eshte me e drejte te klasifikohet me zhanrin e epilit barok. Ne fakt nuk eshte ceshtje zhanri apo saktesimi stilistik se sa eshte nje ceshtje origjinale e krijimit e letersise shqipe ne kuadrin e kultures te barokut ne krejt shek.XVII. Letersia e barokut europian lidhet me Kunderreformen dhe perteritjen e kishes, por jo pa ndikime iluministe te vecanta. Kjo letersi, nuk i ve ne pah perjetimet intime te individit, por ne frymezimin e formen e saj e ben jeten e tij nje feste te dyfishte, ku njerezorja njesohet me hyjnoren, ku krijimi sublim letrar i te vertetave themelore i nenshtrohet racionalizmit te rregullit hyjnor, qe ne pikepamjen hierarkike i ngjason piramides, ne majen e se ciles qendron Zoti.

Kjo e ben letersine baroke me theks patetik, qe bazohet ne kundervenien ndermjet perjetesise se pertej varrit dhe kalueshmerise njerezore, ndermjet njeriut dhe mosekzistences se tij, mes te mires dhe te keqes, sipas nje teksti rrefimor shumeplanesh me pamje te qarta dhe ne kuptime te pafundme.

Ndersa baroku europian,p.sh. ai gjerman, u mbeshtet ne vargun aleksandrin madje edhe ne arketipin virgjilian, poezia budiane e barokut shqiptar u mbeshtet ne vargun 8 rrokesh te poezise mesjetare shqiptare, duke kultivuar individualisht nje tradite paraardhese shpirterore dhe etnike popullore. Kuptohet, qe krijimtaria e Budit por edhe e Bogdanit kane lindur ne perplasjen kolosale, te perflakur dhe te eger midis reformacionit dhe kunderreformacionit ne Europe.

Midis tyre realiteti shqiptar kerkon te ringjallet intelektualisht, ndonese ne nje popull te paarsimuar dhe ne nje mjerim kelthites. Ne keto rrethana paradoksale te historise, te kunderthenieve nga me te habitshmet, cuditerisht u krijua dhe shpertheu letersia e madhe e vjeter shqipe.

Kjo spjegon pse Budi vertet perkthen ne shqip librat e kardinal Robert Balarminos, formuluesit te anatemes inkuizicioniste ndaj heretikut Xhordano Bruno dhe nga ana tjeter ne nje kuptim te dyte te madh, qe eshte ne fakt kuptimi kryesor, Budi themelon, krijon per here te pare ne menyre te plote institucionin e poezise se kultivuar shqipe.

Perpara tij kemi vetem disa fragmente poetike shqiperimi gjenial te Buzukut ose poezine emblematike dhe antologjike te Leke Matrenges. Po institucioni i poezise se kultivuar ne keto fragmente vetem mund te paralajmerohej, por, ai, qe e beri institucionin per kombin dhe per vehte, per ne te tjeret pasardhesit, qe pikerisht Budi.

Poezia e kultivuar e Budit eshte rrefim poetik, eshte kronologji biblike, kishe, universitet, legjende, me nje fjale jeta kulturore e sintetizuar.

***
3. Vizioni apokaliptik. Eshte teper interesant te analizosh rrefimin budian, qe shtjellon temat biblike te njohura. Si dikur Homeri i lutej Muzes qe ta ndihmonte ne artin e tij, Budi i lutet Shen Merise, qe ta ndihmoje te perfundoje vepren. Tema e Gjygjit te Madh, tema e Ndeshkimit te Mekatit alternohen fuqishem si nje anticipim i atdhmerise. Adami, Eva, Noe, Abeli dhe Kaini mundesojne arkitekturen tragjike ku kryefigura e Krishtit driteson mjediset e erreta. Per Budin virtutet alegorikisht jane "Zana" si dhe "Ore", kurse veset jane "sakatosje", "perbindesha te neveritshem". Lufta midis tyre eshte titanike. Budi eshte poet i vizionit te skajshem apokaliptik, sepse ai beson ne ndeshkimin e se keqes deri ne fund, sipas struktures se mendimit dantesk.

Madje Dantja eshte nje model mendor per Budin, i cili jo rastesisht, sic ve ne dukje per here te pare studjuesi Zeqirja Neziri ka nje status te trifishte te rrefimtarit, cka te kujton strukturen trefishe formale te kryevepres danteske. Budi eshte gjithashtu autori i pare, qe fut fiksionin si nje komponent legjitim te zhanrit, mbi rrefimin e paracaktuar biblik.

***
Per here te pare Zef Skiroi, duke analizuar poezine e Budit dhe perngjasur me "Parajsen e humbur" te Miltonit, shpreh mendim se ashtu si Miltoni stigmatizon figuren e urryer te Stjuarteve, ashtu dhe Budi urren dhe godet figuren e pushtuesve osmane pa asnje kompromis, duke kaluar nga teologjia ne historine konkrete.

Te rrengjeth vajtimi i Shen Merise kur sheh Krishtin te vdekur, vajtim , qe mund te shkaterroje ekuilibrin e botes, te rrezoje malet dhe, qe te kujton vajtimin popullor shqiptar te Ajkunes ne eposin tone te Veriut. "Vaji i Shen Merise" ne kengen e X te te Budit, mund te krahasohet me vjershen "Vaji i Zonjes" ("Pianto della Madonna") te Jakopone Da Todi (1230 1306), poeti i famshem italian para Dantes, sic e ka caktuar studjuesi Neziri.

Tek Budi gjejme elemente apokrife, jashte formave kanunore, biblike, si p.sh. momenti ku Shen Meria keshillohet nga Shen Gjergji , nje Shenjt kalores ky qe nuk ka ekzistuar ne kohen e Krishtit, apo kur pershkruan vetevrasjen e Pons Pilatit etj. Keto tregime apokrife kane rendesi te madhe per mendesine qe mund te lidhen me pervetesimin e formave fetare ndermjet fantazise popullore te vete shqiptareve te asaj kohe.

Per Budin, Zoti eshte "Syri i brendshem", eshte "Drita" si simbol dhe krahasimi apo metafora jane pikturisht te qarta, duke patur parasysh qe per letersine e barokut ato perbejne nje arsenal te brendshem e te perhershem alegorie.

***
4. Ferrparajsa. Per Budin mekati eshte shkaterrimi i botes, kurse virtuti rindertimi i botes. Midis tyre eshte ndertuar tere kozmologjia ne rrafshin filozofik, sipas nje koncepti neoplatonist te universit dhe vetem ne keto kushte tretet universalja me vetiaken. Perzenia nga Parajsa e Adamit dhe Eves eshte nje metafore e Ferrit, kurse rebelimi ndaj se keqes dhe ndeshkimi ferror eshte nje metafore e Parajses.

Keshtu mbyllet qarku dhe ne kete qark te mbyllur shnderrit fantazia dhe shpirti i Budit me nje drite te vecante, per te cilen une do te kujtoja vargun e famshem te Lukrecit: "Vitae Lampada tradu" ("Ja kalojme njeri tjetrit pishtarin e jetes"). Budi eshte jo vetem Adami njeriu i natyres tokesore, por eshte edhe Krishti, qe eshte Adami i natyres hyjnore, qe perjetoi ne vetvete natyren adamike tokesore.

Duke qene poeti i pare i nje kalibri te madh ne poezine shqipe, Budi, duhet vleresuar me shume dhe rreth tij nuk mund te kete boshllek, as indiference te injorances demoniake, qe na torturon kaq shume ne shqiptaret. Ashtu si Torkuato Taso (1544 1595) te kryevepra "Jerusalemi i Cliruar", qe ben apologjine dhe triumfin e krishterimit, ashtu edhe Budi, clirimin e shqiptareve nga pushtimi e konsideron triumf te krishterimit duke bere nje ngjizje origjinale te te dy ketyre koncepteve.



Budi i frymezuar nga Ekleziasti, qe thote "Vanitas Vanitatum et Omnia Vanitas" ("Kotesi e Kotesive cdo gje eshte e kote"), tallet me pompozitetin e perandoreve, emrave te medhenj te historise, personazhet e famshem, te cilet nuk e kuptojne se vdekja do t'i marre nje dite, sepse vdekja i pret qe te gjithe. Me kete teme Budi ka bere vargje te mrekullushme, qe cuditerisht te kujtojne nje poezi te perafert te Fransua Vijonit. Por, kotesia prape eshte e kufizuar. Sepse ne maje te piramides eshte burimi hyjnor, cka perben nje infinit te se mires dhe te riperteritjes, ndaj ne kete menyre Budi e kapercen mohimin ekleziastik.

***
5. Themeli i letersise shqipe dhe vazhdimesia. Eshte merite e Zef Skiroit, Cabejt, Henrik Lacajt, Zamputit, Domit, Shuteriqit, Smajlit etj., posacerisht njohja e figures se Budit. Cabej shenon se ne poezine 8 rrokeshe te Budit ka fragmente, qe te kujtojne poezi te Naim Frasherit, duke hamendesuar tezen, se, Naimi ka shume mundesi qe ta kete lexuar Budin. Kjo teze e Cabeut, qe eshte teze e kontinuitetit, per fat te keq ka qendruar e mbyllur dhe larg vemendjes se studjuesve.

Po referoj ketu vertetimin gati te plote te kesaj teze, sipas deshmise se vellait te Naimit, Sami Frasherit, i cili duke folur per Bogdanin, flet shprehimisht per librat e Budit per "dy libra e vepra te tjera, qe i ka permbledhur dhe hartuar me nje stil dhe gjuhe te embel nje ipeshkeve tjeter, qe quhej Budi. Shkrimet ne fjale mund te quhen themeli i letersise shqipe". Kuptohet qe, ate qe ka lexuar Samiu e ka lexuar edhe Naimi, sidomos ne rastin e poetit te pare te gjuhes shqipe te permasave te medha dhe perkimet me poezine naimiane nuk mund te jene me te paspjegueshme.

Se fundi, ka nje teze qe letersia e stilit barok nuk eshte e njejte me letersine e iluminizmit apo te humanizmit. Kjo teze eshte ekstreme sepse ne te vertete baroku europian por edhe ai shqiptar kane ne substancen e tyre humanizmin dhe iluminizmin e krishtere, qe pertej veshjeve dhe siperfaqjeve konvencionale nuk jane larg, perkundrazi simbolizojne qarte, ne kontekst, humanizmin dhe iluminizmin njerezor.

***
Pjeter Budi, ne vetvete eshte i dyfishte edhe ne nje kuptim fizik. Ai thote publikisht se nje pjese e krijimeve te tij ne shqip jane marre nga nje prift paraardhes i quajtur Pali i Hasit. Kjo tregon nje ndergjegje te larte, nje shembull ndershmerie qe nuk harron ta permende kete autor te dyte per fat te keq gati nuk dime asgje per te.

Vete Budi e perfaqeson Palin si nje shkrirje, si nje bashkejetese poetike e te gjallit me te vdekurin ne nje udhetim te perbashket mbi Pegasin e poezise. Budi nuk e la te vdiste emrin e Palit, ashtu si ne nuk mund te leme te vdese emrin e Budit. Budi nuk eshte thjesht nje poet i barokut letrar ne rrafsh kombetar, por analiza krahasimtare na nxjerr ne rrafshin europian , piketakimet tematike, por edhe strukturore te Budit me poete te tjere europiane jane te prekeshme.

Duke krijuar institucionin e poezise se kultivuar Budi i beri Shqiperise nje nder kolosal, por Budi beri dicka edhe me tej: ne kostelacionin e poezive te kultivuara te botes Budi guxoi dhe futi me te drejte qytetarie te barabarte dhe poezine e kultivuar shqiptare. Kjo nuk eshte pak. Eshte me shume nga cmund te mendohet ne shikim te pare. Budin ne e perkujtojme per ta ringjallur, sepse keshtu mund te ringjallim vetveten tone te sfilitur.

***
Ne librin "Dottrina Christiana", Rome, botim i Bartolemeo Zannetit, ne 1618, eshte botuar edhe nje gravure qe paraqet Pjeter Budin te gjunjezuar, dhe para tij eshte nje lire antike, nje tryeze e vogel me nje liber te hapur, mbi pjesen e siperme te gravures, eshte nje engjell qe mban ne doren e djathte nje palme nderimi dhe amshimi. gjithashtu, ne sfond te gravures, duket edhe nje kulle e rrumbullaket e dyfishte, nje ndertese kater kendeshe dhe nje akuadukt. Jane elemente te peisazhit urban te Romes.

Ndertesa eshte e Propoganda Fidaes, Kulla e rrumbullaket e dyfishte eshte e ashtuquajtura Vila Adriana, akuadukti eshte ai qe lidhet me shkelqimin e dikurshem te Romes. Gravura eshte e zbukuruar anash, me figura erosesh, dhe figura te tjera mitike si edhe motive floreale. Kjo gravure eshte tipike e stilit barok dhe ka nje rendesi te posacme per historine e arteve figurative sepse pasqyron portretin real per here te pare ne histori, te nje poeti shqiptar.

Mund ta kete bere nje artist shqiptar ose italian, i lidhur me Budin. Kjo gravure e 1618, eshte shume me perpara gravures mjeshterore te Pjeter Bogdanit, qe daton ne 1685. Pjeter Budi, ka lindur 430 vjet me pare. Per te mos vdekur. E meriton qe viti 2006, te shpallej viti i Pjeter Budit, per kulturen shqiptare. AMEN!