Martin Camaj

[Xhuxhumaku]

LENI LUMEJT

Leni lumejt te derdhen te gjithe ne Adrie
dhe ne detin Jon
e rrezja te lodroje me vale
per kenaqje te zemres e te mendes sone.
Vashat t'i lagun kambet n'uje
para syve tone te qarte.

Ngjyra e grunit dhe e ullinit
t'u shihet ne faqe e ne bebezat e synit
dhe kulmi i shpise te jete bungu
e pragu guri.

Kur te ulen valet
fryma jone do te matet
me gjansine e detit: atehere
do te pushojme
te kambet e bjeshkve te bardha.

Marre nga LIRIKA MES DY MOTEVE (f.42) e poetit Martin Camaj
BOTIM "HYLLI I DRITES"
1995

[Xhuxhumaku]

MIMOZAT

Simjet per te paren here
mimozat ne doren e nji vashe i pashe
qetsisht tue marrun fryme si ne dege.

Mimozat erdhen tue pru me vehte
ngjyren e ditve te blera,
afshin e zemrave qe rriten nga nji fije
per dite, pershperitjet e egra e te lehta
te atyne qe shkelen ne prakun e jetes
me kambe te dyshimta, me frige.
Me duer tona te vrashta,
te zanuna me sende tjera,
s'kemi si me u perkite
dhe aroma juej humb ne eren e luleve
te mbytuna ne parzmet e grave vjeshtore.
Lule mimozash, bartse kujtimesh,
mes stinve e te pa stine
na s'kthejme kurr ma te ju.

Simjet per te paren here
mimozat ne doren e nji vashe i pashe
qetsisht tue marrun fryme si ne dege.

Marre nga LIRIKA MIDIS DY MOTEVE (f.54-55) e poetit Martin Camaj
Botim "HYLLI I DRITES"
1995

[Albo]

Një shtëpi për Martinin e Camajve


Elsa Demo

Erika Camaj bëhet dëshmitare e kërkesës së parë zyrtare që bashkëkombasit e Martin Camajt u drejtojnë autoriteteve të larta për kthimin në muze të shtëpisë së lindjes së shkrimtarit në Telum

Shkodër
Erika Camaj, bashkëshorte dhe bashkëpunëtore e Martin Camaj. Ishte ose diçitura e madhe e fotos ku rrinin sup më sup një çift të sapomartuarish në vitet ’70, ose tregonte se gruaja e ulur poshtë tyre ishte pikërisht Erika, e veja e Martinit të Camajve, siç dëgjohej dje ndonjë zë bashkëfshatarësh ta thërriste shkrimtarin prej Temali. Në bibliotekën e Rektoratit të Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës ata dhe të tjerë nderuan praninë e zonjës Camaj e cila sadoqë 14 vjet kanë kaluar nga vdekja e të shoqit, e ka të përvitshme një vizitë në Shqipërinë, Shkodrën e Dukagjinin e tij. U desh ky rast që për herë të parë që shoqatë e re, me tre-katër vjet jetë, e quajtur “Dukagjini” të hedhë publikisht kërkesën për shndërrimi në muze të shtëpisë së lindjes së Martin Camajt.
Studiuesi shkodran Villy Kamsi përmblodhi me pak fjalë shumë të tjera që u thanë për figurën e Martin Camajt dje: Pati fatin që doli jashtë kampit e terrorit të kuq dhe fakti që doli në Perëndim, do ta bënte një nga poetët më të mëdhenj. Kjo figurë nuk njihet sa duhet e si duhet në vendin tonë, sepse nuk ekziston vullneti që të njihen disa figura madhore të së kaluarës.
Në këto tone diskutimi, Shoqata “Dukagjini” shpalli dje Anëtare Nderi të shoqatës Erika Camaj, me motivacionin “bashkëshorte dhe bashkëpunëtore e një prej figurave më të njohura evropiane” duke i dorëzuar zonjës çertifikatën e nderit dhe një koleksion të gazetës “Dukagjini”. Kryesia bëri të ditur se nga dje autoriteteve të larta për çështje të kulturës e të trashëgimisë, Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve dhe Institutit të Monumenteve të Kulturës, u shtrohet propozimi për kthimin Monument Kulture dhe shndërrimin në muze të shtëpisë së lindjes së Martin Camajt në fshatin Telum të komunës së Temalit. Këtu më 21 korrik 1925 zë fill jeta e Martinit të Camajve, fëmijëria e mbushur me mite e legjenda me njerëz e që të gjitha bashkë jo të zakonta zbërthehen me gjuhën e simboleve, metaforave në letërsinë e hershme dhe të vonë të poetit e shkrimtarit. U largua nga Telumi 13-14-vjeçar për të studiuar në Kolegjin Jezuit të Shkodrës. E kush dilte prej andej e kishte të vulosur fatin e jetës ndër libra. Përvoja si mësues zgjat deri në momentin kur u duk qartë se ç’rruge po shkonte Shqipëria e re komuniste. Arratiset në ish-Jugosllavi, kryen studimet në Universitetin e Beogradit, largohet edhe andej në ’56-ën, shkon në Romë ku ndodh takimi fatlum i dy intelektualëve, Camaj-Koliqi. Pak vjet këtu, për të ikur njëherë e përgjithmonë drejt Gjermanisë, ku vendoset në Mynih. Këtu mbyll jetën në 12 mars 1992. Në këtë hark kohor jashtë Shqipërisë shkruan gjithë veprat “Nji fyell ndër male”, “Kanga e vërrinit”, “Djella”, “Lirika mes dy moteve”, “Njeriu më vete e me tjerë”, “Dranja”, “Rrathë”, “Karpa”, etj., të cilat për herë të parë u botuan në pesë vëllime në territorin shtetëror të vendit të tij vetëm pas vdekjes. Nuk ishte më i ndaluar. Shtëpia botuese “Camaj-Pipa” me qendër në Shkodër vazhdon ta ribotojë. Kjo vepër u vlerësua zyrtarisht vetëm në vitin 2002, me Çmimin e Ministrisë së Kulturës “Penda e Artë”.
Shtëpia e lindjes është aty, mbahet deri-diku mirë, për aq sa jetoi dhe vëllai i shkrimtarit. Erika Camaj premtoi dje se nëse do të ketë vërtet një shtëpi muze ajo do të sjellë nga larg objektet e Martinit, njeriut me të cilin jetoi mbi 30 vjet. Gruaja sot ngjan shumë me nusen që e vështron gjithë admirim burrin shtatlartë. Është fotoja e martesës që Erika e ka shkëputur nga albumi familjar. Në gegërishten e të shoqit dje ajo tha: “Në vitin 1963 kam dëgjuar prej Martinit fjalën Dukagjin. Në vitin 1993 kur erdha për herë të parë në Shqipëri, nuk jam ndjerë e huaj. Farefisi Camaj ma ka lehtësuar ardhjen. Më keni dhënë bukë, krypë e zemër. Po flasim për zemrën, flasim për dashurinë dhe dashuria pa tolerancë është e pakompletueme”.
Përtej dëshirës dhe vullnetit të këtyre njerëzve e vërteta është se çdo nismë civile a shoqate për të pasur muze shtëpi shkrimtarësh, tek ne ka dështuar. Vullneti nga lart, ai politik nuk i llogarit dështimet, ndaj është i pushtetshëm.


Zonja Camaj ju me modesti nderoheni nga dukagjinasit edhe si bashkëpunëtore e Martin Camajt. Si ka qenë ky bashkëpunim intelektual mes jush?

Unë e kam të vështirë të flas për dimensionin e Martin Camajt, atë mund ta japin vetë shqiptarët dhe vetëm shqiptarët. Unë e kam shoqëruar atë gjatë gjithë kohës, kjo është mëse e natyrshme. Kemi qenë gjithmonë në bashkëpunim, sidomos për botimin e veprave të tij letrare, por ka qenë dhe një grup pune mund të them i pranishëm në përpunimin dhe përgatitjen për shtyp të këtyre veprave. Unë duhet të përmend zotin Joachim Lanksch i cili është marrë konkretisht edhe me përkthimin e veprave të Martin Camajt të cilit i jam edhe mirënjohëse.
Kjo punë ka qënë mëse e vazhdueshme. Kam qenë e pranishme në veprimtarinë e tij, kam shkruar bile dhe në periudhën kur ai nuk ishte në gjendje të shkruante. Kam shkruar në makinë punimet dhe korrespondencën e tij. Pra është një shoqërim bashkëshortor në disa drejtime. Duke lexuar këto vepra, kjo ka bërë që t’i njoh shqiptarët shumë mirë, është dhe fakt që e ndjej veten shumë mirë si shqiptare.

Nga gjithë kjo punë ka ende të panjohura nga vepra e Camajt që presin botimin?
Nuk kam vepra në dorëshkrim, e fundit e botuar ka qenë “Jasmina dhe Epigami”, e cila u botua nga Camaj-Pipaj, përpara tre vitesh.

Është e vërtetë që Camaj e pati më lehtë të rritej intelektualisht në një vend të huaj duke jetuar virtualisht me Shqipërinë e tij?

Po është e vërtetë që ai ka jetuar virtualisht me Shqipërinë. Shqipëria dhe shqiptarët kanë ngadhënjyer pjesën më të madhe të ëndrrave të tij.

Nëse kjo shtëpi muze do të bëhet, çfarë do të sjellë zonja Camaj aty?
Sigurisht që do të sjell objekte të ndryshme që i përkasin Martinit. Për shembull tavolinën e punës...

Libra? Ç’do të bëhet me bibliotekën e tij të famshme?

Për bibliotekën s’di ç’të them. Nuk di ende ç’të bëj, është një bibliotekë madhështore.

[shigjeta]

Trashëgimi

Katundi arbresh kaluer
mbi qafën e bjeshkës
shklet majën e humnerës
Shum ujë në lum
veshi i shkambit ushton.

Dheu më vren me synin e plakës
njiqindvjeçare
"Nanëmadhe, po shkon:
çka don me vehte të merrsh
në kodrinë, nën qeparisa?"
"Hijen e tire, bir!"

Dimën. Në ferrën e murrizit
la delja tri fjolla leshi.
Tri fjalë më la tezja arbreshe
te dheu i eshtnave tonë.

Fjalët e gjuhës seme - nji
udhtimë e gjatë e gjatë në kohë,
nji ushtimë e gjatë e gjatë
ndër veshë.

"Lirika midis dy moteve" - 1995

[[Perla]]

TINGUJT E PARE

Pava n'per qiellin e vrrinit dikur
tue kalue shume re
dhe lumejt e turbullt tue bajtun
gur e lande.
Tue hy ne t'shtaten vjet
ujkun e pava n'ikje me bisht nder kambe
e me veshe te cuem currk perpjete.
Shkova me njerzit e mij
shtigjeve te ngushta t'malit
e pata e u et.
Ndigjova ortiqet e bubullimen e motot
e fjalen "mos u tremb" ...tim ti.
Verat e lugjeve i ruej ne parzen
e n'flatzat e gjethit t'blere dhe sot
vendet e mija t'para i shoh.
Tingujt e currilave ne lagetina
e zani monoton i pipezes feminore
me mote n'mue jane rrite,
lule gjakut ne shullaje
per te dalun kange nje dite.

[Dragut]

Kam pasur dyshime per stilin e tij ne fillim. Shume impenjues por mesova ta dua pak nga pak per te mos u shkeputur. Eshte i mrekullueshem, dhe lexova diku qe eshte bere vrejtja e mungeses se studimit te vepres se tij. Eshte e vertete, si mund te lihet pas studiuar nje shkrimtar si Camaj, kur po lakohen ne "vepra studimore" shkrimtare medioker.

[[Perla]]

Qyteti i lodrave

Rruga e ndan qytetin dysh:
kendej drite
djersiten permbas vetrine
gjarpni lekure,
krokodili hap e mbyll syte,
kanguri then arra me kthize
kundruell pinguinit me rruza
ne qafe.

Hijet e njerezve
Andej ne terrin e eger
Mbesin vrare ne dege,
mandej bien, nje derr,
nje ujk,nje tjeter tiger
e pijne voj e uthull ne lume
dhe dalin kukulla hekuri ne breg.

[[Perla]]

Vargu im nuk ishte

Vargu im nuk ishte tragjedi
Ne fillim as fund.

Ai ishte fill i leshte
Tjerre prej bulza gishtash
Femnore

E u keput aty te habia
E zemres,
Lendim i holle.

Triskull bime me lule n'krye
Pa fryt
Do te kishte qene
Gjarpen.

[Bahtir Hamza]

yes yes and yes

[Xhuxhumaku]

Lanksch: Ditët kur mësoja shqipen me Martin Camajn

Sot, në 84-vjetorin e lindjes së pedagogut, mikut dhe shkrimtarit nga i cili njohu më së pari poezinë shqipe, përkthyesi gjerman, Hans-Joachim Lanksch, kujton kohët kur ai, një djalosh i ri, rrekej të mësonte gjuhën shqipe

Oliverta Lila

Sot, mësuesi i tij i shqipes do të mbushte 84 vjeç. Atëherë, një i ri i etur të përvetësonte gjuhë të huaja, Hans-Joachim Lanksch takohet me Martin Camajn. Ai do ta udhëhiqte jo vetëm në terrene gjuhësore, por edhe letrare. Atëherë kur mund të lexonte mirë shqip, Camaj, tashmë pedagog dhe mik i tij, e tërhoqi edhe si shkrimtar. Lanksch njihet për publikun shqiptar si përkthyes i poezive të tij në gjermanisht. Azem Shkreli, Ali Podrimja, Kasëm Trebeshina janë të tjerë shkrimtarë shqiptarë, të cilët ai i ka përcjellë te publiku gjerman. Misioni i tij vazhdon edhe sot, ndonëse thekson vështirësitë e botimit të letërsisë shqiptare në vendet gjermanishtfolëse. Në intervistën e mëposhtme, Lanksch tregon qasjen dhe interesat e tij për krijimet poetike të ditëve të sotme.

Zoti Lanksch, si ka qenë kontakti i parë me gjuhën shqipe?

Kontakti i parë me shqipen ka kenë metoda e gjuhës shqipe (varianti geg) e Martin Camajt, "Lehrbuch der albanischen Sprache". Mbas afro shtatë leksionesh vendosa që kjo gjuhë nuk mund të mësohet dhe e ndërprita mësimin e saj. Mirëpo, nuk më la rehat problemi i gjuhës së "pamësueshme", sidomos mbasi në gjimnaz i kisha bâ ballë mësimit të nji gjuhe jo indeuropiane (hebraishtja biblike). Mbas nji kohe zuna me mësue me metodën e shkëlqyeshme për mësimin autodidaktik të gjuhës së njisueme, "Gjuha shqipe 1-3" të L. Radovickës, Z. Karapicit dhe A. Tomës, dhe studioja tekste në shqipen standarde me Martin Camajn. Kur kisha kontakte të para me shqiptarët e Kosovës, nuk i merrja vesh fare dhe ata s‘më kuptonin mue, kështu që prof. Camaj nisi me lexue me mue proza popullore të mbledhuna prej Anton Çetës. Mësimin e shqipes e rrumbullaksoja me manualin e shqipes për tre variantet e saj (gegnishtja, gjuha standarde dhe arbnishtja), "Albanian Grammar" prej Martin Camajt.

Më tregoni pak për fjalët e para që nisët të mësonit...

Metoda e Martin Camajt nuk filloi me fjali të tipit "Agroni është mësues. Teuta është mësuese...", por me nji prozë popullore, "Ujku dhe poçari", ku më bani përshtypje fjala e parë, "ujku", me kenë se ajo duket fort ekzotike ndërsa lidhet etimologjikisht me fjalët e gjuhëve sllave për "ujk": volk, vlk, vuk etj.

Ju keni qenë nxënës i Martin Camajt. Si do ta vlerësonit si njeri dhe si shkrimtar?

Nga nji anë ka kenë njeri fort punëtor me disiplinë të madhe. Përveç ligjëratave dhe leksioneve n‘universitet merrej me punë hulumtuese linguistike. Krahas me punën shkencore merrej me veprimtari të gjanë krijuese në disa gjini letrare. Njikohësisht, Martin Camaj ka kenë njeri jashtëzakonisht i butë dhe i mirë. E ndihmonte çdokê dhe pa marrë para sysh nëse ishte profesor a punëtor krahu. Ishte ndihmëtar deri në vetëmohim. Për sejcilin student kishte nji program të posaçëm, simbas nevojave të sejcilit, kështu që jepte mâ shumë orë se sa paguhej prej universitetit. Si shkrimtar, Martin Camaj asht klasiku i poezisë moderne në shqipet. Po të mos shtihej në harresë, por po të botohej e përkthehej sa e meriton, ai kish me kenë ambasadori mâ i mirë i poezisë shqipe në botën e jashtme.

Nën ndikimin e tij ju flisni sot një shqipe gegërishte. Ndjeheni i privilegjuar për këtë?

Nuk më pëlqen shprehja "i privilegjuem". Në kjoftë se pranojmë këtë term, mund të them që ndjehem i privilegjuem sepse e kisha mësues dhe mik Martin Camajn. Përveç kësaj, "privilegjin" e të folunit gegnisht e ndaj me dy të tretat e njerëzve të thjeshtë të viseve shqipfolëse që s‘e flasin fare gjuhën "të-të-të" siç e quajti Martin Camaj "gjuhën e njësuar".

Keni udhëtuar në Kosovë e Shqipëri. Ende student ju kishit krijuar një imazh tuajin për botën shqiptare. U përmbys ai kur i prekët nga afër këto vende?

Kontaktin e parë me botën shqiptare e kisha si student i sllavistikës, para se me u njohë me gjuhën shqipe. Mora pjesë në nji seminar veror në Novi Sad të Serbisë. Gjatë nji ekskursioni në Kosovë, nji mbramje u shëtita dhe hyra në nji bahçe të madhe me muzikë të mrekullueshme cigane, shumë mysafirë, kamerierë. Mbas nji kohe doli se nuk isha në nji restorant, por në nji festë të madhe private për kremtimin e synetit. Më ftuen si mysafir nderi në odën e mjeshtërve, ku më pritën me njerëzillëk të madh e mikpritje fantastike mjeshtërit mâ me nam të qytetit. Rrinim bashkë gjithë natën deri n‘orën shtatë të mëngjesit. Tanë kohën, për shkakun tim që s‘dija as edhe nji fjalë shqipe, ata flisnin vetëm serbisht. Kështu krijova nji imazh për botën shqiptare para se me ndie legjendat serbe për "shiptari" ("shiptarët janë të egër, dinë vetëm me pi e me therë me thikë").

Ndryshe ka kenë kontakti i parë me Shqipninë. Në kohën e diktaturës nuk kam kenë në Shqipni. Më 2001 isha i ftuem në nji takim të pendave shqiptare me përkthyesa të huej në Fshatin e Paqes ngat Shkodret. Udhëtimi në rrugën Tiranë - Shkodër domethënë pamjet e shumta të vorfnisë qenë nji shok i vërtetë. Njohja me Shkodrën qe nji shok po aq i thellë. Kisha pritë Shkodrën e Koliqit e Camajt, kisha imazhin e nji qendre idilike kulture dhe hasa nji qytet të degraduem gjysmë-gërmadhë (me nji xhami të bardhë monumentale në mes që i vjen era e parave arabe). Edhe atëherë edhe nji vit mâ vonë, kur kaloja disa ditë në Tiranë, më zhgënjyen pasojat dhe gjurmët e regjimeve të këqija politike, ama jo njerëzit. Di me dallue Shqipninë zyrtare e politike nga pejsazhet e bukura dhe shqiptarët aq mikpritës e të hapun. Ka shumë popuj që krenohen për mikpritje - shqiptarët kanë pse janë krenarë për mikpritjen e tyne.

Prej vitesh përktheni nga shqipja në gjermanisht. Keni zgjedhur kryesisht poezinë. Ishte një zgjedhje që erdhi pas njohjes së këtyre poetëve apo një brumosje e mëhershme me poezinë?

Substrati i përkthimit të poezisë, në të vërtetë, për mue asht nji brymosje e hershme me poezinë. Në vitet e gjimnazit, gjatë orëve të mërzitshme (kimi, fizikë...), merresha me shkrimin e soneteve n‘italishten e vjetër që e kisha mësue për të lexue n‘origjinal veprat e Alighieri Dantes e të poetëve të tjerë të "Dolce stil nuovo". Në përgjithësi kam kenë i dhanun mbas poezisë italiane prej Françeskut t‘Asizit deri te Ungaretti, mbas poezisë spanjolle të "Generación del 27" (sidomos Jorge Guillén, Rafael Alberti, Vicente Aleixandre), të T.S. Eliot-it, të poetëve t‘ekspresionizmit gjerman, të modernistëve francezë e shumë të tjerëve. Për mue, mund të them, leximi dhe shijimi i poezisë italiane ka kenë shkolla e poezisë që më tregoi se ç‘asht poezi, deri te abstragimi i skâjshëm i poezisë në vjershën e Ungarettit me titull "Mattinata": "M‘illumino / d‘immenso". Nji poezi fantastike e unike për të cilën shumëkush, mjerisht, thotë se ajo as nuk asht poezi... Sapo u njoha me poezinë e Martin Camajt dhe, mâ pastaj, me poezinë e poetëve shqiptarë të Kosovës, entuziazmi për këto poezi flakëroi mbi substratin e dashnisë së vjetër për poezinë si të tillë.

Autorët shqiptarë që keni njohur e me të cilët keni punuar, për një kohë të gjatë janë shmangur në Shqipëri. Sot diskutohet shumë për disidentët dhe ata që e meritojnë të quhen të tillë. Kë do të rreshtonit ju si të tillë për letërsinë shqiptare?

Më duket se disidentë mund të quhen ata që dilnin dhe shpreheshin qëllimisht dhe me vetëdije kundër doktrinës politike të "Nanës Parti". Në kët kuptim, disidentë ishin Kasëm Trebeshina dhe, me sa di unë, Fatos Lubonja por edhe burgaxhinj të tjerë jo aq prominentë. Prej tyne duhet me dallue shkrimtarë që nuk i përkuleshin diktatit të realsocit, domethënë doktrinës letrare të "Nanës Parti", si Martin Camaj, që i kisha quejtë shkrimtarë stilistikisht e tematikisht nonkonformistë. Disa syresh për fjalët e tyne të shkrueme a të foluna, për fat të keq, ranë viktimë e regjimit paranoid si, fjala vjen, Frederik Rreshpja, apo, me fat edhe mâ tragjik, Vilson Blloshmi.

Ju jeni vlerësuar edhe me çmime për punën tuaj si përkthyes. A ka ndonjë autor që ju ka "sfiduar", të cilin e keni shumë të vështirë për ta përkthyer në gjermanisht?

Në përgjithësi, përkthimi i letërsisë, sidomos ai i poezisë, asht i vështirë. Nji autor që përkthehet kollaj, zakonisht nuk meriton të përkthehet. Sfida e parë për mue ka kenë poezia eliptike e Martin Camajt. Sfida e dytë ishte poezia e Azem Shkrelit deri te e cila shumë vjet nuk gjeja kurrfarë shtegafrimi. Sfida e tretë ka kenë novela e Kasëm Trebeshinës, "Odin Mondvalsen", plot aludime dhe lojna të ndryshme të papërkthyeshme fjalësh.

Nëse flasim për letërsinë shqipe të ditëve të sotme, si i shihni zhvillimet e saj në poezi e prozë?

Pyetja s‘asht e lehtë, sidomos nëse jeton jashtë Shqipniet. Nuk ka nji kritikë letrare që informueka periodikisht dhe sistematikisht për zhvillimet dhe risitë letrare. Mungojnë dhe revista të tilla letrare resp. me sa ekzistojnë, nuk qarkullojnë në botën e jashtme. Nëse nji autore a autor shqiptar diku ka nji reçension, ose ka miqësi përkatëse ose ka sukses "jashtë".

Me sa mund të shoh, mbas ‘90-shit pendat e reja poetike shpejt e përfunduen procesin e emancipimit prej letërsisë së kolektivizueme të socrealit, kështu që në letërsi (poezi) te pendat e reja, ndryshe nga sfera politike, erdhi deri te nji kthesë e vërtetë, nji përmbysje e rreptë e modeleve të kohës së diktaturës. Poezinë e Shqipnisë e shoh ende në rrugën e përpjekjeve për identitete të reja, në rrugën e konsolidimit të individualiteteve të reja. Përveç emnave deri diku "t‘afirmuem" si Agron Tufa, Gazmend Krasniqi, Arian Leka, Mimoza Ahmeti, Romeo Çollaku e të tjerë, në ndërkohë ka rritë nji brez edhe mâ i ri, përafërsisht rreth moshës 30-vjeçe, për të cilin asht mjaft vështirë t‘informohesh nëse nuk rrin në ShqipnÃ*. Në prozë ka prurje me kërkesa të nalta prej pendave si Ridvan Dibra, Gazmend Krasniqi, Ardian Kyçyku e të tjera, të cilat ndërkaq për fat të keq duket nuk kanë sukses aq të madh sa vepra që merren me tema apostafat shqiptare. Duket se tematika kombëtare në të gjitha variantet e saj premton sukses të shpejtë e të lirë. Unë personalisht shpresoj që letërsia shqiptare të çlirohet sa mâ shpejt prej barrës tematike të kombëtarizmit. Kur të lirohet prej barrës së shqiptarizmit, ajo do jetë mâ interesante për hapësinën jashtëshqiptare. Nji fjalë për konjunkturën e romaneve për kohnat e diktaturës. Proza autentike për traumat e diktaturës kena mjaft: nga Kasëm Trebeshina, At Zef Pllumi, Fatos Lubonja, tash dhe Lekë Tasi e Vera Bekteshi. Këto penda kanë hjekë të zitë e ullinit nën diktaturë, nuk na duhen vepra konjunkturale autorësh që tregojnë poshtë e përpjetë traumat që s‘i kanë përjetue ata. Shpresoj që proza shqiptare të fillojë mâ shumë me trajtue tema aq individuale sa universale. Letërsia në Kosovë asht tjetërgjâ, nji kapitull tjetër.

Keni pikasur ndonjë vepër me të cilën do të donit të punonit?

Me poezinë e Moikom Zeqos. Me gjithë se emni i tij asht mjaft i njohun, poezia e tij duket me kenë jo aq e njohun sa e meriton. Problemi asht se vepra e tij poetike asht gjiganteske. Kompleti i poezisë së tij ("Miscellanea 1 - 5") përfshin përafërsisht 2600 faqe libri!

Cilat janë raportet tuaja me veprën e Ismail Kadaresë?

Kam preferenca të tjera. Vepra e z. Kadare nuk m‘intereson.

A ka sot ndonjë emër që mund të bëhet pasues i juaji në fushën e përkthimeve?

Po, asht nji student i albanologjisë që ka potencial me u bâ përkthyes i spikatun, Florian Kienzle. E njeh fort mirë gjuhën shqipe dhe ka dellin e duhun letrar. Nji përkim i rrallë me kenë se ka edhe persona të tjerë që merren me përkthime letrare pa njohë si duhet gjuhën shqipe (n‘Austri) ose që janë shqiptarë e që nuk e zotnojnë sa duhet gjermanishten letrare (në Zvicër).

Si janë mundësitë e botimit të letërsisë shqipe në vendin tuaj?

Shumë të dobëta. Me gjithë trumbetimin e disave, në vendet gjermanishtfolëse letërsia shqipe njihet shumë pak. Këndej njihet Kadareja. Kaq. Kuptohet se ai asht pjesë e letërsisë shqiptare, prapëseprapë me njohjen e tij nuk njihet edhe letërsia shqipe. Për këtë asht absolutisht minimal interesimi i botuesve për vepra të kësaj letërsie pak a shumë të panjoftun në këto anë. Nuk gjen botues nëse nuk mundesh me ia sigurue dhe ofrue financimin e botimit. Në këtë mes shoh lëshime të mëdha të palës shqiptare e cila pandërpré vajton për imazhin e keq që e ka në botën e jashtme. Nëse ka dëshirë që jashtë të mos flasin vetëm për gërdecat shqiptarë, korrupsionin etj., kish me kenë e udhës që pala shqiptare t‘angazhohet konkretisht e t‘investojë tue sponzorizue e financue botimin e letërsisë së saj jashtë siç e bajnë shtete të tjera t‘Europës Lindore - Bullgaria, Rumania, Hungaria, Greqia - që kanë secili nga nji institut kulture në Gjermani në vend se t‘organizojnë zgjedhje missash dhe spektakle të ngjashme të kota.

Cilat janë angazhimet tuaja të momentit?

Këto ditë e pa dritën e botimit revista letrare gjermane "Matrix" (Matriks) ku më janë botue poezi të Jamarbër Markos dhe nji prozë e Elvira Donesit. Për nji botues zviceran kam me përkthye nji vëllim të poetit shqiptar nga Kosova me banim në Zvicër, Shaip Beqiri. Përveç kësaj, mundohem me gjetë nji botues për antologjinë e poezisë shqiptare të pasluftës me 24 autore dhe autorë prej Zef Zorbës deri tek Ervin Hatibi. Deri më tash, antologjia m‘asht publikue vetëm n‘internet (http://www.transcript-revieë.org/de/...en/leitartikel). Kam edhe projekte të tjera, ku mungojnë vetëm botuesit për t‘i sendërtue ato resp. sponsorët për të financue botimin.

shqip