Martin Camaj

[puroshkodran]

Erica e Martin Camaj

[puroshkodran]

Si e njofta Martin Camajn

At Daniel Gjeçaj

Të parën herë e takova në Rrogam të Thethit në gusht të vjetit 1948, kur unë bashkohesha me çetën e komitëve kundra komunizmit të Enver Hoxhës. Jetojshin me krye në gërshanë, tue pritë çdo ditë dekën. Kishin nevojë për një atë shpirtnuer. Ma propozuen këtë detyrë mue, që e shifshe mirëfilli se së shpejti do të pësojshe fatin e sivëllazënve, të pushkatuem te zalli i Kirit. Si mora lejen prej të parëve, e bekimin prej Tringës, pranova e u bashkova me ta, me mendimin se kisha për të kalue një kohë të gjatë maleve e pyjeve, tue krye një detyrë, të cilën në kohë normale, nuk kisha mujtë as me e përfëtyrue. Profesori-kaçak; Frati-komitë. Do të më duhej me çue meshë shpellave, me i prî rruzares pyjeve, tue e ndërpré tash e parë për shkak të rrezikut të rrethimit; me rrëfye njerëz të ngrimë në armë, me kungue djelmoça, që bâheshin gati për jetën tjetër, me vojue të varruem për dekë në lule të moshës. Grupi, të cilit i shtohesha unë, përbahej prej 36 vetëve, ndër të cilët shumica të armatosun, të kursyem prej Nikë Sokolit e kapidan Gjon Destanishës.


Flejshim ndër ledina, buzë vijave të ujit, gjithnjë me roje, ditë-natë. Ushqeheshim, në rasën ma të mirën, me bukë e djathë, që na e bijshin malësorët. Unë ndeja pak, vetëm katër dit, për shkak të rrethanave që u krijuen. Po të tjerët jetuen kështu mâ se katër vjet e, si më diftojshnin, mërrijtën me hangër deri pluhun sharre në vend të bukës, që shpesh edhe u mungoi, sepse kush e binte, e bânte ketë me rrezik kreje, e jo vetëm për veti. Rrezikonte me u zhdukë prej faqes së dheut me fis e me farë.


Grupit të vogël të kapidan Gjon Destanishës i përkiste Martini, një djalë krejt i rí, ish-student i gimnazit-licé të jezuitëve të Shkodrës e aspirant apostolin i të bijve të Shën Injacit. I temalas me fis, mësues ndër fshate të Veriut mbas mbylljes së instituteve fetare të Shkodrës e prandej edhe të shkollave e të seminareve të Françeskanëve e të Jezuitëve, Martini kishte rá në lidhje me kapidan Gjon Destanishën e me të nipin e tij Lazër Palin, të cilët tashmâ kishin katër vjet që jetojshin në mal, pa iu dorëzue komunizmit. Ndoq këta, pra edhe kur këta dy vendosën me u bashkue me çetën e Nikë Sokolit, i cili kishte mbledhë rreth vetit, përposë shokëve të vet të padám, Zef Zogun e Shpend Sadikun e edhe bajraktarin e Shalës, Prelë Markun, kryetarin e djelmnisë së Shalës, Sadik Markun me vëllá, Marash Kolën, Vat Marashin prej Shoshit etj. Martini ishte i vetmi që kishte pregatitje shkollore të mesme. Sadoqë i ri, këtij i silleshin për çkado lypte njohunia ditunore. Nuk ishte fort i gojës e prejsé ndodhej në një shoqní të panjoftun, ku s'gjente shokët e vet as të krahit të vet, rrinte mâ fort i vetmuem e plot mendime. Mbante krahin e Gjon Destanishës, të cilin e kishte ndjekë në arratí. Me mue nuk njihej, prandaj as me u shoqnue fort, s'shoqnohej. Kishte mâ të shkuem me fra Pashkun, i cili në grup paraqiste Savonarolën në gojë e Shën Gjon Kapestranin në luftë për lirí. Si françeskan ky kishte për armë vetëm kryqin e rruzaren të bâme me një spagë të gjatë me aq neje, sa janë shêjet e kokrrave të uratëve. Kishte grupin e vet të uratëve dhe me ta mblidhej për gjithë nadje e mbramje e lutej. Martini, megjithësé i edukuem ndër jezuit, rrallë e gati kurr merrte pjesë me grupin e uratës. Duket se koha e shkurtë e mësuesisë ndër male, e kishte ndërrue diametralisht jetën e të riut në drejtimin e fesë. Gjithnjë Martini s'ishte as kje kurr anmik i deklaruem i katoliçizmit as i moralit kristian.


Në diskutimin, që u çil në ditë të para të malit se a duhej të sulmoheshin apo jo autoritetet komanduese të komunistave në Dukagjin, Martini ndoq përherë mendimin e Gjon Destanishës që mos të damtohej populli me akisione të tilla të pamjaftueshme për me trandë qeverinë e kuqe të Tiranës. Lajme të vazhdueshme, që na vijshin se qeveria e Enver Hoxhës pregatiste forcat speciale të sigurimit për të në rrethue, e shterngojshin grupin me marrë vendimin e premë për kalimin në Jugosllavi.


U çuem më një anë të errët, përpara se të delte hana. Rruga, e pa rrugë, kalonte nëpër pyllë, gjithkund në të përpjetë. Në fillim s'shihej kurrgja; mbrapa sytë mësohesin me daulle ndonjë send. Për né, të pamësuem në mal, ishte me ecë në terr të verbët, mâ tepër tue prekë me dorë e me shkop, se sa tue pâ se ku po vejshim kambën. Gjithnjë ata të malit, koçakët me përvojë të gjatë, na përcillshin e na drejtojshin pak a shumë të kapun dora-dorës. Dikur, ndoshta dy orë para mjesnatet, nisi me dalë hana si qêthë, përherë e ma e shndritshme. Majet e maleve të thepisuna e të bardha, shkamb i gjallë, dukeshin në tanë madhninë e vet kristaline, si të veshuna me argjend. Hijet e luginave e shpatet në kapt bâheshin ma të dêta e qitshnin në pahj trajtat e relievet një mijë formash me një sfond qiellet tejet të kaltër, ku hyjt zbeheshin në dritë, sa mâ fort çohej hana në udhëtim të vet.


Kalojshim nëpër shtigje e brija, nëpër rrgalla e zallina, nëpër shkambij e qeta ku vetëm dhitë e egra gjejnë banim e kullosë. Mbarsim, simbas porosisë së luftarëve të lirisë, të cilët malin e kishin shtëpinë e vet, anët nën hije. Qellimi ishte që të mos shiheshim prej rojeve të cilat mund të gjindeshin ndër maje e qafa të kufinit. Aq mâ fort porositeshim na, të pamësuemët në mal, mos të rrëzojshim gur as mos shkaktojshim dyndje zallit, që mujte me bâ zhurmë; zhurmë e cila, në qetësinë e natës e në jehonën e shkëmbit, zmadhohet e bâhet ushtimë orteku. Dikur, mbas orëve të rrugës të parrugë, herë shkambijve, herë zallit, herë thik në teposhtë e herë thik në të përpjetë, ku kamba doras, ku tue u mbajt për rrajça çetinash të thyeme prej boret e ortigjeve, u kapëm në qafën e kufinit, simbas udhëzimeve që na epshin mâ të mësuemët në bjeshkët e kësaj krahine. Një shteg i parrahun, por që të bânte me kalue prej njanës anë, në faqe tjetër të malit, në të cilën mujte njeriu me u kacavjerrë në teposhtë, tue u përshkue nëpër një zall të imtë, të formuem ndër shekuj prej grimcimit të shkambijve gëlqerorë nga bora e akulli, që në atë naltësí s'mungojshin gati kurr. Sigurisht s'ishte koha me vrojtë bukuritë, as veçantitët përherë tërhjekëse të maleve tona të vrashta e përherë të virgjra. Po të bâjshin aq shumë për vedi, sa me harrue ku ishe, prej kah ishe nisë e ku po shkojshe me mbarue. Ishte një çast takimi me bukurinë, me naltësitë. Martini mâ vonë i thadroi në art këto çaste tmerrësisht madhështore. Fryt i këtij takimi me hanin, rrethue prej telash ferrc, asht poezia "Telat me thepa nën hanë", e cila ndoshta-ndoshta nuk kishte për t'u kuptue si duhet, pa këtë kornizë:


S'mund ta harroj hanin mbi krye
kur ishte nji rrotull e rrezikshme
hekuri së kuqun. Preksha eshtrat
e shpatullave të mia, të ngurta
e trimnohesha.
Telat me thepa, kufini i botës:
përtej njerzija ishte e veshun
e pa tundime në shpirt,
këndej na lákur para njani tjetrit.
Npër parzmat e hollë tejshiheshin
përmbrencat; për të parën herë diktova
se edhe zemrat ishin ngjyra-ngjyra.
Hana ecte kadalë mbi krye:
astronomët rreth telash e vrejshin
me turbi të gjata në dorë.


Këtë mendonte atë çast poeti, ndërsá kujdesi i atyne që na përcjellshin e na drejtojshin ishte frika e takimit me roje të kufinit, për të cilat s'kishim njoftësí as se sa ishin, as me ç'mjete luftarake ishin të pajisun. Ndoshta edhe ata kishin turbi të gjata të dorë. për me pá hyjt. E me i vrá!
Gjithnjë na ishim pregatitë për ndeshje me armë. Po thom na, edhe pse shumica jonë ishte e parmatosun e ndër né kishte grá e vajza (tri grá e dy vajza). Të armatosunt me pushkë, mitraloza e bomba doret ishin jo mâ shumë se 10. Sigurisht për zemër, përvojë e trimní vlejshin mâ tepër se një batalion ushtarësh. S'dojshim me rá në pushkë, mbasi qellimi ynë ishte me kalue në Jugosllaví e prej andej - mendofshim na gabimisht - me nisë kryengritjen, të ndihmuem prej jugosllavëve të Titos, kundra komunizmit enverian, me të cilin Titoja ishte prishë pak kohë përpara. Na sa po i afroheshim vijës së kufinit, ku rreziku mërrinte kulmin, njani prej miqve të mi mâ të ngushtë m'u afrue e më tha me zâ të ultë në vesh: "Pater, mos kij frikë, në kjoftë se na kapin, fishekun e parë e kam për ty! E di se nuk mundesh me mbytë vedin se je meshtár; ashtu si e di se bâ me të kapë, kanë me të shkye kortár-kortár. Mâ mirë plumbi em, Pater, se në pastë pasë ndonjë herë plumbi i dekës mbrendë dashtëni, njëky emi sigurisht ka mâ fort dashtëní se dekë."
E ndërsa isha ndërmjet plumbit të kuqve e të mikut, tashmâ e kishim kalue kufinin, tue hy në një tokë, ku s'na priste liria, por të gjitha të zezat.


Pal Dukagjini
Romë, qershor 2002



Ana Luka referon kujtimet e Pater Daniel Gjeçajt i cili bashkë me Camajn e të tjerë kapërceu kufirin më 1948.

Arratisja e Camajt, një histori e pazakontë


Mes 32 kumtesave që komentonin pa kufi "Martin Camaj në Kulturën Shqiptare", organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, historia që lexoi Ana Luka e shtendosi sallën e kapur në lodhje dhe monotoni. Ishte ndër të paktët zëra që u dëgjua në qetësi deri në fund. Gruaja e fisme, rreth të 70-ave, solli një dëshmi unikale: arratisja e Martin Camajt (1925-1992) nga Shqipëria, ku nuk shkeli më gjer sa jetoi. Janë kujtime të fratit françeskan Daniel Gjeçajt, të takimit të parë të tij me Martin Camajn në vitin 1948 në Rrogam të Thethit. Në këtë vend të humbur, Camaj bashkë me 36 të tjerë, ndër ta dhe Pater Danieli, priste të arratisej drejt Jugosllavisë. Falë bujarisë së Ana Lukës, "Shekulli" po e boton të plotë këtë kujtim shkruar frati françeskan më 2002 me pseudonimin Pal Dukagjini.
Ana Luka, bashkëpunëtore e redaktore e pater Daniel Gjeçajt për vite, e ka shkëputur këtë kujtim nga një tufë dorëshkrimesh të Bibliotekës së fratit në Romë, qyteti ku Luka jeton dhe punon, në Radio Vatikan, qysh prej vitit 1991.
Dorëshkrimet, ndër to letra që Ana Luka ka shkëmbyer me Martin Camajn pak kohë se ai të ndërronte jetë, botohen në përmbledhjen e plotë të veprës së poetit, shkrimtarit, gjuhëtarit. Bardhyl Demiraj, redaktor i kolanës me 10 vëllime të krijimtarisë letrare të Martin Camajt, bën të ditur se puna me veprën ka mbaruar. Pritet të promovohet me rastin e nderimit të Camajt me titullin "Nderi i Kombit" nga Presidenti i Shqipërisë. J.P

shekulli

[puroshkodran]

Camaj, parathanës i vendformimit të Neostandardit

Ledi Shamku-Shkreli

Kolegë, jemi mbledhë sot përreth Camajt, ndaj Martini s’mund të mungojë. E, më fort se kur flitet për atë vetë, ai duhet me qenë i pranishëm sa herë që flitet për Shqipen – gjuhë amtare e tija dhe jona. Kështu pra, meqë krye-verb i fjalës time sot është Shqipja, përmasa jonë etno-kulturore, ju grish të kthehemi 20 vjet mbrapa në kohë, në 2 dhjetor të 1991, në Seminarin e Salernos kushtuar shtresimeve të shqipes. Ky seminar u çel nga Camaj, pikërisht nga Camaj, dhe nuk është gand që Adolorata Landi dhe Patrizia del Puente zgjodhën atë për me hapë një seminar, i pari i një kohe kur besohej se fryma e lirisë dhe demokracisë do ta rimte sërish edhe pëlhurën tonë gjuhësore të ngrirë nga diktatura. Thashë pak parit se Camaj sot nuk mund të mungojë, ndaj le t’i ndëlgojmë kumtet e tij: “Ka rreth njizet vjet qi në Shqipní po vazhdon proçesi i normalizimit të gjuhës, i cili nuk merr parasysh randësinë e dialekteve e të historisë, ase të dokumentave si: dorëshkrime, tekste letrare etj. Teoria themelore qi drejtoi procesin e ndjekun për zbatimin e normës, qi në të vërtetë âsht vû në jetë me dhunë, i përket Stalinit. Hoxha (nuni i saj sipas Camajt) në vend të gjuhës, imponoi praktikisht dialektin e vet, ase mâ mirë, nji prej nëndialekteve të tosknishtes lindore. Cdo variant tjetër gjuhsor letrar u ndalue, në veçantí ai i veriut. U pengue edhe zhvillimi i tosknishtes tradicionale letrare, në veçanti përbâsja e saj perëndimore, qi âsht zhvillue në hapsinën prej bregut shqiptar të Jonit deri në Peloponez e prej aty bashkohet me zonat arbëreshe të Italís jugore. Këtu âsht trashigue nji traditë letrare e zgjedhun e tanë sqimtí, e ngjashme me klimen e butë mesdhetare”.
Ngula këmbë që për punë të shqipes së përbashkët sot Camaj të shprehej vetë, ashtu shkipët e pa “dragomâj”, për t’ia shkëputë kumtet e tij cergave tjetërsuese, të cilat vijimisht e përmes manipulimesh, e kanë cilësuar si hiperlokalist, anti-unitar e anti-kombëtar. Porse Camaj është ndër të rrallët, për të mos thënë i vetmi që iu referohet gjithnjë tri koineve sa herë rrihet argumenti i normës. Ai dëshmon për këtë trinì si in varietate concordia, apo për t’ia dhënë fjalën atij vetë: “për gati nji gjysë shekulli para ardhjes së stalinizmit, tre variantet letrare janë zhvillue lirshëm në nji simbiozë harmonike. Weigand-i, Nahtigal-i, Pekmezi, Xhuvani e deri edhe autorë veriorë si Fishta e Gurakuqi, këshilluen qi unjisimi i gjuhës zyrtare të mbërrihej nepërmjet “avitjes” së këtyne varianteve. Kjo gja duhej me u krye jo në mënyrë të vrazhdë. E në të vërtetë, deri në 1944 shoqnija shqiptare zhvillohej në nji rreth simbiozet familjare, kulturore e gjuhsore. Në veçanti në Tiranë kryheshin kontaktet e para gjuhësore mes atyne që përdorojnë dialekte të ndryshme; aty kryhet afrimi. Treguesit e këtij afrimi ishte dashtë me u ndjekë me kujdes, duke gjetë rrugën mâ të drejtë për unjisimin e gjuhës”.

Në duam ta përmbledhim, kumti kryesor i citimit të mësipërm është se Camaj, njëzet vjet të shkuara, gjykonte se shqipja e përbashkët evolutive, do ta kish pasë epiqendrën e vet të formimit në truallin sociolinguistik të Tiranës kryeqytet. Natyrisht, mendonte Camaj, do ta kish pasë po të mos ja kish zënë vendin Shqipja Totalitare. Madje, shton gjuhëtari, n’atë truall jo vetëm do të latohej entiteti gjuhësor prej miliona replikash kompromise nga çda areal shqipfolës, por po në atë amë sociolinguistikte duheshin zgjedhur edhe elementet rregullarizuese të induktuara (Treguesit e këtij afrimi ishte dashtë me u ndjekë me kujdes, duke gjetë rrugën mâ të drejtë për unjisimin e gjuhës). Nuk është i vetmi Camaj që e mendon kësisoj. Guiraud në vitet ’70 shkruan: “duhet shqyrtuar mirë ligjërimi popullor parizian, që sot në fakt është ligjërimi popullor i thuajse të gjithë francezëve, apo së paku i atyre që e përdorin frengjishten në mënyrë të natyrshme”.
Çfarë ndodhi në fakt në këto 20 vjet? Për nga pikëpamja sociolinguistike gjithë këto kohë lëvizjesh të lira demografike, Tirana, në aspekt gjuhësor, nisi të shërbejë si truall pritës për nivelet dhe regjistrat e ndryshme gjuhësore që konvergojnë aty si ligjërime ardhëse. Saussure pohon se të gjitha gjuhët ardhëse do të ndryshojnë nën trysninë e sistemit gjuhësor pritës; por nuk është vetëm gjuha ardhëse ajo që ndryshon, pasi edhe idioma pritëse pëson ndikime nga përplasja me të parën. Kështu ndodh që trualli gjuhësor konservativ (i Tiranës) modifikon ligjërimet ardhëse, por njëkohësisht modifikohet prej tyre. Nga ky “proces alkimik” lind njëri ndër nivelet më të rëndësishme ligjërimore të Shqipes së Sotme, i cili në terma bashkëkohorë përkufizohet si Substandarti i Metropolit.
Por vini re, është shumë i rëndësishëm fakti që trualli gjuhësor pritës i Metropolit ja ka dalë ta ruajë karakterin konservativ. Për nga pikëpamja strukturore, ky fakt shpjegon edhe pse një pjesë e mirë e akomodimeve të sotme të shenjuesve zyrtarë, akomodime të cilat kryhen prej këtyre forcave vetëstrukturuese, ndjekin shpesh për inerci hullinë konservative. Ndaj duke i parë në çelës diakronik, shumica e përftesave të sotme, ndonëse rezultojnë si inovacione në raport me normën, në raport me shqipen vetë dhe në thelb të tyre del se shpesh janë konservacione. Nga ana tjetër, prurjet e shumta e të shumllojshme qoftë diatopike, qoftë diastratike që derdhen në Substandartin e Metropolit, janë kryesisht të llojit inovativ. Fakti që këto inovacione përpunohen në një truall gjuhësor, substrati i të cilit, siç e kemi analizuar në punime të mëparshme, është me karakter konsevativ, bën të mundur që neoformat e Shqipes së Sotme të mos jenë mutacione por fraktale të mëtejshme të së njëjtës lëndë historike. Me fjalë të tjera duam apo nuk duam ne, Substandarti i Metropolit bëhet kështu njëri ndër garantët e evolucionit të pandërprerë të Shqipes Publike, i cili jo rrallë rezulton se po korrigjon edhe ndërhyrjet e djeshme subjektive në lëndë të Shqipes. Ndodhemi përpara një situate jo vetëm interesante nga pikëpamja gjuhësore, por edhe historike. Kjo “gjendje” duhet studiuar sa më shpejt, pikërisht se po të shqyrtohet dhe të përkrahet në kohë, do të shpjerë në forcimin dhe rivlerësimin mbi baza reale të kodit gjuhësor mbarëshqiptar. Gjithë kjo ngaqë sociolekti, me epërsinë e tij komunikuese, thyen te çdo idiomë atë që Saussure e quan esprit de clocher - mendësinë e izolimit - dhe vë kësisoj në lëvizje proceset e uniformizimit objektiv. Z. Ardian Vehbiu, lidhur me domosdoshmërinë e marrjes në konsideratë të këtij entiteti nga studiues dhe planifikues të shqipes shkruan se: “në të vërtetë, standardi ekzistues i shqipes e ka potencialin për t’u rishikuar pa çuar kjo në ndonjë shkoqje të identitetit gjuhësor dhe kulturor të shqipfolësve; por se çfarë do të rishikohet pikërisht, dhe si do të realizohet kjo, varet në masë të madhe nga çfarë është adoptuar prej folësve vetë përtej llogoreve dialektore, në atë “rain forest” të biomasës së shqipes së sotme, që është Tirana.
Me fjalë të tjera Substandarti i Metropolit mund të konsiderohet si “gjuhë në kontakt” që farkohet në rastin tonë ndërmjet dialekteve dhe shqipes standarte të të gjitha stileve, ndaj dhe paraqet një fond të pasur gjuhësor. Veç të tjerash është edhe një vënie në provë e gramatikës, duke qenë se bazohet mbi mekanizma pragmatike që priren ta thjeshtojnë sistemin e kodit formal parashkrues. Saussure dëfton se “ai që e krijon gramatikën, e ka në dorë sa kohë s’e ka hedhur në qarkullim; por që nga çasti kur ajo përmbush misionin e saj duke u bërë pronë e gjithkujt, kontrolli del dore. Sikur njeriu të pretendonte se po krijonte një gjuhë të pandryshueshme, të cilën pasardhësit duhet ta pranonin të pacënuar, ai do t’i ngjasonte një pule që klloçkit vezë rose: gjuha e krijuar prej tij, me hir a me pahir, do të përfshihej në rrjedhën që merr me vete të gjitha gjuhët”..

Gjallimi i Substandartit të metropolit është një tjetër element prove në mbështetje të tezës se shqipja, si çdo gjuhë tjetër, zhvillohet përmes një continuum-i gradual evolutiv duke kaluar në këto etapa:

Dialekte g Varietete Krahinore g Shqipe Popullore g Substandart i Metropolit g Shqipe e Njësuar (Standard fg Neostandart)
Këtë iter do të ketë pasë në mend edhe Camaj njëzet vjet të shkuara kur tërhoqi vëmendjen tek rëndësia parake e asaj përziemje të vetvetishme që ka ndodhë e ndodh prore në Tiranë. Kjo prurje substandarte popullore, e cila mungon krejt në kodin standart, vijon të ushqejë përditë proceset ristandartizuese të shqipes. Dhe prania e substandartit është në të vërtetë prani e folësit e madje e një folësi kolektiv trashendental, i cili është bartës i shqipes që ka qenë po dhe i asaj që do të jetë. Gjithë këtë trashëgimi kodesh stilesh e regjistrash, të shkruar e sidomos të folur, tok me tharmin unitar të ardhmënisë, Substandarti e ofron pareshtur e përmes procecessh mirëfilli vetërregulluese, në ristandartizimin e shqipes letrare. Dhe në fakt matjet e kanë dëshmuar tashmë se ka lindur e po fuqizohet varieteti Neostandart si formë e thjeshtuar dhe e pasuruar e Standartit, që ka përdorim masiv dhe që gjuhësisht e kulturalisht paraqitet më i hapur se Standarti, pasi mund të përmbushë të gjitha nevojat e komunikimit publik, deri edhe ato praktike e të përditshme. Neostandarti gjendet në kapërcyell të gjuhës së shkruar e asaj të folur. Përbërësit e këtij varieteti del se janë: Substandarti i Metropolit + Tiparet e Gjuhës së Shkrimit. Ky rezultat është mirëfilli pohim i parathanës së Camajt: vendformimi i Neostandartit të Shqipes është Tirana Metropol. Po ashtu matjet dëftojnë se ky Neostandart po realizohet në plotninë e vet diamezike, pra si në rrafsh të folur, ashtu edhe në rrafsh të shkruar.

Neostandarti i shkruar është ai varietet i shqipes së përbashkët me të cilin po identifikohen gjithnjë më shumë përdoruesit e shqipes, duke filluar nga përdorimi i saj si gjuhë publike e deri te përdorimet vetjake nga nxënës, studentë apo shkrues të mesëm. Epërsia e këtij varieteti ndaj normës standarte qëndron pikërisht në dy tiparet karakteristike të tij:
- në prakticitetin e repertorit të tij gjuhësor, me të cilin mund të përmbushet një gamë mjaft më të madhe situatash shkrimore, pra jo vetëm situatat thellësisht formale;
- në afërinë që ngërthen ky varietet me përdorimet e folura dhe me formate trashëguara të traditës.

Neostandarti i folur është varieteti i Shqipes së Sotme drejt të cilit synojnë gjithë ata përdorues që, duke zgjedhur ta përvetësojnë në të folurën e tyre prestigjin që ofron gjuha letrare, e deskematizojnë dhe e ristandartizojnë vijimisht këtë të fundit në përputhje me kushtet e reja social-kulturore. Natyrisht që Neostandarti i Shqipes së Sotme ka edhe një gjurmë të ndjeshme të pragmatizmit gjuhësor, prej të cilit në mjaft situata ai paraqitet edhe si i varfër në mjete, por kjo çështje i takon më shumë kulturës së gjuhës sesa gjuhës vetë. Dhe si e tillë mund të përballet duke i kundërvënë mes tjerash një edukim gjuhësor demokratik, i cili nxit qarkullimin e mjeteve shprehëse, të atyre mjeteve të simbiozës së trashëgueme – siç e quan Camaj, duke pasuruar ksodore kompetencën e mandej performancën e shqipfolësve.

Kolegë, këtu e 20 vjet më parë Martin Camaj përfytyroi ringjalljen e unitarizmit gjuhësor në Shqipen që pat shkizmuar ideologjia. Parathana e tij shenjoi Tiranën e çliruar si vatër të unitarizmit gjuhësor. Njëzet vjet më pas, koha po i jep të drejtë vegimeve poetike e andrrimtare të atij që rrëfeu se: “ngjarjet qi i kanë ra për hise gjuhës time qenë edhe shkaku mâ i thellë qi më ka shtye me u marrë si shkencëtar me gjuhën”. Kjo që po ndodh në Tiranë është vetëm fillimi i një reforme nga poshtë mbi Shqipen.

Shënim: Kumtesë e mbajtur me 24 shtator 2010 nga autorja, në konferencën shkencore, organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike me rastin e 85-vjetorit të lindjes së Martin Camajt.

g.sh

[Xhuxhumaku]

Podrimja rrëfen: Mbrëmja e fundit letrare me Camajn



Violeta Murati 15/10/2010 11:29:00


Sot, në rastësi të dy takimeve me Martin Camajn. Ekskluzivisht për “standard”, poeti nga Kosova, Ali Podrimja, tregon mbrëmjen e fundit letrare me Camajn, në kryeqytetin e Bavarisë, atë të vitit 1992, vit kur u nda nga jeta shkrimtari

Fotoja që shihni të publikuar për herë të parë në “standard”, i takon vitit 1992, kur në kryeqytetin e Bavarisë bëhej një manifestim letrar me poetët e Kosovës; në foto është poeti nga Kosova, Ali Podrimja, dhe Martin Camaj. Dje, ekskluzivisht këtë kujtim, si ndarje e fundit me Camajn, na i vuri në dispozicion poeti Ali Podrimja me një histori krejtësisht të veçantë: “Para disa ditësh një plak nga rrethina e Gjakovës ma solli një zarf, ku qëndronte kjo fotografi e përbashkët me Martin Camajn dhe unë e shikova gjatë, fotografia ishte bërë që në vitin 1992, kur ishim në Mynhen pesë poetë nga Kosova. Sapo e kishte marrë vesh se gjendemi ne kryeqytetin e Bavarisë, Martini ia kishte behur në sallën ku mbahej mbrëmja letrare”.

Kur është gjendur përballë, Podrimja kujton se Camaj ka nisur të qeshë dhe u është drejtuar: “Po si më harruat mua? Zoti poet, ju jeni kaherë me ne”. Aty në mesin tonë, - vazhdon historinë e fotos Podrimja, - djaloshi i quajtur Dukagjin Tanushi kishte bërë ca fotografi me ne të pestë dhe Martinin. Si duket, kjo fotografi është e fundit nga një manifestim letrar i Martinit”.

Ndërsa sot, për rastësi, organizohet një mbrëmje letrare për Camajn, për të promovuar për herë të parë një botim akademik të plotë, sa qe gjallë e në postum të veprës së shkrimtarit. Për përgatitjen e veprës së plotë me dhjetë vëllime është marrë studiuesi Bardhyl Demiraj, një pasues i Camajt në degën e Albanologjisë në Universitetin “Ludwig Maximilians”, në Mynih, tregon se gjurmët e themelonjësit e kanë çuar në përkujdesjen më të fundit; drejtimin e punës për botimin e plotë të veprës së Martin Camajt, në rastin e 85-vjetorit të lindjes.

Qysh në kopertinën e librit shënohet se vepra letrare e Martin Camajt i kumton lexuesit “variantën gege”, të lëvruar e të sprovuar në rrethet letrare shkodrane të kohës, të cilën shkrimtari ynë në gjallje të vet nuk reshti së përpunuari dhe pasuruari në formë dhe leksik. Gjatë përgatitjes për shtyp, thuhet se është pasqyruar me besnikëri teksti letrar në versionin e tij përfundimtar, qoftë ky i botuar apo i lënë në dorëshkrim nga autori. I takon një botimi akademik që shteron gjithë veprën letrare të Camajt, e mbështetur nga shtëpia botuese “Onfuri” në Tiranë. Janë dhjetë vepra, parashikuar të ishin gati për konferencën shkencore që u mbajt në Akademinë e Shkencave, e organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike.

Nëse në libraritë e Tiranës nuk gjendet asnjë libër me veprën letrare të Camajt, Demiraj ka treguar se ky autor është i pranishëm në Universitetin e Mynihut, si një nga shkrimtarët për të spikatur të mërgatës shqiptare gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar. Prej ’92-sit, kur është ndarë nga jeta, është ngritur në Lengris, ku ishte vendosur familja Camaj, qendra e shoqatës kulturore “Martin Camaj”. Çdo vit, aty, tregon Demiraj, janë organizuar përvjetorë, ndërsa në rast të 85-vjetorit të lindjes së Camajt u mendua që katedra e Albanologjisë të përfaqësohej me dy projekte afatgjata, që kanë të bëjnë me veprën e plotë letrare të shkrimtarit, dhe e dyta të kishin një vëllim përkujtimor me studime albanologjike, letërsi, gjuhësi, histori që i përkushtohej kësaj figure. Projekti i dytë është kryer dhe Demiraj thotë se ka dalë tashmë një vëllim prej 600 faqesh, me pjesëmarrjen e 33 autorëve. Ndaj, promovimi i botimit të plotë të veprës së Camajt, sot, është realizim i atij projekti të parë që prezanton Demiraj, ku pritet dixhitalizimi për të pasur akses të gjitha rrethet e lexuesve.

Demiraj, që është drejtues i punës për botimin e plotë të veprës letrare, ka treguar pak ditë më parë se në to përfshihet gjithë prurja letrare e Camajt, si shkrimtar, prozator, poet, sidomos lirik, si dramaturg, po edhe si lëvrues i prozës së shkurtër, novelës, tregimeve e kështu me radhë. “Nuk kemi bërë asnjë lloj dallimi. Kemi marrë komplet veprën letrare, si të tillë të botuar, qoftë në gjallje të autorit, por dhe atë që ka lënë postum dhe që ka gjetur dritën e botimit në një mënyrë apo një tjetër në Shqipëri apo Kosovë. Ky është një botim akademik, ku përfshihet gjithçka e botuar nga Martin Camaj”. Në përgatitjen e këtij botimi, Demiraj tregon se qëllimi i vetëm ka qenë lexuesi, duke u nisur nga më i thjeshti, për të hyrë gradualisht në veprën e Camajt dhe ta çojë atë deri në fund; “pasi Camaj si i tillë, është një shkrimtar me dimensione kombëtare, sigurisht, por dhe ka pasur fatin e keq që nuk ka përjetuar në gjallje të vet kontaktin e vet me lexuesin shqiptar. Ka vështirësi të kësaj natyre, me të cilat duhet të ballafaqohemi ne përgatitësit e veprës, në mënyrë që të bëhet kjo lidhje midis shkrimtarit dhe lexuesit”. Camaj nuk ka shkruar në shqipen standarde apo siç thuhet gjuhën e njehsuar letrare; ai është poet lirik që vjen nga veriu dhe sigurisht do të shkruante në gjuhën e amës; Camaj ka pasur gjithashtu një sistem ortografik të vetin, të cilin e ka përmirësuar hap pas hapi; me vetëdije ka përdorur fjalë që sot quhen të rralla, sidomos për gjuhën qytetare; ka riaktivizuar me vetëdije edhe leksikun tjetër të autorëve shqiptarë të veriut - ja këto tipare thelbësore të shkrimtarit na veçon Demiraj, si për t’u kuptuar Camaj, njohur dhe përtypur prej lexuesit të sotëm në Shqipëri.

Çdo vëllim është parashikuar edhe me një glosar fjalësh të rralla, variantesh dialektore, me shpjegime, në mënyrë që lexuesi të mos ketë vështirësi për të përcjellë paragrafë ose të shkëputet nga një varg te një tjetër për hir të kësaj natyre. “Është gjuha e para tek Camaj dhe arti që fshihet pas fjalëve”, - thotë Demiraj.

Me këto vëllime shterohet të paktën ajo pjesë letrare që njihet. Kjo është garancia e përgatitësve të veprës, duke lënë të hapur një shteg se ndonjë ditë mund të zbulohet ndonjë dorëshkrim. Por, tani për tani mund të thuhet se vepra letrare e Martin Camajt në këtë botim akademik dhe filologjik është e ezauruar plotësisht.

standard

[shigjeta]

I jepet urdhëri "Nderi i Kombit" shkrimtarit Martin Camaj

Presidenti Bamir Topi dekoroi sot me urdhrin NDERI I KOMBIT shkrimtarin dhe albanologun e shquar shqiptar, Martin Camaj. Në ceremoninë e organizuar në presidencë merrnin pjesë familjarë të Martin Camajt, studiues, shkrimtarë dhe botues të tij. Fjalët e Presidentit Bamir Topi ishin shumë të ngrohta dhe me vlerësime të larta për njërin nga autorët më të rëndësishëm të letërsisë dhe albanologjisë shqiptare. Kjo ngjarje tërhoqi vëmendjen e qarqeve letrare e shkencore të Shqipërisë. Prej shumë ditësh shtypi vendas po boton shkrime të studiuesve shqiptarë për veprën e Martin Camajt.

Me një pjesëmarrje të gjerë të studiuesve shqiptarë e të huaj në këtë ceremoni të posaçme, presidenti Topi u përpoq të korrigjonte një padrejtësi ndaj këtij shkrimtari dhe studiuesi të njohur shqiptar, që diktatura e ndaloi gjithë jetën të kthehej në atdhe dhe të botonte librat e tij. Erika Camaj bashkëshortja e Martinit mori dekoratën e presidentit mes emocioneve të shumta duke falenderuar ata që e ndihmuan dhe e deshën Martinin në Kosovë dhe në Shqipëri. Studiuesit e mirëpritën nderimin e veçantë që iu bë autorit të njohur, ndonëse, siç u shërehën disa pretyre, kishin pritur që Martin Camaj të vlerësohej shumë më vite më parë.

Pak ditë para këtij dekorimi, shtëpia botuese Onufri botoi një seri të plotë me 10 vëllime të veprave të Martin Camajt, duke bashkuar të gjithë studiuesit në përgatitjen e këtij botimit serial. Për shumë autorë të ndaluar si Martin Camaj diktatura pengoi ashpër komunikimin me publikun e gjerë letrar, sepse ai arratis dhe kundërshtonte rregullat e realizimit socialist. Ky pengim ka sjellë shumë keqkuptime, ndaj edhe Erika kërkoi që veprat e tij së pari të lexohen.
Martin Camaj ndërroi jetë në vitin 1992, pasi i kushtoi shqipërisë shumë poezi, drama, prozë, dhe studime albanoligjike qysh nga “Meshari” i Gjon Buzukut dhe deri te letërsia moderne. Titulli “Nderi i Kombit” është një dekorimet më të larta të shtetit shqiptar. Camaj ishte albanolog i nivelit të lartë, poet, shkrimtar, poet e dramaturg shumë i mirë, por për fat të keq ishte i ndaluar nga diktatura komuniste që të komunikonte me lexuesin shqiptar. As të vinte, as të botonte, dhe as të sillte libra në Shqipëri. Në fund të fundit, ai si edhe çdo autor tjetër, kërkesën kryesore e kishte ndaj lexuesve që ta lexonin veprën e tij, kërkesë që e shprehu edhe një herë bashkëshortja e tij - Erica Camaj: “Më lexoni, pastaj më gjykoni”, ishte kërkesa e tij ndaj popullit shqiptar, që i kushtoi gjithë jetën me studime dhe shkrime të shumta.

VOA

[Xhuxhumaku]

Martin Camaj si shelbues i të tijve

E martë, 26 Tetor 2010 10:18


NgaR.AUREL PLASARI

Kur e merr të përmbledhur në një botim veprën e shkrimtarit, d.m.th. kur e ke atë...

...në dorë “një copet”, shtohen edhe mundësitë që fenomenit Camaj t’i qasesh prej drejtimesh të ndryshme, që mbi fenomenin e ndërlikuar që përbën vepra e tij, gjuha e tij, personaliteti dhe, sidomos, fati i tij, të mendosh më në thellësi.

Kam përshtypjen se njërin ndër vështrimet me interes të këtij fenomeni do ta përbëjnë marrëdhëniet specifike mes krijimit letrar të Camajt dhe rrethanave të pazakonta nëpër të cilat iu desh kulturës shqiptare, posaçërisht asaj të Veriut, të kalonte për gati një pesëdhjetëvjetësh, aq sa pati qenë përafërsisht edhe krijimtaria e shkrimtarit. Prej një kësi vështrimi, njëri nga leximet e mundshme të veprës së tij do të ishte edhe leximi si një akt shelbues, çfarë do me thënë shpëtimi, rifitimi nëpërmjet një shpërblimit (lat. redemptio). “Shelbim” emërtohet në terminologjinë e mistereve të krishtera ai akt që parakupton shpëtimin (lat. salvatio), fitimin përsëri të gjinisë njerëzore nga ana e Krishtit, “shelbues i njerëzve”. Në parantezë kujtoj se të shtënit në aparatin kritik e një koncepti të huajtur nga religjioni quhet diçka “normale” në teorinë e letërsisë ose nëteoritë e arteve; një pjesë e mirë e termave themelorë në to, si frymëzim, rrëfim, krijim, krijues etj. rezultojnë të marra prej sferës religjioze, sikurse edhe vetë aparati konceptual i religjionit ka ardhur duke u pasuruar me terma prej këtyre teorive. Në një kuptim parimor, edhe vetë shkrimtari ka kallëzuar se “fund e maje vepra ime ka Provaninë e Perëndisë mbrendë”.

Po të ndjekësh rrugën analitike, pra mbrapavajtëse, aktin shelbues të Camajt do të duhet ta lidhësh pikësëpari tek ai grup shkrimtarësh me të cilët Camaj si shkrimtar ka marrëdhëniet më të afërta, thuajse gjenetike. Është ai grup shkrimtarësh (kryesisht) të Shkodrës, që duke dalë (figurativisht) prej saj, punuan për ta shthurur neoklasicizmin tradicional jo vetëm në shtypin e qytetit të tyre, por sidomos në atë të Tiranës (revistat Illyria, Minerva, Shkëndija etj.), ndonjëherë edhe të emigracionit. Ky grup, që bartte në letërsinë shqipe të viteve ’30-’40 modernizmin e Mallarmé-së dhe Valéry-së, dekadentizmin baudelairean e dannunzian, precioz e estetizant, deri edhe neosimbolizmin belg, përvijoi në letërsinë shqipe konturet e një avangarde letrare. Prirja u ndie shumë më e përmbajtur te shkrimtarë si Palaj ose Shantoja, por më e shpërfaqur nga Koliqi te Gaspër Pali edhe më i ri. Nga ky vështrim, prej kryeveprës së Camajt, Dranja, për shembull, mund të bëhet një depërtim interesant, gjithnjë nëpërmjet leximit, te Pasqyrat e Koliqit e deri tek autorët që këtij i kanë shërbyer si gurra.
Nga ana e saj kjo avangardë – ose dhe gjysmavangardë në daçi – lidhet tek ajo periudhë që mund të quhet “mosha e artë e letërsisë shqipe”. Periudha përurohej prej dy shkollave letrare të Shkodrës: asaj të jezuitëve dhe asaj të françeskanëve; e para e mbërrinte lulëzimin e vet maksimal me Mjedjen, e dyta kishte për kulm të vetin Fishtën. Pa u futur në imtësitë e specifikave të këtyre shkollave (ato i ka përshkruar më së miri Koliqi), mund të thuhet se, pavarësisht që në pikëpamje arsimimi Camaj delte prej Kolegjit Saverian (d.m.th. të Etërve Jezuitë), në pikëpamje të traditës letrare më ngjan se ai ndikimin e pësoi të shartuar: prej të dyja shkollave. Prej këtyre të dyjave, me gjithë specifikat e tyre – më vonë të rrafshuara përdhunshëm nga buldozeri i historisë zyrtare të letërsisë shqipe – çfarë konkretisht do të lexohet nëpër shkrimin e Camajt?
Një përgjigje e plotë do të jepet mbas studimesh të përimtuara kushtuar veprës së tij, në poezi e në prozë, por ajo çfarë pa dyshim vërehet është shpërfaqja e kësaj tradite nëpër një proces “magjie të tekstit” (Camaj), të funksionalizuar si tek ekzegjeza e lashtë fetare, ashtu edhe në tekstologjinë e sotme, nëpër procesin e palimpsestit, prej të cilit vetë shkrimtari “fascinohej”: tekste të shlyera nga pergamena për t’u mbishkruar së rishti e së rishti. Kështu, nga specifikat e “shkollës së jezuitëve” duket të ketë trashëguar, nga njëra anë, prirjen apostolike, me gjasë edhe neutralitetin ndaj lëvizjeve politike; nga ana tjetër, shijen për klasiken, neoklasiken deri te klasikegjantja (“në të gjitha poezitë e mia ka principe metrike të fshehta…”), prirjen për pastërtinë në gjuhë, në mos edhe pozicionin elitist, gati-aristokratik, të poetit i cili, i kushtëzuar pikësëpari nga një realitet politik negativ, në rastin e Camajt fshik ndonjëherë kufijtë e asaj që quhet “poetikë negative”. Ndërsa impakti i letërsisë popullore, kërkesa për shprehësi të gjallë të fjalës, hulumtimi i mendësisë malësore gjithë kontraste ngjajnë të jenë pikërisht të gurrës tjetër, asaj të “shkollës françeskane”.
Më përthellë kohës, mund të thuhet edhe se Camaj, si të gjithë shkrimtarët e mirë ballkanas, pavarësisht nëse shkruajnë në Vjenë, Londër a Paris, nuk u ka shpëtuar dot lidhjeve intime me letërsinë gojore. Për shkrimtarë të këtillë – të mirë – kjo mbetet një kontingjencë e pashmangshme. Te Camaj ajo amplifikohet edhe më prej vetë karakteristikave të Dukagjinit të tij: “Kam lindë në një vis të egër, ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit, kaq i thyeshëm ashtë ky vend…”. Është fjala për një zonë të njohur si ultrakonservative: një “botë më vete”, me një shoqëri heroiko-patriarkale deri në fillim të shek. XX; një rezervat tipik i së drejtës dokesore shqiptare të stërlashtë, formuluar edhe ajo në një frymë epike, me fuqi shprehëse të jashtëzakonshme, mbrujtur prej një mendësie arkaike; një zonë që pati shërbyer, sidomos për shkrimtarë të Veriut, si arsenal mitesh, ritesh prej epokash nga më të moçmet, kozmogonish primordiale, besimesh e bestytnish, ku çdo majë, çdo luginë e çdo pyll ka orën e vet mbrojtëse; me buaj që e fshehin fuqinë ndër “brina” e me drangoj si “persona të lindun me këmishë”; një depozitë legjendash të malësorëve që janë mjeshtër formulimesh sintetike e eliptike, ku gati çdo burrë këndon e i bie një vegle muzikore. Dukagjini i Camajt përfillej edhe si një nga zonat-bërthamë të epikës legjendare, ku bashkëdikonin motive ndër më të rrallat të epikave të lashtë europiane, mbetëza këngësh të qëmoçme, fragmente të hapërdara epitalamësh, gjamësh a elegjish si – ndoshta – askund tjetër në Shqipëri.
Kur ta kemi vënë si duhet në dukje atë shumicë fijesh që e lidhin artin e Camajt për këtë “botë”, atëherë edhe modalitetit “hermetik” të poezisë së tij, për të cilin është folur me të tepërt, do të jemi në gjendje t’ia zbulojmë zanafillën më të plotë, pa e lidhur në mënyrë të thjeshtuar me një Ungaretti, një Montale ose një Quasimodo. Të mbahet parasysh, paraprakisht, se lëvizja hermetiste nuk u konstituua si shkollë dhe nuk përbëri një rrymë, nuk pati një program dhe nuk botoi një manifest letrar. Faktit që poeti ynë ndoqi ligjëratat e Ungaretti-t atëherë do të dimë t’i japim vendin e duhur në interpretimin e tekstit. Nëse nuk harrohet që qendra rrezatuese e hermetizmit italian pati qenë Firencja (“njëfarë qyteti i rrethuar, njëfarë ishulli i veçuar”), atëherë do të jetë më i lehtë hetimi i “Firences” shqiptare të Camajt: “Aty si tash para se me ardhë fiset/ ishe/ me tambël në plasaritjen e currave/ e me themele në ujin e njelmë”. Sidomos, mandej, po të vijosh rrugën pesë kilometra në veri-lindje të saj duke kapërcyer ngrehinën e moçme venedikase që e quajmë “Ura e Mesit”. Mbasi ta kesh përfytyruar poetin duke mbajtur vesh në një nga rreshtat e parë në një aula magna mbushur përplot me dëgjues të Universitetit të Romës, në një orë muzgu, ndërsa në podium hermetisti plak italian ligjëron, duhet të jesh në gjendje të rindërtosh edhe një vizion tjetër. Për shembull: ta përfytyrosh poetin e ardhshëm shqiptar në një mbasdite pranvere në Dukagjinin e tij, pranë burrave të shtëpisë X. Në oborr të një kulle ata presin tek mbërrin së largu, nga mesi i një pylli ahesh, një figurë jo e zakontë: vjen i ulët nga shtati, i lëviz krahët në mënyrë paksa qesharake dhe nën rrezet e fundit të diellit i vizllon jeleku i kuq i qëndisur n’ar. Ky është “Orfeu i Dukagjinit”, i panjohur jo vetëm për kryeqytetet letrare të Europës, por edhe për të shumtën e shqiptarëve. Për të thuhet se e flet shqipen e Maleve si askush tjetër. Bashkëkohësit dëshmojnë se shprehet me një lehtësi marramendëse: i përpiktë në frazë, i pastër në shqiptim, tregon me një art të përkryer tregimtari. Është i pamohueshëm ndikimi i Giuseppe Ungaretti-t mbi poetin tonë, për shembull, për sa i takon intelektualizimit të “mesazhit poetik”, por është njëkohësisht e pamundur të mos vësh re se jo vetëm te Një fyell ndër male, por edhe te Lirika midis dy moteve, Vargje të shpërndame, Njeriu me vete e me të tjerë, madje deri te Nama dhe Buelli, diapazoni poetik i Camajt ka diç që vjen dhe e tejkapërcen horizontin ungarettian, sikurse – pak a shumë – e ka pasë vënë re Arshi Pipa. Të hulumtuarit e kësaj specifike ka gjasa të shpjerë pikërisht tek ajo odë burrash, ku burri më i çuditshëm është ulur këmbëkryq mbi qilim. Me lëvizje të përngadalësuara, thuajse kinematografike, ai ka mbështetur fundin e lahutës mbi këmbën e tij të mbathur me një çorape leshi të bardhë qëndisur me të kuq e me fill ari. Kur fillon t’i bjerë veglës, e afron veshin e majtë te dora, gishtat e së cilës lëvizin shpejtësisht mbi kordë. Ndërsa ligjërime të Ungaretti-t, si edhe recitime të tij nga Radhoi i një plaku, kanë mbetur thesar i regjistruar i kulturës italiane e europiane, të cilin ke mundësi ta shijosh edhe sot e gjithë ditën përmjet regjistrimeve televizive, ballafaqimin e Camajt me artin e “të tijve” vetëm sa mund ta rindërtosh hipotetikisht. Kënga e këngëtarit tek oda e burrave është një lloj recitativi, në krye i ngadaltë, mandej gjithnjë më i shpejtë. Këngëtari i shqipton dhjetërrokshat gjithë bravurë, duke ruajtur qartësinë edhe kur intensiteti i deklamimit e detyron të mbërrijë një shpejtësi të pabesueshme fjalësh. Vargjet janë të nginjura në metafora, vende-vende të jashtëzakonshme për nga harmonia imitative. Këngëtari ka një ndjeshmëri të mrekullueshme: gjatë këngës herë e ngre vetullën e majtë dhe e ul të djathtën, herë i mbërthen sytë te trarët e tavanit. Këngëtari quhej Gjergj Pllumi, virtuozi i Dukagjinit në vitet ’30-’40 të shek. XX. Veç përshkrimit që na ka lënë për të Koliqi, i cili e shfrytëzoi për tezën e vet të doktoraturës, një artikulli të botuar diku në një revistë prej At Palajt dhe një komenti të At Cordignano-s, si edhe ndonjë shënimi tjetër pa rëndësi, ai tani thuajse është krejt i panjohur për shqiptarët. Megjithëkëtë, çfarë mund të thuhet me siguri është që, nëpërmjet një arti të tillë si ky i Camajt edhe Gjergj Pllumi vjen i shelbuar. Metaforat vizlluese të këngëtarit, që dukeshin se i mori era, janë qëmtuar e shpëtuar. Shqipja e moçme e gjysmë-shkrimtarëve dhe gjysmë-mistikëve të Veriut, gjuha e një letërsie lindur prej liturgjisë romake dhe mbrujtur me mendim të sajin, lirika e një jezuiti të madh dhe satira e një françeskani po aq të madh, të gjitha janë shelbuar prej atij që quhet Martin Camaj. Dhe, tok me të, jetojnë edhe ata: “Ky libër lëkure i përngjet një populli/ i cili nuk qet asgjâ në harresë”.
Ç’është e vërteta, shpesh deklaratat e shkrimtarëve të njëhershëm për sigurinë e leximit të tyre deri në amshim, për mbijetesën nëpërmjet artit të krijimeve të tyre, na duken si mburrje a vetëlavdërime. Por realiteti i fakteve historiko-letrare vërteton se nuk qenkëshin të tilla. Kalimet e fshehta nga një poet te tjetri, ky bashkim – dhe jo ngatërrim – realizohet në mjedisin e gjuhës. Luan rol në këtë mes edhe aftësia e habitshme e gjuhës për të rrokur si të kohshmen (temporalen) ashtu edhe të pakohshmen (atemporalen) e njerëzve. Gjuha regjistron mënyrat kalimtare të të menduarit dhe të të ndierit, karakteristikat e qëndrimit të çdo brezi historik në çastin që atij i është dhënë të jetojë. Kështu gjuha e Camajt dëshmon kohën kur ai jetoi por, përpos se si shprehje e kohës së tij, e së kohshmes, ajo na jep të regjistruar edhe të shkuarën e shqipes e (me gjasë) edhe diç nga e ardhmja e saj, shkurt: të pakohshmen. Camaj vetë, kur ia vlerësuan lart veprën e tij, arriti të pohonte ndoshta pa qenë i vetëdijshëm se çfarë pohonte: “...nëse qenka kështu, atëherë merita asht e gegnishtes që përdori”. Për Camajn shqipja ishte sa mjet komunikimi aq edhe objekt studimi. Shkrimtari që shkroi një nga poezitë dhe prozat më moderne të letërsisë shqipe ishte, për shembull, edhe njëri ndër më të mirët specialistë të Mesharit buzukian. Kurrfarë habie nuk është që prej një kësi specialisti të presësh vargje si: “…jam pelikan zog i truom ndë rrenoje/ turmec i egrë gjamuos… ndë shkretii”, të cilat nuk vijnë veçse si një “apokrif” tekanjoz i tekstit autentik nga libri më i moçëm i gjuhës shqipe: “U-bâshë ëmbë shembelltyrë por-si pelikani ëmbë shkretiit… por-si turmeci i egrë qi bân herdhen përmbii të ëmbëluomet të shtëpiisë” (Psalmi 101,7). Edhe një kontingjencë e tillë vërteton se gjuha e sotme e një poeti gjallërohet, përsëritet e përtëritet me gjuhën e gjithë të djeshmëve të poezisë, që tek e sotmja bëhen të pranishëm. Kështu gjuha e Camajt, si dhe e çdo shkrimtari si Camaj, shkon duke i mundur kohët që, gjithsesi, i mbart Brenda vetes.
Këtë privilegj për të sintetizuar ndryshimet e kohëve, si bazë e konceptimit të poetit Brenda traditës, e ka formuluar Thomas S. Eliot-i kur thotë: “Njeriu shkruan jo vetëm me brezin e tij ndër eshtra, por me ndjenjën se gjithë letërsia e Europës, prej Homerit dhe, brenda saj, edhe letërsia e vendit të vet, ka një ekzistim simultan dhe përbën një rend simultan […] Në këtë kuptim, asnjë poet as artist nuk ka domethënie të plotë ai vetë. Domethënia e tij, vlerësimi i tij është vlerësim i marrëdhënieve të tij me poetët dhe artistët e kaluar”. Nëpërmjet këtij parimi mbërrihet tek ajo çfarë, simbas Eliot-it, përbën “të kaluarën e së kaluarës” (the pastness of the past), sekretin me anë të cilit shkrimtari i siguron vetes mbijetesën. Atëherë, sa ç’mund të shprehej i lumtur Camaj që në jetën e vet pati fatin të dëgjonte, fjala vjen, Gjergj Pllumin, po aq i lumtur do të ishte edhe “Orfeu i Dukagjinit” që pati fatin të dëgjohej prej shkrimtarit të ardhshëm. Sa ç’mund të jetë fatlum djaloshi që u ushqye te gurrat e Shantojës e Koliqit, të Prennushit e Palajt, të Mjedjes e Fishtës, të Budit e Buzukut, virtualisht gjithaq fatlumë do të qenë edhe këta shkrimtarë që u patën lexuar prej atij që një ditë do të bëhej Martin Camaj.
(Fjalë e mbajtur më 14 qershor 1997 në veprimtarinë e organizuar nga ish-Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Gruas me rastin e 5-vjetorit të vdekjes së Martin Camajt dhe të botimit të veprës së tij në seri prej shtëpisë botuese “Apolonia”).

panorama.