Frederik Rreshpja

[katana]

Qerret e lodhura si një kor tragjedish antike

Hans-Joachim Lanksch

F rederik Rreshpja (a Reshpja, të dhanat luhaten), i lindun më 1941, a
1940, âsht nji legjendë për së gjalli. Njohësit seriozë të poezisë ia
nisin kuvendit të entuziazmuem sapo përmendet emni i Fred Rreshpes. Në
jetën publike dhe në skenën letrare të Shqipnisë, ai nuk âsht i
pranishëm. Përmbledhjet e poezisë së tij nuk gjenden mâ në shitje.
Kritika letrare në Shqipní, me sa ekziston, nuk e merr mâ në dijeni
poetin Reshpja.

Nga “Leksikoni i shkrimtarëve shqiptarë 1501 – 2001” i Hasan Hasanit
(Prishtinë, 2003) e mësojmë vendin e shkollimit dhe të studimeve si dhe
vjetët e botimit të librave të tij, kurse nuk mësojmë me asnji fjalë qi
Frederik Rreshpja ka kenë burgaxhi politik për 17 vjet, mu në moshën mâ
produktive të çdo shkrimtari, mes moshës 30-vjeçe dhe 50-vjeçe, gjâ qi e
mësojmë vetëm nga “Historia e Letërsisë Shqiptare” e Robert Elsie-t
(Tiranë – Pejë, 2003)…

…Poezitë e Frederik Reshpes s'përmbajnë barra të panevojshme, fjalë të
gzhollta. Çdo element teksti âsht me funksion. Tekstet, megjithatê, nuk
të duken të turnueme dhe të mpira, por janë plot ngrohtësi dhe jetë.

Sa e paqetë dhe e trazueme të jetë jeta e Frederik Reshpës për së
jashtmi, aq i përshkon poezitë e tij nji frymë e qetë dhe e rregulltë,
ku rregullsia dhe qetësia e vjershave të tij aspak nuk të bâhen sikur
kapak artificial mbi nji vulkan vlues.

Reshpja s'âsht poet i gazëllimit himnik, pa lëre ekzaltimin kombëtar.
Temat e tij janë humbja, dhimbja, vetmia, qi i derdh në vargje të nji
individualiteti dhe bukurie prekëse. Larg gjithë toposëve avazesh
albanocentrike, poezia e Frederik Rreshpes âsht letërsi e dorës së parë
të kalibrit europian.

Dita e gjahtarëve

Na zuri mëngjesi në udhe

Moj kapelja ime e vjetër



Rrugë, re. Përpara hieroglifja e madhe e ditës.

Kyçin e saj e mban nata.



Lumi Je është shumë larg

Po mua pse më ze malli për toka që nuk i kam parë kurrë?

Vetëm zërin e tyre e kam parë te Li Bo.



Verës që shkoi kisha një stap që u bë shelg te prroi i vjetër.

Do vinë zogjtë, do bëjnë fole

Dhe ne nuk do të jemi më të vetmuar

Moj kapelja ime e vjetër.

Deri në ditën e gjahtarëve.

Gjahtarëve të mallkuar.



Dimër



Bie dëborë. Rënkojnë

Qerret e lodhura si një kor tragjedish antike

Në udhën e fshatit

Dhe mua m'u kujtua pabesia jote.



Sigurish dëborën e ka shpikur një hyjni e pabesë

Mëpastaj Zoti i tradhëtuar vështronte

Fushën ee mbuluar me qefin.

Si për një të vdekur madhështor.



Ah, si të shkoi ndërmend pabesia!

Si të shkoi ndërmend dëbora!



Më ke dashur shumë.

Por erdhi një ditë që shpike dëborën.

Tani udhët janë zënë.

Dhe unë rri e vërej fushën ku vdes madhërisht dashuria.



Kronikë për zgjedhjet



Një gjethe u bë zog dhe vajtoi mbi ullishte.



Nga fshati kundruall dolën pleqtë,

rendën pas shpitrave që silleshin në ajër

drejt Kashtës së Kumtrit.



Të vrarët i rreshtuan në sheshin DEMOKRACIA

Mbështjellë me çarçafët e dhëndërisë.



Por shtypi tha se zgjedhjet qenë të ndershme,

të lira dhe korrekte. Ashtu dhe TV-të.



Pastaj lanë gjakun

Te ullishtja me drurët e përdredhur nga dhembja.

Eh! Ullinjtë e Shqipërisë dhe paqa juaj e mallkuar!



Deklaratë shtypi



Skllevër mosmirënjohës, ju deri dje

Te këmbët e diktatorit jeni shtrirë,

Dhe më keni quajtur mua skandaloz

Për fjalën time të lirë.

Enveri lëshonte urdhër-vdekje

Por prangat m'i keni vënë ju

Tani shkruani për mua parrulla nëpër gazeta

Dhe i varni si prangat nëpër mure



Skllevër mosmirënjohës dhe të marrë

Kope hipokritësh servilë,

Unë muret dhe prangat ii pështyj,

unë kam lindur skandaloz dhe i lirë.



Mike e vjetër



Jo, ti nuk je zbardhur mikja ime e vjetër

Por amalgami i çmendur i pasqyrave

Të ka mbuluar në dimër.



Ik nga pasqyrat,

Pellgjet janë më të ndershëm

Sepse të bëjnë narçiz.



Si ike kaq befas?

Kështu tërë ikje ke qënë dhe në rini...



Të kërkova nëpër hollet e hoteleve,

Vetëm diku në një bar të vjetër,

Si një krah i thyer pulëbardhe,

Kishte mbetur pak dimër nga ti.

Profetët e rremë



Dhe kemi qënë tmerrësisht të persekutuar

Dhe jemi biblikë me biografi të mirë



Mjer ju po i besuat çdo të kryqëzuari!



Dhe vetëm ne mund t'u çojmë në parajsë.

N.q.s. s'na besoni, ne mund të marrim edhe masa.

Injorantët e dreqit!

Amen!



Vizatime



I.

Mos i beso magjisë së mallkuar

Të telefonit të zi

Dërgomë një fjalë nëpër telat e vetëtimave.



II.



Një dorë plumba mbi xhamin e stendës.

Metal vrasës! Atje te rrënjët e tërmeteve.

Vallë nuk e ke ditur që në këtë botë ka edhe statuja?

[nimf]

Rekuiem

Noton ne perrua me gjethet mbeshtjelle
Nje dite e vdekur vjeshte
Dhe shterget e fundit shkuan te ngrire
Mbi syte e verdhe ne heshtje

Rrezohet nga druret trishtimi I bores
Lugina me hene e lyer
Dhe dreret e eres vene kujen ne dhembje
Me binjet prej akulli thyer

Me vdiq dhe kjo vjeshte, me shkoi dhe kjo dite
Qefini me gjethe thare
O dimri I drereve me briret ne ere
Ke vjeshte te qaj me pare?



Poezine e mesiperme e gjeta ne nje gazete ne Shqiperi para 2 vjetesh, edhe e hodha ne nje bllok qe kisha me vete pa i dit atehere permasat e autorit qe e ka shkruajtur.

[Xhuxhumaku]

Ja pse dua të vras veten

Tuesday, 01 November 2005

Jeton i braktisur dhe ku ta zerë nata. Eshtë martuar dy herë dhe po aq herë është futur në burg, padrejtësisht. Gjeniu i letrave shqipe tani ka kaluar moshën 65-vjeçare dhe ka nevojë për një operacion në zemër, por nuk ka para që të paguajë spitalin. Ne, e takuam gjatë këtyre ditëve dhe i morëm atij një intervistë të cilën po e botojmë për lexuesit e gazetës “sot”.

Ku banon Frederik Rreshpja, aktualisht?

Unë banoj në Tiranë. Kam pasur një shtëpi kur dola herën e fundit nga burgu, por atë e kishin marrë…

Pse jeni burgosur?

Gjithmonë politikisht, dhe gjithmonë nga miqtë e mi. Gjithmonë nga njerëzit e mi dhe interesant është se unë në fakt, nuk kam pasur ndonjë problem. Kam qenë një shkrimtar i angazhuar si gjithë të tjerët.

Po ç’lidhje ka politika me shkrimtarin, që duhet të burgosej?

Më duket se ishte çështje ambiciesh, sepse kapi të gjithë shkrimtarët gati, por ka disa emra shkrimtarësh që nuk i bëjnë mirë letërsisë shqipe po i përmenda. Ndonjeri prej tyre është përfolë edhe në parlament. Kisha edhe nga njerezit e mi që më hiqeshin se më donin.

Dhe aktualisht në Tiranë, ku banon?

Unë kam jetuar dikur në një hotel, pastaj kam pasur një dhomë brenda shtypshkronjës time. Pastaj, jam transferuar nëpër vende të ndryshme herë- herë edhe gjysëm ilegal. Dihet që gazetat, shtypi nuk mund të paguajnë, dhe unë nuk kam ndonjë të ardhur. Kjo është një fatkeqësi, prandaj unë vij e jetoj shpesh te shtëpia e vellait të vogël, këtu në Shkodër.

Po shërbimet që ju nevojiten kush ua bën?

Vetë unë.

Çfarë ndihmash ke pasur nga shteti?

Asnjë, absolutisht asnjë ndihmë. Unë kam kërkuar një pension të vogël. Nuk arrij me e kuptuar pse shteti më ka penguar dhe më ka sulmuar gjithmonë. Une jam përpjekur të hulumtoj, se unë si gazetar kam qenë mjaft i shkathët, por tani unë jam e sëmurë dhe nuk mund të investigoj, se ajo kërkon shëndet dhe shumë para. E pastaj Pen Klubi me qendër në Londër na akordoi një pension, të cilin e anulloi shteti shqiptar, me ndërhyrje direkte.

Dhe ai fond ku shkoi?

Rri atje, në Londër, në punën e vet. Unë pension, kështu siç marrin të gjithë qytetarët shqiptarë nuk kam, për arsyen e thjeshtë se kur kam hyrë herën e fundit në burg, më morën librezën e punës dhe ma grisën. Tani më kanë thënë se diku është arkiva ku mund të gjinden këto gjëra po a jam në gjendje unë të shkoj e t’i bie mbrapa atyre punëve? S’jam, s’kam mundësi. Unë kur kam qenë shëndoshë kam patur makina, tash jam i sëmurë, s’kam asnjë mundësi për t’i rënë mbrapa këtyre punëve, se më duhet patjetër me nxjerr një pension sado të vogël. Nano dhe Dokle përpara fushatës më gënjyen për një pension special Përpara 3 muajsh muhabeti me të dy u bë, po nuk u konkretizua, nuk më dhanë asnjë shkak asnjë arsye, asnjë shpjegim. Ata i ndërrojnë numrat e telefonit, unë nuk arrij me i gjetë numrat e rinj të telefonit. Ndërsa me drejtuesit e rinj ende nuk kam biseduar.

Sa është numri i librave të krijimtarisë tuaj?

Janë me qindra libra. Të gjitha zhanret,që nga drama, romani, libra për fëmijë, poezi, etj. Poezinë e kam pasë për qejf shumë edhe këtë jam kam pasionuar vetes, që në poezi me bërë diçka, por unë nuk e kreva misionin tim në jetë. Arsyeja ishte se gjysma e jetës më ka shkuar burgjeve e spitaleve.Tani pleqëria më erdhi keq shumë, por e keqja ime është se unë s’mund të eci dot. Por unë jam katolik dhe vetvrasjen e kemi të ndaluar se unë s’kam ç’të bëj më në këtë jetë.

Pse, e mendon ndonjeherë të vetëvritesh?

Shumë herë e kam menduar, se çfarë do të bëj i tillë unë në këtë jetë?

Kë nga shkrimtarët e mëdhenj të botës do të imitosh?

Nuk e di. Unë kam pasur një femijë, po edhe atë e kanë vrarë dhe kur më pyesin, “ti pse harxhon para, pse shëtit gjithë botën, që nga Australia e deri në Nepal”, unë hesht. Sepse në fakt, unë shkova se më thoshin, që “çuni është gjallë”. Por në të vërtetë e kishte mbytë babai i nënës së tij. Domethënë, gjyshi i tij.

Po nëna e djalit tuaj a është gjallë?

Jo, e mbyti i jati. Nuk donte miqësi me një njeri që ishte armik i partisë dhe i popullit, se unë rrjedh nga një familje aristokrate. “Unë jam komunist” – thoshte ai, dhe më në fund vetë përfundoi në burg se Enver Hoxha i kishte ndërtuar kështu këto punë. Kush i informonte, i vinte hakut këtyre njerezve, po vetë atë nuk e informonin mirë siç thotë i biri Sokoli. Dhe e kam takuar një ditë Sokolin dhe i thashë, “Po ty që të mbante afër Enveri, përse nuk e informoje dot për të vërtetat”. Ai nuk foli.

Çfarë kujtimesh ke nga gruaja dhe djali?

S’e kam pa…

A ke fotografi?

Jo. Sigurisht, të Lorës, (gruas time) kam, ndërsa të çunit jo, se isha në burg.

Sa ka ndikuar kjo gjëndje në krijimtarinë tënde të mëvonshme?

Ç’të të them. Heminguej thoshte, “shkrimtari duhet të vuajë si shpata në zjarr që të bëhet një shkrimtar i mirë”, por për mua ishte e tepërt se unë s’jam Jezu Krishti.

Si sillen kolegët, shkrimtarët dhe gazetarët me ju?

Shumë mirë. Për çudi vetëm Kadareja nuk sillet mirë. Unë e kam përkrahur dhe ndihmuar atë njeri, e kam përkrahur shumë. Ne kemi për detyrë t’i mbrojmë këto figura të mëdha. Po ai nuk bën mirë, sigurisht. Megjithatë unë jam sjellë mirë dhe vazhdoj të sillem mirë kundrejt tij. Ai ka shkruar libra, unë nuk kam shkruar ndonjë ese tjetër për librat e tij.

Kush ju ka futur në burg?

Shokët e mi. Ose ata që më hiqeshin si të tillë. Më kanë burgosur dy herë. Madje, edhe pas ardhjes së demokracisë.

Ju jeni një shkrimtar endacak, ku gdhihesh dhe ku ngrysesh?

Kjo varet nga gjendja ime ekonomike. Kur kam, fle në një hotel të mirë se unë jam mësuar me jetë luksoze, që fëmijë më ka pasë mësuar nana. Kur nuk kam para, fle në një hotel fare të thjeshtë. A të ka takuar ndonjëherë të flesh jashtë? Po, fatkeqësisht më ka takuar. Kam fjetur edhe para Pallatit të Kulturës.

Si je ndjerë?

Hiç. Kisha një kobure me vete, edhe mendova të vrasë veten por thashë se vetëvrasja, jo vetëm që është budallallëk, por është edhe krim fetar. Zoti s’e fal këtë. Unë aty e lashë koburen dhe ika. Erdhën dy policë, e gjetën, e morën po mua nuk më thanë gjë. Fatmirësisht, nuk më thanë asgjë. Unë ika dalëngadalë, shkova te një hotel i vjetër, 500 lekë nata, po unë kam ndenjë shumë atje. Më kanë vjedhur disa herë atje, po unë nuk kam bërë fjalë kurrë, prandaj i thashë atyre: Unë nuk e di se kur i jap këto lekë se unë do rri sot këtu”. Ata më thanë: “Do të rrish sa të duash, ne kemi fituar para prej teje. Je burrë i urtë”. Se unë prej natyre jam shumë i edukuar, shumë i qetë. Natyrë angleze. Edhe ndonjeherë kur bëhem nevrik, unë e ndal veten.

Ju keni nxjerrë kohët e fundit një libër me poezi, si ju duket ky libër?

Po,sigurisht. Libri është përkthyer në shumë gjuhë kaq shpej. Interesant. Por u habita kur u bë në Durrës mbledhja e poetëve, ku mua nuk më thirrën.

Ç’mendim ke për Dritëro Agollin?

Kam një mendim shumë të mirë, unë e kam pasur shok të ngushtë, bashkë kemi ndenjur natë e ditë, kemi ngrysyr e gdhirë bashkë. Unë kam qenë edhe nënkryetar i Lidhjes. Eshtë një poet shumë i mirë, një shkrimtar shumë i mirë, reportazhet e tij janë të pakrahasueshme, tregimet, sidomos romani “Zylo..” është ndër kryeveprat e letërsisë europiane.

Si ju duket letërsia e këtyre 15 viteve të fundit?

Na keni hapur një temë shumë të bukur, shumë interesante. Neve, sot nuk kemi kritikë, thjesht për arsye ekonomike, se nuk i paguan njeri. Mirëpo kritiku nuk mund të blejë një libër, të shkruajë një shkrim e të harxhojë disketën e kompjuterizimin kot, badihava. Nuk ka faj se siç e thotë Engelsi, mbi varrin e Marksit: “asnjë këpucar nuk mund të punojë, pa e paguar”. Asgjë s’bëhet, aq më tepër arti. Po, kështu, qosheve të tryezave flitet shumë, bile ka mendime nga më të kundërtat. Disa mohojnë rreptësisht arritjet. Një nga këta është poeti i shkëlqyer, Fatos Arapi. Ai e mohon rreptësisht letërsinë e zhvilluar pas viteve ’90, disa të tjerë brohorasin.Unë vetë kam ndjekur me vëmëndje, kam lexuar me vëmëndje, më kanë rënë në sy shumë emra, shumë njerëz të talentuar, të zotë, me shpirt të madh dhe me mjeshtërinë e fjalës. Më kanë mbetur në kokë, fjala vjen këta autorë: Ermir Nika, Besjan Gjermenji, libri juaj, etj, Uroj që të kemi edhe në prozë. Por në prozë, përveç Shpëtim Kelmendit, unë nuk kam parë ndonjë firmë të re, të fuqishme. Jo se nuk e kam ndjekur, por siç duket ana ekonomike, proza kërkon para më tepër për t’u shtypur se unë vetë kam pasur shtypshkronjë dhe e di sa para kërkon një libër, sidomos në prozë, fjala vjen një roman.

Çfarë po shkruan Frederiku?

Unë këto dy- tre ditë mbarova një libër të ri poetik me vjersha, por kam të mbaruar edhe një roman. Po të qe për mua edhe nuk do të shkruaja fare,do hiqja dorë nga letërsia, por mua më duket se çdo gjë të mirë që bëjnë njerëzit, jo vetëm në poezi, por çdo gjë, çdo veprim, edhe një dy lekësh me i dhënë një të varfëri, të duket se të gjitha këto janë të injektuara nga Perëndia. Unë kështu them. Edhe ndjej një shtytje të brendshme, sikur më thotë engjëlli mbrojtës, “shkruaje këtë”. Se për mua personalisht, nuk do të merresha më me letërsinë. Unë nuk jam ambicioz, nuk kam nevojë, e as kam pasur kurrë nevojë, kjo është arsyeja që unë nuk jap intervista dhe jashtë shtetit janë habitur me mua. “S’kemi parë njeri, përpara që s’pranon të japë intervista, nga vjen ti”, më kanë pyetur. “Unë vij nga Shkodra, nga qyteti i mbretërve ilirë”, u thosha unë.

Pas tragjedisë së parë familjare a keni provuar të dashuroni përsëri?

Unë, u martova me shtytjen e nënës, po atë e zura me një oficer sigurimi, që e kishte burrë motre. E zura në dhomë, në krevat, e mora, e çova në shtëpi. I thashë atyre: “urdhëroni deklaratën që ka shkruar”. Dua të shtoj këtu se disa herë kanë tentuar të më helmojnë.

Kush kishte interes të të helmonte?

Ata që ishin të interesuar për pasuritë e mia. Koha ime ka kaluar, tashmë. Unë jam 65 vjeç, i sëmurë me zemër. Kam nevojë për një operacion, për një “bypass”, por tani unë s’kam më para, as pasuri, as ç’farë të shes më.

Sot.

[Moltisanti]

Histori e dhimbshme ....gjynah sa pa fat ky njeri

[TiLoNcE]

pik e zez thash se ishte merzit xhuxho mer jahu

Jeta nganjeher osht shum e padrejt..
kur degjoj e lexoj si ka qen ky regjim,,si i ka shtyp njerzit me kom..si i ka shkateru familje te tera...pyes veten SI KA AKOMA NJEREZ ME NOSTALGJI PER ATE PERIUDH..

me vjen keq per ket njeri te pa-fat..

[Xhuxhumaku]

Ky njeri i pa-fat eshte nje nga poetet lirike me te mire shqiptare

[Labeati]

Vdiq ne mjerim te plote, poeti lirik ma i madhi i sotem shqiptar, ne moshen 66 vjecare. U shua Essennini shqiptar.

IN MEMORIAM PER FREDERIK RRESHPEN

"Abiit, excessit, evasit, erupit" - (Doli, iku, u largua, u zhduk). Ky lokucion latin mbahet i famshem per gradacionin e sinonimeve. Keshtu ndodhi me jeten e njeriut dhe poetit Frederik Rreshpja. Atij i mungonte "amor sui" - (dashuria e vetvetes). Si askush, Frederik Rreshpja nuk cau koken dhe e trajtoi me mosperfillje jeten e tij. Nje shperdorim i dhimbshem, nje mosperfillje mbreselenese.

Frederik Rreshpja, lindi per te qene nje perjashtim. Substanca e jetes se tij, nuk percaktohej nga frymemarrja, as nga veprimet e marrezishme, as nga normaliteti i zakonshem. Ai ishte njeriu me nje aparat ndjesish te pazakonte, ai dinte te krijonte nje poezi te pazakonte. Nga kjo pikepamje, ai eshte shume here me i rendesishem dhe shume here me i pazevendesueshem se te gjithe vdeketaret e zakonshem normale.

Para dy ditesh, ne muzg me mori nje njeri i panjohur ne telefonin celular. "Jeni Moikom Zeqo?". Po, -iu pergjigja. "Eshte nje njeri i rrezuar perdhe ne asfalt, eshte duke vdekur. Me permendi emrin tend dhe numrin e celularit". "Ku ndodheni tani?". "Nje kafene prane kulles se Sahatit, ne qender". "Po vij, menjehere".

U nisa me ngut, ne nje kafene e gjeta ate qytetarin i cili me telefonoi dhe prane tij Frederik Rreshpen te sfilitur, me nje zbehtesi te frikshme. Mesa duket, kishte pesuar nje atak, merrte fryme me veshtiresi, megjithate fliste ne menyre aq halucinative, me fraza shpesh pa lidhje, si ne jerm mitologjik. Kishte ardhur fill i vetem nga Shkodra ne Tirane ne mengjes. Mbante ne qafe te lidhur nje cante te vogel, ishte i perhumbur, vetem syte i shkelqenin. "Une kam gjetur stemen e arte te Princit te Spanave, Moikom - me tha". "Ti e di, qe kam patur dikur nje djale, nuk e kam marre vesh se ku eshte asnjehere. Edhe Loren, te vetmen femer qe kam dashur ne jete, ma kane rrembyer. Patjeter, qe kane vdekur. Nuk kam absolutisht asnje njeri. Cudi si nuk vdes edhe une. Do te shpetoja njehere e pergjithmone". I tronditur, e shihja mikun tim qe e njihja kaq mire. Hija e tij, levizte tani vetem ne viset e miteve, ku kinse kishte gjetur stemen e arte, fliste per nje femije qe s'e kishte patur kurre dhe per nje te dashur qe s'e kishte patur kurre. Vitet e fundit, vetedija e tij ishte e dyzuar, nuk orientohej me ne realitetin e perditshem, hynte dhe dilte nga mbreteria e fantazise, thoshte gjerat me te cuditshme dhe me te pabesueshme, me nje pikellim biblik, ngaterronte koherat, shpikte subjekte dhe ngjarje qe nuk kishin ndodhur, fliste per persona dhe personazhe te krijuar nga lenda e poezise, permendte cironken proverbiale te De Rades se vdekur, mendja e mjegulluar e tij megjithate ishte plot drit`. Nuk i sherbenin me fjalet me kuptimet e tyre te drejtperdrejta, bente nje metaforizim te skajshem te sendeve dhe universit. "Si mendon ti Moikom, jam gazetar apo poet?" - "Pa dyshim qe je poet". "Pse valle u largove nga Shkodra?" - "Une vete u nisa, para disa ditesh ne Shkoder" - "Pse u ktheve? Ku do te rrish ketu ne Tirane? Duhet patjeter te kthehesh ne Shkoder". Se bashku me qytetarin e panjohur (nuk e mesova emrin e tij), duke e mbajtur nga krahet gati pezull, ishte krejt i pafuqishem per te ecur, e cova ne nje hotel, i cili ishte i ngrohte, pagova hotelin dhe mora ne telefon nipin e tij Dashin, djalin e motres, Ciates. I thashe nipit qe te vinte ta merrte te nesermen ne mengjes sepse ishte ne nje gjendje kritike si asnjehere. Gjate ketyre viteve, e kam cuar Frederikun ne spital disa here, duke e shpetuar nga vdekja e sigurte. I kam bere te gjitha perpjekjet per ta ndihmuar, disa here e kam cuar ne azile, kam shkruar letra per kryeministrat, per Presidentet, per ministrat e Kultures qe t'i nxirrnin nje pension te vecante, gje qe ai e meritonte plotesisht. I rrenuar, pa para, tejet i semure, ai perjetoi ditet dhe netet e veshtira, per te vdekur ne mjerim.

***

Ne mengjesin e 17 shkurtit, me merr Dashi, nipi i Frederikut dhe me thote: "Xhaxhi Moikom, Frederiku, daja, vdiq". Telefoni celular m'u duk si nje zog makaber. Befas, tere bota m'u duk si nje peme vigane me miliona zogj te tille celulare. Me ne fund, pasi kerkoi kaq me ngulm vdekjen, qe ishte paqja e vertete per te, Frederik Rreshpja, i mbylli syte, por jo qepallat e tij ne poezite e mrekullueshme qe ka per te gjithe ne.

***

"Abiit, excessit, evasit, erupit" - (Doli, iku, u largua, u zhduk). Ky lokucion latin mbahet i famshem per gradacionin e sinonimeve. Keshtu ndodhi me jeten e njeriut dhe poetit Frederik Rreshpja. Atij i mungonte "amor sui" - (dashuria e vetvetes). Si askush, Frederik Rreshpja nuk cau koken dhe e trajtoi me mosperfillje jeten e tij. Nje shperdorim i dhimbshem, nje mosperfillje mbreselenese. Jeta e tij e ngaterruar dhe e trazuar, gati nuk mund te pershkruhet. Megjithate, ai lindi krejt ndryshe nga te tjeret, sepse ai ishte krejt ndryshe nga te tjeret. Te gjithe shkruajne poezi, por ai ishte Poet.

***

Bota eshte e mbushur me "actia mortalia" - (veprime, pune te njerezve te vdekshem). Miliona njerez nuk e kane shperdoruar jeten e tyre, nuk jane mberthyer nga kotesia, pra kane qene normale. Frederik Rreshpja, lindi per te qene nje perjashtim. Substanca e jetes se tij, nuk percaktohej nga frymemarrja, as nga veprimet e marrezishme, as nga normaliteti i zakonshem. Ai ishte njeriu me nje aparat ndjesish te pazakonte, ai dinte te krijonte nje poezi te pazakonte. Nga kjo pikepamje, ai ehste shume here me i rendesishem dhe shume here me i pazevendesueshem se te gjithe vdeketaret e zakonshem normale.

***

Poezia e Frederik Rreshpes eshte skema e tij nevralgjike e pashlyeshme, qe dimensionohet ne heshtje, delikate dhe e sigurte, ne hapesiten panteonike te poezise dhe te artit shqiptar. Rreshpja ehste nje poet i lindur dhe jo nje poet i bere. Eshte shume e veshtire ta perkufizosh nje nje formulekete gje. Eshte e veshtire te flasesh dy fjale per njeriun dhe per poetin, per te cilin masmedia ka qene nje mit i paperfillshem dhe aspak miqesor, (jo per fajin e tij), sepse krijimi i vertete nuk kufizohet kurre "in medias res" dhe lavdia e rreme, eshte perhere periferike, ose alibia e mediokritetit. Ne kete kohe te sodomizuar nga politika, Rreshpja beri nje sfide elegante, duke hedhur bumeranget e tij magjike ne horizontet e figurave te kujteses, te anticipuar si metafore universale, per te na shpalosur ne kaleoidoskop imazhesh dhe plot ngrohtesi njerezore. Libri i tij poetik me i famshem "Erdhi ora te vdes perseri", nuk eshte aspak nje mall nekrofilik.

Ai ne te vertete nuk ka patur asnjehere ndermend te vdese asnjehere seriozisht, por te ringjallet poetikisht dhe 1000 vdekjet e tij, te vulgaritetit te jetes se perditshme, t'i konvertoje ne nje kohe mitike, ne nje deshmi origjinale dhe te paimitueshme. Ai ka mundur ta realizoje kete thjeshtesisht, ndonese permes nje drame te brendshme perveluese, paradoksale te pafund. Kjo tregon kurajon e tij te madhe dhe nje dinjitet te vecante. Kjo te con tek ideja e patjetersueshme se ai nuk ka jetuar kot, se nuk mund te flitet per nje shperdorim te llahtarshem te jetes, ajo qe ishte e jashtme tek ai, nuk ishte asnjehere e brendshme.

***

Frederik Rreshpja ka lindur ne 19 korrik 1940 ne Shkoder. Ne vendlindje ka kryer arsimin e mesem, pastaj ka punuar arsimtar ne fshatrat e Shkodres, pastaj nepunes, pergjegjes kulture etj. Poezite e para i ka botuar ne fillim te viteve '60 te shekullit te kaluar. Ne vitin 1967, pati sukses te vecante me vellimin poetik "Rapsodi shqiptare". Eshte marre me publicistike dhe ese letrare. Per shume vjet, ka qene i burgosur per bindjet politike dhe jeta e tij ka qene shume e trazuar. Ne vitin 1991, ishte kryeredaktor i gazetes "ORA" si edhe kandidat per deputet. Nga viti 1992, ai ishte president i shtypshkronjes "Europa". Ka qene edhe drejtor i revistes kulturore-letrare "Europa" dhe i gazetes "Lajmi i mbremjes". Ne vitin 2000, ai ishte i rrenuar ekonomikisht. Nuk dihet se c'u be me pronesine e shtypshkronjes qe posedonte, ai fliste per mashtrime qe i kishin bere, ndonese une e kam ruajtur nje kopje te nje dokumenti te noterizuar qe ai ia jepte shtypshkronjen ne perdorim Sadat Brahjas, dhe ky i fundit ishte e detyruar t'i jepte 700 mije leke te vjetra ne muaj. Nuk di perse nuk funksionoi kjo marreveshje, Frederiku perjetoi Odisene e nje varferie te skajshme te mbetjes neper rruge, kjo pike duhet sqaruar mire, duhet te dale pergjegjesia e njerezve te cilet e cuan ne kete gjendje apokaliptike.

***

Me Frederik Rreshpen jam njohur afro 40 vjet me pare. E kam ruajtur perhere miqesine me te, ndersa shume te tjere, nuk e ruajten dot kete miqesi. Rreshpja spikati qe ne fillim si nje poet me nje talent te cuditshem, enuin, krejtesisht modern. Pervec poezive, ai shkroi peralla te denja per vete penen e Oskar Uajldit. Kishte energji te medha, ndonese nuk ishte asnjehere ambicioz, teper i shkujdesur, moskokecares. I lire ne mendime, rebel i pandreqshem dhe i pathyeshem ne cdo kohe, aventuren e artit e plazmoi ne dizonance me aventuren e jetes, pikerisht si shprehje te lirise ekzistenciale. Kundeshtar i diktatures, ai perjetoi gati 20vjet si i burgosur politik, i harruar dhe i pabotuar, perhere me nje identitet te spikatur antikonformist, sfidant i llojit rembojan. Jo rastesisht i lindur ne Shkoder, e cila mund te quhet nje kryeqytet letrar i Barletit dhe i Bogdanit, i Fishtes dhe i Mjedes etj, pas vdekjes se Migjenit te madh,, Frederik Rreshpja eshte talenti me i shquar qe ka dale nga kjo treve - miter e poezise se shqetesuar te kombit. Pervecse poet, Frederik Rreshpja ishte edhe nje publicist i mprehte - esseja e tij e gjate "Marrezia e Itakes", eshte nga me te bukurat dhe interesantet ne letrat shqipe. Ai ishte edhe prozator humorist i rralle i tradites koniciane.

***

Poezia e Frederik Rreshpja eshte me nje kod dhe nje apel simbolesh dhe nenkuptimesh. Ne poezine e tij, eshte nje finese teper e holle, nje delikatese e brendshme qe te habit. Te duket se trilli i metafores de Radiane hedh argjendin e vet te kalter tek peisazhet e ashpra alpine, onirike, ne agloshet e shpellave, ku mbijetojne perendite ilire, tek kasollja e vjeshtes me zogj mitesh, ku fluturojne kometat dhe alekinet, ne horizonte me gruntin primitiv te shiut, tek rete dhe tek plazhet, ku Frederik Rreshpja ka mbledhur qeramikat e thyera te dashurive te lashta, aty ku, udha e vjeter rri si patkoi i fatit tek porta e shekujve. Epika nuk mungon:

Koka e trimit, ne dhembet e eres,

Shpata, ne duart e shiut.

Duket se sozia e Milosoas, futet tek emri i Medaut ilir, per te gjetur dallendyshen e humbur pas 7 bjeshkeve te Filip Shirokes, apo xhindin e vogel te perallave dhe te rrefimtarise popullore, nen nje qiell te trishtuar qe gjemon nga kavaleria e shirave te Eposit Verior.

Per te, femijeria eshte nje perralle e shumefishte, atdheu i imazheve:

Luanet e thyer te femijerise,

Pune uje te pusi i vjeter,

Mbi zjarret e trendafilave ngroh duart Saadiu,

Me turbanin prej vese.

Frederik Rreshpja pikturon si nje varg Van Gog. Per te krijuar ne fakt nje kozmogoni ngjyrash dhe ndijimesh, ku panteizmi eshte edhe impresionizem, ku ka perhere shume fanitje fosforeshente, fantazma te shenjta te kujteses kombetare, kalores anonime te imagjinates, detare te qiellit, imazhe arketipale te pashperbershem, ose metafora te antropomorfizuara. Poeti eshte perhere nje lloj Princ i Vogel ekzyperian, por i veshur me tirqe dukagjinase, binjak i Omerit te vajtuar nga Ajkuna, per te kerkuar pa pushim "detet e rrezikshem te pafundesise perrallore", sic eshte shprehur dikur Kitsi i madh. Por asnjehere ne kete clirim kufijsh dhe dimensionesh, ne kete transparence te materies se gurtezuar, Frederik Rreshpja nuk e humb sensin e dashurise, sepse per te arti nuk eshte "nje kopesht i trilluar ku kercejne bretkosa te verteta" (Mariana Mur). Dhe ja, qe qeniet mitike, nuk i shpetojne dot ironise paresore si nje biresim, si nje katharsis.

Homeri, stergjyshi yne antropoid, eshte nje lajtmotiv, po edhe nje sinkope. Sipas Rreshpes, Homerin e bene heronjte me shume sesa talenti. Nga Eposi i Trojes, deri te Hollivudi, paradoksi te con edhe tek Homeret e industrializuar. Ndaj Frederik Rreshpja thote me nje qetesi olimpike, bashkekohore, te ndryshme nga tradita:

E verbeta ime madheshtore me syze Hong-Kong -u,

Beje nje Iliadeper mua!

Ky konceptim te kujton Bertold Brehtin e mencur. Frederik Rreshpja tenton te beje te lexueshem nje "Index exportagorium". Ai paralajmeron per profetet e rreme:

Zeusi, Atena dhe tere zotat, duhen thyer,

Per te rindertuar duart e Fidias.

***

Ishuj te ndritshem i jane shfaqur poetit ne retine, nen qiej absurde. Ai ishte gjithmone nje pagan i vjeter qe deborerat i shnderronte ne mermere statujash ilire. Keshtu, ai shenohet per te tjeret si nje "homeo scriptor" dhe thote per poezite e tij delikate, plot fantazi frazen proverbiale "Madame Bovary c'est moi", aq me teper se sic eshte shprehur ai "Nen cdo molle, nje Eve e ka pritur". Kjo eshte dashuria ne tere kuptimin e mistershem dhe e pazevendesueshme. Do te shtoja se emri biblik i Eves eshte nje metaforizim i muzave te poetit, i oreve bjeshketare, qe ne shekullin e TV dhe Kibernetikes, prape nuk e kane humbur fuqine cudiberese te fatit dhe te artit.

***

Nese nga pikepamja okulare, poezite e Rreshpes te kujtojne mozaiket paleokristiane te Antikitetit te Vone plot peisazhe baritore dhe kafshe alegorike, nga pikepamja e sonoritetit ato jane plot harmoni.

***

Sipas teorise se bihevioristeve, cdo lexim ne heshtje percillet edhe nga levizjet e pezave zanore. Ne kete kuptim, leximi i poezise rreshpiane eshte nje muzike e rrezikshme, se te zoteron, por teresisht e shendeteshme dhe frymezueshme.

***

Tani "ante mortem" (pas vdekjes), ne mund te arsyetojme dhimbjen per te. Te poezia e tij, eshte qartesia, delikatja, jo demoniakia. as vulgarja. Dykuptimesia e natyres dhe simboleve, eshte kudo. Ne kishen e fjales, Frederik Rreshpja eshte nje drite altari. Ai nuk pati ne perditshmerine e tij te nemur ankesa lotmbushura. Ai e dinte sekretin e plastikes se peisazheve te detit dhe te henes. Ai e dinte sekretin edhe te bukurise se paracaktuar te vdekjes. Lirika per te, ishte si nje fe estetike. Frederik Rreshpja eshte nje nga poetet lirike me te medhenj te poezise shqipe te koherave. Shpresoj se keshtu do te cmohet edhe me vone.

***

E pamundur, e pamundur, e pamundur te rikujtoj te tera hollesirat. Koha eshte rrafshuese. Megjithate, me kujtohet babai i Frederikut, te cilit ai i ngjante, me floke dhe mustaqe te thinjura, me kujtohet nena e tij te cilin ai e adhuronte "Eshte Perendia ime", me kujtohen motrat e Frederikut qe kane vdekur, Neta, Pashka, Ciata. Cuditerisht, ne shtepine e tij, ne oborr lulezon akoma edhe sot, nje shege e vjeter e mbjelle nga dora e Hile Mosit. Familja e Rreshpajve eshte me origjine nga Dukagjini legjendar. Kam qene me qindra here ne shtepine e tij ne Shkoder, vellezerit e tij Keli dhe Gjoni, per nje cudi qe nuk e kam kuptuar kurre asnjehere, perhere me kane thirrur "Xhaxhi Moikom". Ne rinine e tij, Frederik Rreshpja kishte talent edhe per pikture. Ne 1970, me ka bere edhe mua nje portret vizatimi, si edhe me ka kushtuar nje poezi. Me vone, m- beri nje portret te nenes. Ky njeri, kishte kultin e nenes, nuk ma merr mendja qe ne jeten e tij - dhe kete, nuk di ta shpjegoj, te kete patur ndonje femer tjeter. Pervec personazhit beatrician, te shpikur prej tij dhe te quajtur Lora. Sa pikellim, sa mungese dashurie ka patur ne jeten e ketij njeriu! Por tani, ai eshte i qete. Hera e pare qe ai shijon paqen, ate paqe qe ai e metonte i etur. Biografia e tij e paqete u mbyll ne moshen 66-vjecare. Mund te rronte edhe me teper. Por ne vetem mund te shprehemi, ashtu sic thonte dikur Homeri, "se kjo gje, eshte ne duart e Zotave". Frederik Rreshpja eshte rikthyer ne femijerine e tij, kur mahnitej nga bjeshket, sepse ai nuk ka nevoje per purgator, as per hapesira te ndermjetme, plot gjemba dhe mosmirenjohje, ai shetit ne vise kinse te panjohura, por qe i kishte zbuluar shume kohe me pare, te fantazise dhe te vdekjes, ai la gjurme delikate si ato te kaprojve perrallore, ai artikuloi poezi dhe figura te cilat mund te vertiten sipas nje muzike pitagorike qiellore ne ameshim. AMEN!

Marre nga Koha Jone 18 shkurt 2006

[Labeati]

Nje shkrim i botuar ne te gjalle te Poetit (2004) marre nga

www.albanovaonline.com


S'DUA TË PIKËLLOHET KUSH PËR FATIN TIM

Poeti, tregimtari dhe eseisti Frederik Rreshpja

Hans-Joachim Lanksch


Frederik Rreshpja (a Reshpja, të dhanat luhaten), i lindun më 1941 (a 1940, të dhanat luhaten) âsht nji legjendë për së gjalli.

Njohësit seriozë të poezisë ia nisin kuvendit të entuziazmuem sapo përmendet emni i Fred Reshpes. Në jetën publike dhe në skenën letrare të Shqipnisë, ai nuk âsht i pranishëm. Përmbledhjet e poezisë së tij nuk gjenden mâ në shitje. Kritika letrare në Shqipní, me sa ekziston, nuk e merr mâ në dijeni poetin Reshpja.

Nga "Leksikoni i shkrimtarëve shqiptarë 1501 – 2001" i Hasan Hasanit (Prishtinë, 2003) e mësojmë vendin e shkollimit dhe të studimeve si dhe vjetët e botimit të librave të tij, kurse nuk mësojmë me asnji fjalë qi Frederik Rreshpja ka kenë burgaxhi politik për 17 vjet, mu në moshën mâ produktive të çdo shkrimtari, mes moshës 30-vjeçe dhe 50-vjeçe, gjâ qi e mësojmë vetëm nga "Historia e Letërsisë Shqiptare" e Robert Elsie-t (Tiranë – Pejë, 2003). Reshpja dhe as nuk âsht i përkëdheluni i botuesve dhe përkthyesve. Jo pak vepra të tij duket s'janë të botueme dhe myken në kese najlloni nëpër hotele dhe miq të tij. Prapëseprapë, ai figuron me disa poezi në "Anthologie de la poésie albanaise" të Aleksandër Zotos (Chambéry, 1998) dhe në "Antologjinë e poezisë shqipe. Gjysmëshekulli i artë" të Ali Aliut (Tetovë, 2000) si dhe e rrumbullakson punimin e shkëlqyeshëm të Gazmend Krasniqit "Poezi. Sprovë antologjike" (Tiranë, 2003).

Qysh prej do kohe pothuej nuk ke si me e takue personalisht Frederik Reshpen mbasi nuk ka mâ ndonji vendbanim të përhershëm.
Në intervistë, dhanë revistës "Zëri i Rinisë" më 1992, hasim në shprehjen e tij "nuk e di se ka mbetë ndonjë gjë në këtë botë, që të më gëzojë. Gjith ç’kam dashur e kam humbur. –Kur trishtohem shkruaj. Prandaj shkruaj shumë." Në po atë intervistë lajmroi se donte me hapë, se shpejti, nji gazetë të pamvarun për intelektualët. Kryesisht kulturë, art, jashtë politikës. Edhe të botote libra.

Se çfarë u bâ mbasandej, e mësojmë nga artikulli i arkeologut dhe poetit Moikom Zeqo te "Koha Jonë" e 15 dhetorit 2003: Frederik Reshpja punote dhe botote shkrime si kryeredaktor i gazetës "Ora". U bâ pronar i nji shtypshkronje, themeloi shtëpinë botuese "Evropa", botote revista dhe gazeta aq të bujshme sa dhe të jetëshkurta, fitote pasuni, nuk mundte me bâ idare me paratë e bollshme dhe e humbi shpejt pasuninë e vet. Edhe njiherë e humbi gati gjithçka. Reshpja filloi me rrnue paqetë dhe çrregullt, gjâ qi ia prishte gjithnji e mâ shumë shëndetin. Më 2001 pësoi nji hemorragji cerebrale ku për pak nuk shkoi në atë botë. Nuk kishte mâ se ku me ndêjtë. Shpesh ishte pa as nji lek. Moikom Zeqo dhe nji mik tjetër e vendosën Frederikun në nji azil privat në mes të gjelbërimit. Ai e mori veten dhe zu me shkrue pothuej pandërpré. Prapëseprapi, vetminë e azilit s'e duroi mâ shumë se 6 muej, e çuen te familja në Shkodër ku prapë thurte poezi me poezi, botote në periodik deri sa nuk e duroi mâ jetën atje dhe shkoi përsëri në Tiranë. Endej hotel me hotel, paratë i bâte tym dhe u bâ trandëlinë.

Disa ditë pa u botue artikulli i naltpërmendun, Moikom Zeqon e morën në telefon tue thanë qi Frederik Reshpja qe në gjendje të randë shëndetsore, i rrezuem mbi nji tavolinë në nji lokal. Zeqoja shkoi atje dhe s'e gjeti mâ.
Nji mike ime, gazetarja e kulturës te "Panorama", Admirina Peçi zu me kërkue Frederik Reshpen dhe i ra në gjurmë, mbas ca ditësh, në bar "Lux". Ai kishte gjetë strehim te nji mik. Përpara, prapë ka kenë në azil dhe prapë e paska marrë dheun ndër sy. Pse?! "Jam mësuar të arratisem, nga burgu, nga mërzia, nga njerëzit e padëshirueshëm, nga azili, dhe nga vajzat e bukura si Mona Liza e Davinçit" – i tha Admirina Peçit.

Edhe te miku i tij nuk ndêjti shumë dhe iku prapë.
Frederik Reshpen mundesh me e quejtë mjeshtër në artin e rrnesës pa u shqetësue për punëra materiale. Ndërsa dështueka me qëndrue në realitetin trivial dhe grotesk të përditshmënisë, ai e zotnon artin e të shkruemit sa rrallëkush tjetër. I mjafton nji inventar për çudi të vogël motivesh dhe fjalësh kyçe. Zog, stinë, hënë, det, shi, pikëllim, zemër, bregdet, rërë, qiell ... këto dhe disa pak shtylla të tjera leksikore të botës së tij poetike i kombinon për imazhe gjithnji të reja e të freskëta plot intensitet dhe bukuri. Togfjalëshe dhe imazhe poetike duket i shkrepen sa Mozartit meloditë dhe harmonitë. Ndryshe nga shumë poetë të tjerë, te ai nuk ke me hasë në imazhe dhe metafora të kërkueme e të pispillosuna. Me gjithë origjinalitetin e tyne, poezitë e tij të duken si shprehja e natyrshme dhe stringente e gjendjes së tij shpirtnore.

Poezitë e Frederik Reshpes s'përmbajnë barra të panevojshme, fjalë të gzhollta. Çdo element teksti âsht me funksion. Tekstet, megjithatê, nuk të duken të turnueme dhe të mpira, por janë plot ngrohtësi dhe jetë. Sa e paqetë dhe e trazueme të jetë jeta e Frederik Reshpës për së jashtmi, aq i përshkon poezitë e tij nji frymë e qetë dhe e rregulltë, ku rregullsia dhe qetësia e vjershave të tij aspak nuk të bâhen sikur kapak artificial mbi nji vulkan vlues.

Reshpja s'âsht poet i gazëllimit himnik, pa lëre ekzaltimin kombëtar. Temat e tij janë humbja, dhimbja, vetmia, qi i derdh në vargje të nji individualiteti dhe bukurie prekëse.
Larg gjithë toposëve avazesh albanocentrike, poezia e Frederik Reshpes âsht letërsi e dorës së parë të kalibrit europian.

Hans-Joachim Lanksch, më 02 mars 2004

[Labeati]

Poezi te Frederik Rreshpjes:
---------------------------------------


PERGJITHMONE

O ajr i mbremjes mbeshtillme, erdhi ora te vdes perseri.
Kur te mbyllen syte e mi, nuk do te kete me det
Dhe varkat e loteve kane per te ngecur ne stere.
Shkoj dhe shirat po i le te kyçura
Por do te ktherm perseri ne çdo stine qe te dua.
Une kam qene trishtimi i botes.
O ajr i mbremjes mbeshtillme, erdhi ora te vdes perseri.

[joss]

Gjenite lindin, nuk behen.
Kam patur nderin te pi nje kafe ne Shkoder me Frederikun, ne vitin 1992. Kishte nje fuqi intelekti qe te shokonte. Diktatura u soll shume keq me te.