Zonat kulturore e civilizimit islam

[altin55]

Zonat kulturore e civilizimit islam

Njerëzit shpesh flasin për islamin arab, persian apo turk, sikur të ekzistonin tre islama. Në realitet, ekziston vetëm një islam, por me nuanca lokale të lidhura me tiparet etnike, linguistike dhe kulturore të popujve të ndryshëm që janë bërë pjesë e komunitetit islam. Kudo që ka arritur islami, ai nuk ka tentuar të rrënojë deri në themel strukturat ekzistuese kulturore, por t’i ruaj dhe transformojë nëse ata i kanë kundërshtuar frymës dhe formës së shpalljes islame. Rezultati ka qenë krijimi i një identiteti islam. Rrafshi i gjerë i “Atdheut islam” (dar el-islam), prandaj, ka zhvilluar një varietet të dukshëm në planin njerëzor, derisa gjithandej ka mbajtur porosinë e Kur’anit të shpallur përmes Pejgamberit. Ky varietet etnik dhe kulturor, karshi të gjithë faktorëve tanimë të përmendur, për t’i bërë më të qartë modelet të cilët, të vendosur njëri mbi tjetrin, kanë krijuar një llojllojshmëri të madhe në unitetin ekzistues islam.

Zona e parë kulturore në botën islame është ajo arabe, e cila shtrihet prej Irakut dhe gjirit të Persisë deri në Mauritani, ndërsa para vitit 1492 është shtrirë madje deri në pjesët jugore të gadishullit të Iberisë. Nuk është nevoja të theksohet, për dallim prej asaj që mendohej në Perëndim, që bota arabe në asnjë mënyrë nuk është sinonim me botën islame. Në të vërtetë, muslimanët arabë përbëjnë më pak se një të pestën e të gjithë muslimanëve, ngase Arabët janë në numër diku rreth 220 milionë, mirëpo me që Kur’ani i është shpallur një Arabi Pejgamber të islamit, dhe pasi që grupi i parë islam është krijuar në Arabi, zona arabe e “Shtëpisë së islamit” është pjesa më e vjetër e komunitetit islam. …

…Fjala “arab” është term linguistik dhe jo etnik kur përdoret në fraza si “bota arabe”. (çdo të thotë, mendohet në një popull që fletë në gjuhën arabe). Gjithashtu ka pasur shumë migrime arabe në këtë pjesë të botës, mirëpo ajo që e ka bërë këtë botë vendosmërisht arab ka qenë përqafimi i gjuhës arabe prej Marokut deri në Irak. Madje edhe vendet me një të kaluar shumë më të lashtë siç është Egjipti, janë bërë arabe, dhe në të vërtetë, deri më sot ka mbetur qendër e kulturës arabe. …

Është interesant të krahasohet ky zhvillim me përhapjen e krishterimit në Evropë. Duke u bërë krishtere, Evropa gjithashtu deri në një masë është bërë pjesë e botës abrahamiane, mirëpo mbetet më pak e semitizuar se muslimanët joarabë të cilët e kishin pranuar islamin, sepse krishterimi i Shën Palit edhe vetë ishte bërë më pak “semitik” para përhapjes në Evropë. Këtu qëndron arsyeja përse krishterimi i Evropës nuk është shoqëruar edhe me përhapjen e gjuhës arameite apo një gjuhe tjetër semite në mënyrë të njejtë në të cilën ishte përhapur gjuha arabe në Lindjen e Mesme dhe në Afrikë, si dhe ndër Persianë dhe Indusë, të cilët i përkasin drurit të njejtë gjuhësor dhe racor si dhe evropianët. Jo vetëm që ugjijt kanë qenë të shkruar me gjuhën greke dhe jo atë arameite me të cilën ka folur Krishti, por gjithashtu edhe vetë Bibla është përkthyer në gjuhën latine si Vulgata dhe kështu u këput në aspektin gjuhësor nga burimi i saj. Gjuha latinishte u bë më e afërt, për nga roli i saj si gjuhë fetare dhe shkencore në Perëndim, siç do të bëhet gjuha arabe në botën islame, me dallimin kryesor që arabishtja është gjuhë vërtet e shenjtë e islamit, siç është hebreishtja e jahudizmit, ndërkaq që latinshtja është gjuhë liturgjike e krishterimit bashkë me disa gjuhë tjera liturgjike, si ajo sllave dhe greke. … rëndësia e gjuhës arabe tek muslimanët joarabë nuk mund të identifikohet me krishterimin e Evropës dhe rolin e gjuhës latine në Perëndimin mesjetar …

…Zona e dytë e kulturës islame, populli i cilës ka qenë grupacion tjetër që e kishte pranuar islamin dhe bashkë me Arabët, kishte marrur pjesë në ndërtimin e civilizimit klasik islam, është zona persiane, të cilën e përbëjnë Irani i sotëm, Afganistani dhe Taxhikistani (me disa qytetet në Uzbekistan). Gjuha dominuese e popujve të këtyre vendeve është gjuha persiano-iraniane…

…Persiani i parë i cili e kishte përqafuar islamin ka qenë Selman el-Farisi, rob të cilin Pejgamberi e kishte ndihmuar të bëhet i lirë…

… Mirëpo do të ishte gabim të supozohej që Persianët gjithnjë kanë qenë shiitë, kurse Arabët sunitë… Shiizmi ka zënë fill në mesin e Arabëve, ndërsa në shekullin dhjetë, sipas Isait, alejhis-selam, pjesa më e madhe e lindjes arabe ka qenë shiite, ndërkaq që Horosani, krahina kryesore persiane, ka qenë qendër e mendimit sunit. Vetëm pas themelimit të Safavidëve, Persia u bë kryesisht shiite, ndërsa kjo mazhorancë u shtua kur Afganistani, një pjesë e Baluxhistanit dhe pjesa më e madhe e Azisë së mesme, që kanë qenë kryesisht sunite, u ndanë nga Persia dhe kur u themelua Irani në formën e sotme. Kur është fjala për Afganistanin, gjatë periodës së Safavidëve deri në shekullin tetëmbëdhjetë ka qenë pjesë e Persisë. Pastaj prijësi i fiseve afgane mposhti Safavidët dhe arriti ta vrasë mbretin e fundit safavid….

Zona e tretë e kulturës islame është Afrika e zezë. Në përcjelljen e Pejgamberit, krahas Selmanit, ka qenë edhe një shok tjetër i cili nuk ka qenë Arab. Ai është Bilal ibni Rabah el-Habeshi, mujezini ose thirrësi në namaz i Pejgamberit, i cili ka qenë Afrikan i zi. Prania e tij ka simbolizuar përhapjen e shpejtë të islamit në mesin e zezakëve dhe krijimin e zonës afrikano-zezake të kulturës islame, e cila përfshin një sipërfaqe tejet të madhe prej rrafshlartës etiopiase, ku islami u përhap që në shekullin shtatë, deri në Lai dhe Senegal. Për pasardhësit e Bilallit flitet se kanë migruar në Mali, duke themeluar klanin Mandinga të Keitit…Disa prej shokëve të Pejgamberit gjithashtu kanë migruar në Çad dhe atje e vendosën islamin një gjeneratë pas Pejgamberit. Sidoqoftë, islami u përhap në Afrikën e zezë kryesisht përmes tregtisë, ndërsa fiset si sanhaxhët, të cilët me herët vetë e kishin përqafuar islamin, u bënë ndërmjetës midis muslimanëve arabë në veri dhe Afrikanasve të zinj. Në shekullin njëmbëdhejtë u themelua mbretëria e fortë islame në Ganë, ndërsa në shekullin katërmbëdhjetë perandoria e Malit e cila ishte muslimane, dhe ishte njëra ndër më të pasurat në botë. Sundimtari më i njohur, Mansa Musa, ka qenë njëri prej sundimtarëve më të shquar në mbarë botën islame. Në Afrikën lindore e cila e kishte pranuar islamin para Afrikës perëndimore, procesi i përhapjes së islamit ka marrur rrugëtim të ndryshëm dhe ka qenë nën ndikim të thellë të migracionit si të Arabëve ashtu edhe të Persianëve në viset bregdetare të Afrikës. Në shekullin dymbëdhjetë u themelua mbretëria Svahili me kryeqytetin Kilvi, ndërsa nga përzierja e gjuhëve arabe, persiane dhe bantu u krijuar gjuha e re svahili, mbase gjuha më e rëndësishme e Afrikës së zezë muslimane. Mirëpo, për dallim nga bota arabe dhe persiane, ku dominon një gjuhë, zona afrikano zezake e kulturës islame përbëhet nga disa nënzona me gjuhë tejet të ndryshme, duke filluar prej hausëve dhe fulanëve deri te somalitët. Me disa prej këtyre gjuhëve komunikojnë edhe të krishterët, ndërsa në aspektin kulturor ato gjuhë janë të rëndësishme për krishterimin afrikan.

Ndonëse veriu afrikan ka qenë tanimë arab që një shekull pas paraqitjes së islamit, vendi i quajtur Sudan, që përfshin stepat dhe kullosat deri te Sudani i sotëm dhe Senegali, gjithashtu është bërë në masë të madhe muslimane para më se një mileniumi. Mirëpo vetëm prej shekullit nëntëmbëdhjetë islami ka filluar të depërtojë edhe në brendi në regjionet malore në jug të Sudanit klasik. Ekzistojnë, natyrisht, edhe regjione dytësore midis veriut arab dhe Afrikës së zezë, ku këto dy zona janë pikëpjekur, siç është Sudani i sotëm, Eritreja dhe Somalia. Zona e kulturës afrikano-zezake islame, me një popullsi prej rreth 150 milion banorësh është shumë e ndryshme dhe paraqet panoramë të dallimit etnik dhe kulturor brenda unitetit lokal të kulturës së afrikano-zezakëve dhe unitetit universal të vetë islamit.

Zona e katërt e kulturës islame është zona turke, e cila përfshin të gjithë popujt që flasin njërën prej gjuhëve altaike, prej cilëve më e rëndësishme është turqishtja, por në gjuhët altajase bëjnë pjesë edhe gjuhët: azere, çeçene, ujgure, uzbeke, kirgize dhe turkmene. Populli turk, i cili fillimisht kishte qenë nomad, ka migruar në jug prej maleve të Altait për ta pushtuar Azinë e mesme prej Persianëve, duke ndryshuar natyrën etnike të saj, por e cila në aspektin kulturor ka mbetur tejet e afërt me botën persiane….

…Turqit jo vetëm që mposhtën sundimtarët lokalë persianë, siç janë Samanidët, porse depërtuan në perëndim kah Anadolia, duke i shkaktuar humbje armatës bizantine në Betejën e Manzikertit (Malazgirt), në vitin 1071. Kjo ka qenë njëra prej betejave vendimtare në historinë islame. Ajo hapi kullosat e Anadollisë për nomadët turq dhe solli turqizimin e Anadollisë, themelimin e perandorisë Osmane dhe në fund pushtimin e Konstatinopolit, në vitin 1453. Turqët ishin të fortë ushtarakisht dhe kanë sunduar në shumë vende muslimane, duke përfshirë Persinë dhe Egjiptin, ndërsa roli i tyre në historinë e mëvonshme islame vështirë se mund të tejtheksohet. Sot popujt turq, që janë më se 150 milion, janë të përhapur prej Maqedonisë deri në Siberi, dhe më tej deri në Vlladivostok, dhe në aspektin gjeografik janë grupacioni më i gjerë etnik dhe kulturor brenda botës islame. Ekzistojnë grupacione të rëndësishme turke brenda viseve tjera që nuk janë me shumicë turke përfshirë këtu Persinë, Afganistanin, Egjiptin, Jordaninë, Sirinë dhe Rusinë, e cila ka pakica të mëdha etnike turke që janë mbetje e popujve të mbetur gjatë ekspanzionit të perandorisë ruse…

Zona e pestë e rëndësishme e kulturës islame është ajo në siujdhesën e Indisë. Që në dekadën e parë të shekullit tetë sipas Isait, alejhis-selam, armata e Muhammed ibni Kasimit e pushton Sindin, dhe kështu filloi depërtimi i islamit në këtë siujdhesë, që zgjati në disa dekadat e ardhshme…

…Gjithashtu kanë qenë edhe invazionet në Indi të ndërmarra nga disa sundimtarë turq, ndërsa prej shekullit njëmbëdhjetë e këtej, deri në kolonizimin britanik të Indisë, sundimtarët muslimanë kanë sunduar pjesën më të madhe të Indisë, ku Mogulët themeluan perandorinë e madhe në shekullin gjashtëmbëdhjetë. Islami indus në planin etnik kryesisht është homogjen, me disa elemente persiane dhe turke, por në aspektin kulturor dhe gjuhësor është tejet i ndryshëm. Gjatë pothuaj njëmijë vjetëve gjuha persiane tek muslimanët indianë ka qenë gjuhë e intelektualëve dhe shkrimit, por disa gjuhë lokale, siç është: sindi, guxharati, panxhabi dhe bengali, gjithashtu kishin rol të madh si gjuhë islame. Gradualisht, prej shekullit gjashtëmbëdhjetë deri në atë tetëmbëdhjetë, gjuha e re u lind duke kombinuar gjuhët induse dhe atë persiane si dhe elementeve të gjuhës turke, dhe kjo gjuhë e re u bë e njohur si gjuha urdu. E shkruar me shkrimin arabo-persian, si svahili, gjuhës osmane-turke dhe disa gjuhëve tjera islame, urdu së shpejti u bë gjuhë kryesore i diskursit islam dhe më vonë u pranua si gjuhë zyrtare në Pakistan. Zona indiane e kulturës islame përfshinë Pakistanin, Bangladeshin, muslimanët e Indisë dhe Nepalit, dhe Shri Lankë. Në këtë regjion jetojnë rreth 400 milion muslimanë; prandaj ka më shumë muslimanë në këtë pjesë të botës se në çfarëdo regjioni tjetër. Arsye për një popullëzim aq të madh është shtimi i popullacionit të përgjithshëm në tërë Indinë prej shekullit nëntë, duke përfshirë indusët dhe muslimanët, dhe faktit që më se një e katërta e indusëve e kanë pranuar islamin…

…Muslimanët indusë kanë krijuar disa nga veprat më të mëdha të artit dhe kulturës islame…

Zona e gjashtë e kulturës islame përfshin botën malaje të Azisë juglindore. Në këtë pjesë të botës islamin e kanë përhapur tregtarët arabë nga gjiri i Persisë dhe deti arabik, por edhe ata të Indisë prej shekullit trembëdhjetë e këndej. Islami malaj tregon gjithashtu homogjenitet të madh etnik dhe posedon tiparet e veta lokale….

…Islami malaj, ku dominojnë gjuhët malaje dhe javane, përfshin Indonezinë, Malezinë, Brunejin dhe pakicat e mëdha në Tajlandë dhe në Filipine, si dhe pakica më të vogla në Kamboxhë dhe Vijetnam. Sidoqoftë, janë reth 200 milion muslimanë në këtë zonë, dhe ndonëse kjo pjesë e botës islame është relativisht e re në “Shtëpinë islame”…

…Krahas këtyre gjashtë zonave të kulturës islame, duhet gjithashtu të përmenden edhe disa më të vogla. Njëra është islami kinez, prejardhja e cilit shkon prapa deri në shekullin shtatë, kur, së shpejti pas arritjes së islamit, tregtarët islamë i vendosën në disa pjesë të Kinës siç është Kantoni. Prej kësaj kohe në Kinë islami ka qenë gjithënjë prezent, por kryesisht në Sing-jang, siç e quajnë gjeografët muslimanë Trikistanin lindor. Popullsia islame e Kinës përfshin si popullin me prejardhje turke, siç janë Ujgurët, ashtu edhe Kinezët vendës të quajtur Hui. Madje edhe në mesin e Hanëve ka pak muslimanë. Numri i muslimanëve në Kinë mbetet mister i vërtetë, kurse përmendet numri prej 25 deri 100 milionë. Ekziston një arkitekturë dhe kaligrafi e posaçme kineze, si dhe një traditë intelektuale…

Ekzistojnë, pastaj, muslimanët evropianë – jo enklavat turke që ndodhen në Bullgari, Greqi dhe Maqedoni – por grupet etnike evropiane që janë musliman tani e pesë shekuj. Grupacioni më i rëndësishëm në këtë aspekt janë Shqiptarët, të cilët janë të shtrirë në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, dhe Boshnjakët, të cilët jetojnë kryesisht në Bosnjë, por një numër i vogël i tyre jeton edhe në Kroaci dhe Sërbi. Këto grupacione janë pema etnike evropiane, ndërsa të kuptuarit e kulturë së tyre është me rëndësi për kuptimin më të mirë të spektrit të islamit në tërësinë e tij, gjithashtu edhe për marrëdhëniet më të mira të islamit dhe Perëndimit në Evropën e sotme.

Së fundit, ekzistojnë bashkësi islame në Evropë dhe Amerikë, duke përfshirë edhe emigrantët dhe konvertitët (ose ata që muslimanët më me dëshirë i quajnë “revertitë”, respektivisht ata që i janë kthyer religjionit parësor/primordial, e cila këtu identifikohet me islamin). Këto bashkësi islame përfshijnë edhe disa milionë afrikano-veriorë në Francë, rreth 3 milionë turq dhe një numër të konsiderushëm kurdësh në Gjermani, rreth 2 milionë njerëz, kryesisht nga gadishulili i Indisë në Britaninë e Madhe, dhe një pjesë më të vogël por të konsiderueshme në vendet tjera evropiane. Në Amerikë ka si emigrantë, të cilët janë kryesisht nga Lindja arabe, Irani dhe gadishulli i Indisë, ashtu edhe konvertitë, kryesisht nga amerikanët e Afrikës, por edhe një numër nga të bardhët. … Në këtë proces roli i el-Haxhxh Malik el-Shabazzit, të njohur si Malkolmi X, ka qenë me rëndësi të veçantë. Aktualisht ekzistojnë rreth 25 milionë muslimanë në Evropë, rreth 6 milionë (ndonëse disa operojnë me shifra prej 5 deri 7 milionë) në Amerikë, gjysëm milioni në Kanada, dhe mbase mbi 2 milionë në Amerikën Jugore. Për ta shqyrtuar spektrin e islamit në tërësi, do të duhej gjithashtu të merret në konsideratë komunitetet islame në Perëndim, posaçërisht ngase lozin rol tejet me rëndësi si urë lidhëse midis “Shtëpisë së islamit”(darul-islam), prej nga kanë ardhur, dhe Perëndimit, i cili është atdheu i tyre.

Këto zona të kulturës islame, të cilat këtu janë përshkruajtur vetëm shkurtimisht, dëshmojnë për gjerdanin e jashtëzakonshëm të popujve, gjuhëve, formave artistike dhe konditave të ndryshme për jetën e njerëzve. Islami praktikohet prej xhunglave në Borneo deri në majat Hindu Kush, por edhe deri në shkretirat e Mauritanisë. Islami përfshin njerëz të racës së bardhë, zezë dhe të verdhë, dhe praktikisht përfshin edhe çdo tip ndërmjetës. Ithtarët e islamit janë flokëzinj por gjithashtu edhe flokëverdhë, sy të përhimtë si dhe asosh të kaltër. Mirëpo, në kuadër të këtij varieteti të dukshëm, ekzistojnë fusha të unitetit të krijuara nga islami, unitet i cili mund të vërehet në recitimin e Kur’anit në gjuhën arabe prej Lindjes deri në Perëndim, në namazin ditor që kryhet në drejtim të Mekës, në pasimin e Sheriatit,…, dhe në shumë faktorë të tjerë. Uniteti në islam kurrë nuk ka nënkuptuar uniformizëm dhe gjithnjë ka përfshirë dallime. Për t’u kuptuar ky unitet dhe ky dallim brenda unitetit, do të duhej kuptuar mënyrën në të cilën islami është në gjendje të përfshijë aq shumë kualitete njerëzore dhe të respektojë dhe çmojë dallimet e dhëna nga Zoti dhe njëkohësisht të krijojë një civilizim grandioz i cili është i bashkuar dhe në të cilën mbretëron principi i tevhidit…