Theofan Stilian Noli: Jeta dhe veprat e tij

[BARAT]

FAN NOLI DHE ONUFRI


Mokom Zeqo

Duke u marrë prej shumë vitesh me Onufrin kam humbur gjithçka të shkruar që ekziston për piktorin gjenial shqiptar. Përveç studiuesve të vendit tonë janë edhe një numër studiuesish të huaj, që janë shprehur për Onufrin. Kam botuar dy libra për këtë figiurë madhore të kulturës mesjetare shqiptare të shekullit XVI. Po përgatis edhe një bibliografi të plotë gati shteruese, ku do të përfshijë të gjithë emrat dhe veprat e studiuesve onufrianë pa përjashtim.
Qe një befasi për mua që, duke shfletuar një libër shumë të rëndësishëm “Fan Noli”, të botuar më 1658, librin e 50-vjetorit të Kishës Shqiptare në Amerikë, në rrafshin kronologjik 1908-1958, të zbuloja befas diçka të re dhe tepër interesante për Onufrin. Libri i Fan Nolit është botuar në anglisht, por kemi edhe përkthimin në gjuhën shqipe gjë që i detyrohet studiuesit të palodhur për Fan Nolin, Prof.Nasho Jorgaqi. Në këtë libër Fan Noli përmend edhe Onufrin si piktor.
Dua t ju përcjell lexuesve konkretisht fragmentin e shkruar nga Fan Noli, ku ai del si një njohës i komletuar dhe vlerësues i veçantë i ikonografisë shqiptare, në përgjithësi, dhe veçanërisht Onufri dhe disa piktorë të tjerë mesjetarë.
Çfarë thotë konkretisht Fan Noli?
Ai, jo rastësisht, në librin për 50-vjetorin e Kishës Shqiptare në Amerikë, bën një lidhje të drejtpërdrejtë me historinë e kishës mijëvjeçare në Shqipëri. Ai thotë se në librin e tij “do të gjeni një fotografi të manastirirt të Shën Marisë në Pojan të Apollonisë, ndërtuar në shekullin XIV. Praktikisht të gjitha monumentetet e rëndësishme në qytetet më të mëdhenj të Shqipërisë u shkatërruan dhe u kthyen në gërmadha nga pushtuesit e ndryshëm. Ato që kanë arritur deri tek ne janë disa monumente, që ndodhen në fshatrat e vegjël, larg rrugëve, monumente që asnjë pushtues nuk mundi t i trazonte. Një nga këto monumente është manastiri i Shën Marisë në Pojan, një kryevepër e arkitekturës bizantine. Noli e ka parë këtë manastir gjatë kohës që ka qenë në Shqipëri dhe duhet t i kenë bërë përshtypje afresket e stilit paleolog të shek. XIV të Trapezerisë së manastirit në fjalë. Arti i afreskeve i shek. XIV ka një nivel shumë të lartë dhe përgatit shpërthimin e talentit gjenial të Onufrit dy shekuj më vonë.


Ja ç thotë Noli për kishat, ku ka pikturuar Onufri

Noli shënon: “Dy monumente të tjerë të arkitekturës bizantine janë kisha e Shën Premtes, në Vlash, dhe kisha e Shën Nikollës, në Shelcan, që të dyja në zonën e Shpatit, ku ndodhen edhe kryeveprat e At Onufrit, një piktor i madh shqiptar i ikonave në shekullin e XVI”. Këtë shënim Noli e bën në vitin 1958. Vetiu lind pyetja: Ku është mbështetur Fan Noli në këtë informacion? Ç ka ditur ai për këto dy kisha?
Është fakt që shkrimin e parë për Onufrin e ka botuar Viktori Puzanova, me titull “Piktori shqiptar i shek.XVI, Onufri nga Neokastra”, në Buletinin e Shkencave Shoqërore në vitin 1953. Kurse në vitin 1957 po në Buletinin e Shkencave Shoqërore studiuesi Theofan Popa ka botuar studimin: “Onufri i madh shqiptar i shek. XVI”. Pra, janë pikërisht këto dy studime bazë, që mesa duket i ka lexuar dhe i ka njohur me imtësi Fan Noli.
Por Fan Noli përmend edhe një hollësi tepër interesante në lidhje me kishat e Onufrit. “I përmenda këto kisha, sepse kur isha metropolit në Durrës, Shpati me këto dy gishta të famshëm i takonte diogjezës sime. Fotografitë e kishave të Shpatit nuk gjenden në këtë libër”. Me sa duket Fan Noli nuk ka mundur t i vizitojë dot dy kishat e famshme të Onufrit. Po ai i referohet Onufrit, sepse është ndër të parët piktorë të mëdhenj të traditës dhe Fan Noli nuk mund të rrinte indiferent dhe mos ta skaliste në reliev emrin e Onufrit. Kështu, Fan Noli del një nga njohësit e parë të Onufrit dhe njëkohësisht duke i botuar shënimet e tij që më 1958 në librin e tij në anglisht ka ndihmuar në ndërkombëtarizimin dhe njohjen në rafsh botëror të emrit të Onufrit. Ky fakt nuk është pa rëndësi, sepse me të vërtetë interesi shkencor dhe botëror për Onufrin u bë më i madh dhe më i qartë pas vitit 1972, pra, shumë më vonë, vetëm pas hapjes së ekspozitës së artit shqiptar në Paris, kur studiuesit e huaj u mahnitën nga Onufri dhe shtypi i specializuar botëror i bëri jehonë shumë të madhe ikonave të tij.


Afreskat e Voskopojës

Fan Noli i kushton në shënimet e tij një vend të rëndësishëm Voskopojës, si një kryeqëndër e artit mesjetar shqiptar. Ai shkruan: “Një monument tjetër i madh bizantin është kisha e Shën Nikollës në Voskopojë, si dhe kasha e 1001 ikonave të punuara nga dy vëllezërit Anastas Zografi de Kostandin Zografi, që të dy nga Korça, që shkëlqyen nga viti 1720-1764. Akoma më shumë në një nga udhëtimet e mia unë vizitova Voskopojën dhe kishën e saj të famëshme të 1001 ikonave. Voskopoja mu duk si një qytet me mbeturina antike, rrethuar me zhavorr, si dhe me disa kasolle të varfëra, ku jetonin ata pak banorë, që qëndronin aty, sepse nuk kishin vend tjetër ku të shkonin. Në shek.XVII Voskopoja kishte 40 kisha. U shkatërrua nga bejlerët fqinjë. Por ata plaçkitën vetëm dyqanet. Kishat nuk i prekën, ndoshta sepse disa prej tyre ishin gjysmë të krishterë, dhe që të gjithë, madje edhe myslimanët nuk mund të mendonin të kryenin një sakrilegj. Katstrofa totale e qytetit ndodhi kur erdhën francezët, në Luftën e Parë Botërore, si dhe grekët në Luftën II.
Ata morën me vete gjithë ikonat, që mund të shkuleshin, duke përfshirë edhe ikonat e altarit, të cilat ishin kryevepra të gdhendjes në dru. Ato kryevepra mund t i shihni sot në muzetë e Parisit dhe të Athinës. Për fat, pikturat e vëllezërve të mëdhenj ishin mbi mur dhe nuk mund të shkuleshin (afresket). Ato janë ende atje. Unë i pashë më 1923. Pikturat në mur ilustronin Revolucionin e Apokalipsit, qenë frymëzuar nga libri i fundit i Dhiatës së Re. Aty do të shihni katër kalorësit e Apokalipsit, ëngjëj që zbrazin vazot e zemërimit hyjnor mbi tokë, dragonit që djeg gruan e gjorë më fëmijën, përbindëshat e tjerë të Apokalipsit, ardhjen e mesisë bashkë me ëngjëjt nga retë dhe Jeruzalemin qiellor duke zbritur mbi tokë. Është një spektakël vigan që ta ngre shpirtin peshë, të cilin gjithkush që shkon në Shqipëri duhet ta shohë patjetër.

Shqipëria, atdheu i artit

Në të vërtetë për saktësi shkencore Kisha e Shën Kollit në Voskopojë është pikturuar nga piktori gjenial shqiptar i shek. XVIII, David Selenica. Ndoshta Fan Noli nuk ka qenë i informuar për këtë gjë. Por ai është shumë i saktë, kur thotë se dy vëllezërit piktorë Kostandin dhe Athanas Zografi kanë pikturuar ansamblin gjigantesk të Apokalipsit në një nga kishat e Voskopojës. Është shumë e rëndësishme të thuhet se pikturat e Zografëve dhe të David Selenicasit (ky i fundit është nga fshati Selenicë e Vlorës) Fan Noli i ka parë me sytë e tij. Ai shprehet me entuziazëm për spektaklin pikturik të kishës së Argjirëve në Voskopojë, ku kanë pikturuar saktësisht vëllezërit Zografi.
Ajo që të bën përshtypje të madhe te Fan Noli është se ai këmbëngul në tezën e drejtë shkencore se Shqipëria nuk është vetëm vendi i luftëtarëve të mëdhenj. Paragjykimi se shqiptarët nuk kanë nxjerrë artistë të mëdhenj është i vjetër dhe rrënues. Noli e ndjen se duhet shpallur dhe argumentuar e kundërta. Prandaj Noli ngulmon dhe shkruan këto rreshta. “I përmenda këto kryevepra për një arsye të veçantë. Shumë pak nga njerëzit tanë mendojnë se shqiptarët kurrë nuk kanë krijuar diçka në art. Gjithashtu e sheh Shqipërinë si një vend që ka nxjerrë vetëm luftëtarë të mëdhenj, vringëllues shpatash, fermerë, lopçarë dhe aspak art.
Do të ndërronin mendim nëse do të shihni pejsazhin e gjithë Shqipërisë zbukuruar nga kishat me arkitekturë bizantine dhe ramantike si dhe muret e tyre të brendëshme plot afreske dhe kryevepra të pikturës”.

Post Scriptum:

Qëllimi i këtij shkrimi nuk është thjesht shuarja e një kurioziteti. Fan Noli e ka njohur shkëlqyeshëm artin e pikturës siç ka njohur edhe artin e muzikës. Një skicë e Fan Nolit për piktorin otalian të Rilindjes Europianë Xhentile Belinin është një kryevepër e vogël eseistike. Ai përmend edhe Rembrandin si dhe Melenë, Rodenin dhe Van Gogun. Por është më me kuptim fakti që ai përmend Onufrin e madh. Onufri dhe Fan Noli kanë qenë figura të mëdha të Kishës Lindore, por që të dy kanë qenë dhe janë artistë gjenialë. Fan Noli dhe Onufri janë vëllezër dioskurë të artit të Shqipërisë. Midis tyre ka një diferencë kohore prej katër shkujsh. Nëse Onufri do të kish mundësi të ringjallej sot, padyshim do të mahnitej me veprat e mëdha të Fan Nolit.
Ja, pra, pse nuk është e rastësishme që Fan Noli përmend Onufrin e madh.

[BARAT]

"Rubairat" e rikënduara shqip të Fan Nolit

Në 80-vjetorin e shqipërimit

Në qoftë se në shekullin e rilindjes, poeti ynë kombëtar, Naim Frashëri, shkroi në persisht përmbledhjen e tij të parë poetike "Ëndërrimet - Tajahylat", në shekullin e njëzetë, një nga kolosët e kulturës shqiptare, Fan Noli, përktheu nga kjo gjuhë një prej kryeveprave të saj, "Rubairat" e Omar Khajamit. Shqipërimi i "Rubairave" ishte padyshim një ngjarje e shënuar në jetën tonë kulturore-letrare, por edhe një sprovë tjetër e aftësive dhe vitalitetit të fjalës shqipe, falë talentit të madh të Nolit. Lidhja intelektuale dhe shpirtërore e Nolit me qytetërimin oriental janë të hershme. Qysh në moshë fare të re, ai mësoi gjuhën turke dhe arabe, ra në kontakt me burimet e këtyre kulturave për të njohur më pas gjuhën dhe kulturën persiane. Me sa duket, me këtë të fundit lidhjet qenë të brendshme, jo aq se persishtja ishte gjuha e poezisë, se sa u mrekullua nga magjia e "Rubairave" të Khajamit, si një nga veprat poetike më të bukura të botës, tek e cila gjeti vetveten si njeri, artist dhe intelektual. Nuk dimë se kur u njoh së pari me Omar Khajamin, por dimë se i hyri punës për të përkthyer "Rubairat" në kohën kur ishte i angazhuar më shumë se asnjëherë në jetën politike. Pikërisht në gusht të vitit 1924 boton te "Dielli" katër rubairat e para. Brenda dy vjetësh ai shqipëroi mbi 100 rubaira, të cilat i përmbledh në librin që boton në Bruksel në 1926-ën dhe një vit më vonë, pas pritjes entuziaste dhe lutjes së lexuesve, shqipëroi dhe mbi dyqind të tjera e na dha botimin e ri të vitit 1927. "Rubairat" e përkthyera në shqip, Fan Noli ua kushtoi dy korifenjve të poezisë persiane, Nizami Arusit dhe Hafiz Shiraziut, në shenjë kujtimi dhe mirënjohjeje "që shpëtuan nga humbja "Rubairat" khajamiane. Meqenëse letërsia persiane nuk njihej nga lexuesi shqiptar dhe "Rubairat" përbënin një vepër me vlerë të gjithanshme dhe komplekse, që lypnin njohuri dhe shpjegime, Fan Noli i pajisi me një parathënie introduktive dhe me shënime të hollësishme, punë kjo që nuk e kishte bërë në këto përmasa me përkthimet e tjera. Kështu, botimi i librit "Rubairat" shënonte një kontribut të dyfishtë: shqipërimin e një kryevepre, por edhe shpjegimin dhe interpretimin e saj, të autorit e të epokës kur u krijua përmes një studimi të thukët e serioz. Për sa i takon shqipërimit, Noli ishte i mendimit se përkthimi i suksesshëm i një kryevepre është një punë aq e vështirë dhe e madhe sa i jep të drejtë Virgjilit kur thotë se është më e lehtë t‘i rrëmbesh Herkulit çomangen nga dora sesa të përkthesh a të imitosh mirë një varg të Homerit. Pra, Noli, pas punës herkuliane që përballoi për ta bërë Khajamin të flasë shqip, mori mbi vete dhe barrën fisnike për t‘ia paraqitur lexuesit shqiptar në dritën e së vërtetës Orfeun e vendit të trëndafilave dhe këngët e tij magjepsëse. Në këtë rast Noli poet vihet në pozitën e studiuesit, sepse, duke gjykuar nga lënda e gjerë, problematika e mprehtë dhe informacioni i pasur që ngërthejnë introdukta dhe shënimet, kuptohen qartë përpjekjet e tij të gjithanshme për t‘u njohur së thelli me literaturën khajamiane dhe burimet e tij ndihmëse. Në radhë të parë, Noli me introduktën e tij hedh dritë mbi epokën kur jetoi Khajami dhe atmosferën social-historike e psikologjike që bënë të mundur lindjen e "Rubairave". Ato janë pjesë dhe pjellë autentike e Rilindjes persiane, që zgjati 8 shekuj, nga shek. IX-XVI dhe i dha botës një plejadë të ndritur mendimtarësh, artistësh e shkencëtarësh të mëdhenj. Sipas Nolit, "kjo përlindje e shkëlqyer" kishte lidhje të drejtpërdrejtë me qytetërimin greko-romak dhe ishte po ajo që bëri të mundur të lindte përlindja arabe dhe përgatiti përlindjen e madhe italiane, nënën e qytetërimit modern. Duke depërtuar në Rilindjen persiane, Noli arrin të zbërthejë dhe interpretojë brendinë e kësaj epoke, si një kohë e mbushur plot ndeshje e përpjekje në mes të lirisë të mendimit dhe dogmave të kohës. Në qoftë se para lindjes së O. Khajamit, Persia ishte shesh konfliktesh ndërmjet feve të ndryshme, nga paganizmi deri te kristianizmi, më pas është islami që triumfon dhe konsolidohet si feja zotëruese. Në kuadrin e saj do të lindnin një varg shkollash filozofike dhe do të vepronin intelektualë mendjendritur e novatorë në shumë fusha.

Tri janë për Nolin grupet kundërshtare në jetën intelektuale të kohës së O. Khajmit: grupi i intransigjentëve, që është për lirinë e mendimit kundër dogmës dhe ka simbol verën, grupi i mistikëve neoplatonikë sufinj, që mbajnë maskën e dogmatizmit, por janë për lirinë e mendimit dhe grupi i racionalistëve suninj, që përpiqen të pajtojnë islamizmin me filozofinë e shkencat dhe janë të hapur për fenë islame. O. Khajami, sipas mendimit të Nolit, i përket grupit të intransigjentëve. Ai është figura kryesore, i fundit dhe më i shkëlqyeri i plejadës së tij. Por, edhe grupet e tjera, pavarësisht nga dallimet, janë pjesë e kulturës persiane dhe u takojnë thesareve të qytetërimit njerëzor. Për Nolin, të tria shkollat ishin të mëdha, me role dhe merita parësore në historinë e zhvillimit të kulturës së përbotshme. Por ai nuk lë pa nënvizuar faktin se shkolla që i takonte Omar Khajamit ishte më e guximshmja dhe na paraqitet në nivele të larta intelektuale.

Në këto hapësira të mëdha mendimi dhe kulture, Noli vendos figurën titanike të Omar Khajamit. Me gjithë mungesën e hollësive biografike, syri dhe mendja e studiuesit tonë di të dallojë në mes legjendave e hamendjeve të vërtetën e jetës së poetit të madh. Është një jetë e dallgëzuar, plot peripecira e kontraste, ku spikat intransigjenca e karakterit dhe e mendimit, këmbëngulja stoike për të rrokur majat e artit e të vërtetës. Ai studioi dhe i përvetësoi të gjitha dituritë e kohës së tij, për t‘u bërë matematikan e për t‘u njohur si një nga astronomët më të mëdhenj të botës deri në shek. 15.

Por emri dhe fama e Khajamit, konstaton Noli, asnjëherë nuk ishte e shtruar me lule, po të kemi parasysh luftën dhe pengesat që i vinin nga të dyja krahët: nga pushteti politik i kohës dhe nga kundërshtarët e mendimit të lirë. Ai do të provonte dhunën e përndjekjen, fyerjen e arratinë dhe kurrë nuk do të pajtohej me hipokrizinë e konformizmin, duke mbetur deri në fund luftëtar i lirisë së mendimit kundër fanatizmit mistik. Kjo është arsyeja që Khajami gëzoi popullaritet të madh dhe pati ndjekës të përkushtuar. Faktet e jetës së Khajamit në kushtet e Persisë së kohës, e çojnë Nolin në një përfundim tepër interesant, kur thotë se ndonëse poeti është në opozitë të hapur me shtetin dhe qarqet fanatike klerikale, ai vdes i qetë, ndryshe nga persekutimet që pësonin martirët e mendimit të lirë në Evropën e krishterë, duke i djegur të gjallë.

Varri i Khajamit do të ruhet brez pas brezi, atje ku gjendet edhe sot një teqe, stolisur me trëndafil dhe hardhi, sipas amanetit të tij. Këto të vërteta e bëjnë Nolin të pohojë se sa lart ka qëndruar qytetërimi dhe toleranca e Persisë islamike në kohën e Khajamit, në krahasim me Evropën mesjetare. Por, në introduktën e Nolit vendin kryesor e zë analiza që ai i bëri poezisë së tij. Pasi e njeh lexuesin kalimthi me trashëgiminë shkencore, me një varg traktatesh filozofike, astronomike, atonomike, studimi i përkushtohet kryesisht lavdisë më të madhe të poezisë persiane - rubairave. Qysh në krye, studiuesi ynë, falë hulumtimeve shkencore, bën historikun dhe bilancin e vërtetë të trashëgimisë Khajamiane.

Ai vë në dukje meritën e pamohueshme të poetëve të mëdhenj, Nizamit dhe Hafiz Shirazit, që kopjuan dhe ruajtën "Rubairat", por, ndërkaq, hedh dritë mbi problemet që ata krijuan gjatë shekujve. Sipas tij, nga 1000 rubairat që qarkullojnë, vetëm gjysmat janë autentike, kurse të tjerat mbahen për apokrife. Madje, duke u mbështetur në mendimin e specialistëve, ai e çon më tej diferencimin, kur bën dallimin në mes rubairave laike e atyre fetare dhe arrin në konkluzionin se poeti në 25 vjet krijoi gjithsej 300-400 rubaira. Rubairat janë krijime poetike krejt origjinale, fryt i gjenisë artistike të popullit persian, me vlera universale e panjerëzore për të gjithë vendet dhe kohërat, të cilat arritën kulmin në pendën e O. Khajamit. Noli u bën një shqyrtim të gjithanshëm ruibairave, vështruar si në rrafshin historik ashtu dhe në atë letrar, duke u treguar një studiues serioz, origjinal dhe i guximshëm.

Njohja e tyre e thellë prej Nolit harmonizohet me vlerësimin kritik të literaturës së specializuar për poezinë e Khajamit dhe të letërsisë orientale përgjithësisht. "Rubairat" e Khajamit lindën si shprehje e pozitës dhe e personalitetit të tij të pavarur. Ai nuk u takoi poetëve të oborreve, që krijuan poezi me frymë panegjerike dhe himnizuese. Khajami, me qëndrimin kritik dhe vështrimin realist të botës, me temperamentin liridashës dhe forcën e madhe artistike, krijoi një shkollë poetike, që theu çdo skemë të poezisë orientale, në brendinë dhe formën e saj. Fryma satirike dhe sarkastike e rubairave, ai qëndrim tallës e përbuzës ndaj së keqes, e bëri Khajamin të cilësohet si Volteri i Lindjes, madje në disa pikëpamje dhe ta tejkalojë atë. Noli në studimin e tij ndalet gjerësisht në tiparet themeluese të "Rubairave" të Khajamit. Duke i cilësuar ato kryesisht si strofa katërvargëshe, me trajtë lakonike si epigrame, që bartin e shprehin gjendje të ndryshme shpirtërore, ai zbulon përmbajtjen e tyre të thellë, thelbin njerëzor dhe filozofinë jetësore. Për Nolin, Khajami armik i çdo dogmatizmi e skllavërie, njeri i lirë dhe me shpirt të madh nuk mund të futet në asnjë sistem filozofik të kristalizuar. Ai është edhe nakrontian e herkulian edhe hedonist e pesimist dhe epikurian e stoik, edhe skeptik e eklektik, edhe cinik e mistik. Të gjitha gjendjet shpirtërore njerëzore do ta gjejnë pasqyrimin e tyre në "Rubairat" e tij. Khajami, sipas Nolit, është një vigan që ndërron maska e identifikohet me të gjithë për të mos qenë asnjë - është vetë natyra njerëzore në lëvizje, që shfaqet në kohë dhe hapësira të ndryshme. Në qoftë se si militant i lirisë dhe mendimit, ai është dishepull i shkollës stoike, burrë i detyrës dhe i luftës, që ka mendimi të lirë, si poet Khajami i përkushtohet gëzimit dhe bukurisë së jetës, të cilat i gjen të simbolizuara te vera dhe dashuria. Të dy këto komponentë të personalitetit të tij përbëjnë themelimin e "Rubairave". Kështu mund të shpjegohet fryma e tyre liridashëse, qëndrimi kundër tiranisë dhe tiranëve, toleranca ndaj mendimeve të kundërshtarëve, interpretimi i drejt dhe realist i Kuranit, evokimi pa paragjykime i Moisiut dhe Krishtit, tharmi i disa ideve që e bëjnë pararendëse të filozofisë së Kantit e Gëtes, Shopenhaurit e Niçes. Në mozaikun e begatë filozofik të "Rubairave", vera dhe dashuria janë motive mbi të cilat poeti ngre gëzimin dhe kuptimin e ekzistencës së tij. Vera ka për Khajamin simbolikë e domethënie të trefishtë: simbol i kënaqësisë së jetës sipas mënyrës anakreontiane dhe hedoniste; simbol i lirisë së mendimit kundër çdo dogme që paraqitet në dy trajta: me rezistencë pasive, sipas mënyrës epikuriane dhe skeptike, por dhe me luftë të përkushtuar ndaj një ideali sipas mënyrës stoike; si një send sakramental që simbolizon bashkimin e njeriut me perëndinë. Simboli i verës merr një kuptim më të gjerë dhe konkret, kur zbërthehet me vresht e hardhi, në tavernë e gërmadhë, në kupa, poçe e dolli. Këto të fundit paraqiten herë si enë qejfi e gëzimi, herë si instrumente kulture.

Por vera në "Rubairat" është dhënë si binom i pandarë me dashurinë. Edhe dashuria paraqitet në disa kuptime: Si lidhja në mes burrit dhe gruas, familjes, kombit, njerëzimit e botës në tërësi, si kult dhe adhurim i të gjitha bukurive natyrale e artistike dhe i gjithë idealeve njerëzore, si mall dhe dëshirë e bashkimit të mishit me trupin, të pjesës me të tërën, të njeriut me perëndinë. Prej këndej vijnë dashuria platonike, dashuria mistike e krishterë, dashuria sufiane apo Nirvana budiste. Noli shquan në konceptin e Khajamit për dashurinë se vajza ndërron kuptimin dhe rolin sipas situatave të ndryshme psikologjike dhe ç‘është më e rëndësishme vera, dashuria, e vërteta identifikohen shpesh me perëndinë e tij. Noli vëren se, ashtu siç janë dhënë në "Rubairat", dashuria, vera e vërteta dhe perëndia në raport me njëra-tjetrën kanë krijuar probleme të vështira dhe komplekse, të cilat i kanë ndarë mendimet e studiuesve në kohë dhe vende të ndryshme.

Së fundi, nuk mund të mos tërheqim vëmendjen në këtë parashtresë, se për mendimin tonë, "Rubairat" janë jo vetëm shqipërimi më i miri poetit F. Nolit, që qëndrojnë në kufijtë e rikrijimit të vërtetë, aq sa albanologu N. Jokli e ka cilësuar si më të goditurin përkthim të E. Fitxheraldit, por edhe vepra e tij më e dashur, më e afërta, më shpirtërorja. Ndoshta në asnjë vepër tjetër që ai ka shqipëruar, se sa te "Rubairat", Noli nuk ka gjetur vetveten, mendimet e shqetësimet, temperamentin vullkanik, guximin krijues, tolerancën, shpirtin e tij human e liridashës. Veç kësaj, asnjë vepër sa "Rubairat" nuk i bënte jehonë gjendjes social-politike të Shqipërisë, plot kontraste e probleme të viteve ‘20 dhe idealit e prirjeve të brendshme të vetë Nolit për një shoqëri shqiptare dhe njeri shqiptar të emancipuar kundër fanatizsmës dhe anakronizmave, kundër çdolloj skllavërie shpirtërore dhe sociale. Janë këto arsyet ndoshta që biografi dhe miku i tij, Qerim Panariti, i cili punoi dhe e njohu nga afër për dekada të tëra, do ta mbyllë jetëshkrimin e Nolit me propozimin që mbi varrin e tij të vihet si epitaf "Rubaira 141", që thotë:

Ah, nesër botën plot shamatë e lashë
Nga qindra xhevahire njëzet i dhashë;
Pa folur kanë mbetur qindra fjalë.
Se nuk merrte vesh kjo bot‘ e trashë.

Variante të reja shqipërimi nga F. Noli të "Rubairave"

Nën hijen e një pjergulle më një anë
Ca buk‘ e ver‘ e vjersha dhe Ti pranë
Të na këndosh makar në shkretëtirë
Dhe s‘ka Parajsë më të mirë

Xxx

"Sa ëmbël të jesh mbret!" disa mejtojnë;
"Sa ëmbël në Parajsë!" Ca besojnë
Ah, kape kupën dhe kusurin fale
Larg teje pompën dhe daullen ndale

Xxx

E dashur, mbushma kupën që kthjellon
Të sotmen nga çdo vrer që vjen a shkon
Po nesër? Nesër noftë u vërtita
Në shqotën e së djeshmes u varrita

[tom pullings]

Noli ka qene nje njeri gjeni, pasi kishte shume talente, profesione, ishte shqiptari me me kulture i kohes se tij, por ne te njejten kohe, ishte deshtaku me i madh i kohes se tij. Ai deshtoi gati ne gjithcka qe nisi si ne arenen politike edhe ate shoqerore brenda komunitetit shqiptar ne Amerike. Ai ishte prift qe bente politike. Ai ishte prift qe bente thirrje per revolucion. Ai ishte prift qe i pelqente te merrte persiper se kish cliruar kombin dhe bere Kishen Orthodhokse Shqiptare Autoqefale. Ai ishte prift qe i mbante merri edhe shoket te tij me te ngushte, Faik Konices, nje tjeter shqiptar i madh i asaj kohe.

Nuk eshte rastesi qe komunistet shqiptare dhe te gjithe shqiptaret me bindje te majta e shohin Nolin si nje histori suksesi, kur ne fakt nuk eshte aspak e tille. Noli nuk ka patur kundershtare vetem ne Shqiperi por dhe brenda komunitetit shqiptaro-amerikan, kundershti qe linden pikerisht kur Noli mbrojti moralisht qeverine komuniste te Tiranes ne 1945 me fjalet: "Eshte me mire qe vendi te kete nje qeveri se sa te mos kete fare qeveri e te jete ne kaos". Bindjet komuniste dhe me vone te majta te Nolit ishin te mirenjohura si nga shqiptaro-amerikanet qe e denoncuan dhe izoluan ate, edhe nga Edhit Durrham qe e kish pike te dobet Nolin.

E verteta historike eshte qe Noli me qendrimet e tija e izoloi vetveten dhe ne fund te jetes se tij, koha e provoi se ai kish qendruar gjithmone ne kahun e gabuar te historise. Deshperimi i tij me i madh ka qene se ai jetoi shume pak ne Shqiperi, dhe ne vitet e pasluftes, edhe pse ai pati korrespondenca me rregjimin komunist, ai nuk denjoi qe te shkonte te vizitonte Shqiperine.

Figura e Nolit eshte nje figure madheshtore kur peshon kontributin e tij ne shume fusha te jetes shqiptare, por me e madhe se vepra e tij, ka qene pikerisht, egoja e tij e semure. Shqiperia nuk kish nevoje vetem per Nolin, por per te gjithe djemte e saj te asaj kohe. Shqiptaret duhet te marrin shembull perkushtimin por jo qendrimet e Nolit.

Albo

Me duket gjyim i qarte dhe i pranueshem, por kam nja dy saktesime per te bere...
Se pari, nuk eshte e çuditshme qe prifterinjte shqiptare te merreshin me politike ne ate kohe...Imzot Bumçi p.sh. perfaqsoi Shqiperine ne Versailles dhe arriti te mos vendosej copetimi i saj..
Noli deshtoi aty ku deshtoi Shqiperia. Demokratizimi dhe modernizimi i vendit ne '24 u shtyp nga Zogu i mbeshtetur nga serbet. KOASH-i ishte ide e persosur, por u be vone dhe u shfrytezua nga Zogu si arritje e tije. Nuk duhet harruar pastaj se edhe shumica e shqipetareve e mbeshteten komunizmin pa e kuptuar sa tragjedi e madhe ishte...
Noli nuk mund te themi se kishte ego te semure, por ishte kokeforte si gjithe shqiptaret. Kishte idale dhe kulture te persosur, por nuk qe ne gjendje ti vinte ne veprim ato.
Duke hequr ate te fundit kundrejt komunizmit (qe duhet justifikuar)qendrimet e meparshme te Nolit duhen pranuar si nga me te perparuarat per Shqiperine e asaj kohe.
Vepra e tije eshte pastaj diçka tjeter, ndoshta trashegimia me e vyer qe i ka lene vendit...

[Sabriu]

NOLI SHKRIMTAR I MADH E POLITIKAN I VOGËL



Më shumë se gjithkush vlerat reale të Nolit në kuptimin historik, në fushën e ndihmesës së tij në jetën kombëtare shqiptare i kanë zbehur e njollosur pikërisht ajo kategori " nolistësh fanatikë ditirambistë" që kanë dashur të bëjnë njëfarë shenjtërimi të rremë të një nolizmi të sajuar ose të fryrë pör qëllime personale.
"Askush nuk mund të mohojë se Fan Noli është një persoanlitet i shquar i historisë sonë kombëtare që është përkëdhelur më së shumti nga studiuesit, politikanët, opininoni publik". Kjo ka frenuar së tepërmi njerëzit të peshojnë si duhet vlerat, antivlerat e dhe pseudovlerat e nolizmit.
Kjo i bën ende të guxishëm disa nolistë fanatikë që të vërsulen me inat e pa arsyetime bindëse kundër cilitdo që mendon se duhet një qëndrim më objektiv dhe realist ndaj trashëgimisë së vërtetë të Nolit dhe sidomos ndaj vlerave e ativlerave që janë afishuar në fanolizmin politik të prodhuar kontrabandë nga ithtarët e Nolit për interesa të një rryme të caktuar politike.
Gazeta "Sot" më 16 maj ka shkruar se pas Kongresit të dytë ortodoks shqiptar të vitit 1929, që miratoi dhe Kanunoren e KOASH : "Fan Noli nga SHBA mbajti qëndrim kundër Kishës së re autoqefale shqiptare, sinodi i së cilës kishte qenë programuar në fillmn të shkurtit në rezidencën e Zogut dhe ishte një krijesë e politikës fetare të kundërshtarit të betuar të peshkopit të mërguar". Edhe pse ky fakt mund të jetë i paknëdshëm jo vetëm për nolistët, përsëri nëse shkruesi ka vërtetë mbështetje dokumentare nuk ka bërë ndonjë herezi që e ka vënë në dukje për puiblikun.

Noli tregoi veten politikan nga më të këqinjtë. Detyra e politikanit është në radhë të parë të kryejë mirë e me sukses detyrat që duhen kryer në kohën kur i takon të merret me politikë, në radhë të dytë të kryejë ato detyra që ka marrë pësipër. Unë i besoj përkufizimit se të merresh me politikë do të thotë në radhë të parë të parashikosh, pra të jesh edhe vizionar edhe njeri i veprimit ( jo fallxhor). Noli kurrë nuk tregoi aftësi të tilla. Noli dështoi në parashikme. Noli pësoi fiasko në veprime. Rexhep Qosja dhe jo Abdi Baleta ka shkruar në "Panteoni i rralluar" shumë vite përpara se : ": në jetën politike të shqiptarëve Noli ka dështuar pse nuk e kishte atë vendosmërinë e revolucionarëve të vërtetë, aq sa edhe për shkak se programit i tij demokratik ishte një hap tepër i gjatë dhe i papërligjur nga dialektika e zhvillimit shoqëror në kontekstin e atëhershëm historik dhe shoqëror të shqiptarëve. Noli ka dështuar si demokrat dhe ne kemi humbur demokracinë kur atë nuk e kanë pasur as popujt tjerë të Ballkanit".
Noli me shumë fjalime të tij në parlament të kujton disa deputetë të sotëm që dinë të kërkojnë qiqra në hell po nuk dinë as si mbillen qiqrat, as si bëhet helli, as se çfarë mund të piqet e çfarë nuk mund të piqet në hell.

Ta pyesim pak atë historianin nolist ; " cili popull e kishte zgjedhur Nolin për kryeahengxhi të anarshisë? Një grusht politikanësh aventurierë që braktisën Tiranën dhe u vendosën në Vlorë, që bënë për vete disa ushtarakë aventurierë , që krijuan disa komitete të paligjëshme, njësoj si "komitetet e shpëtimit publik" në pranverën e vitit 1997 dhe e zhytën Shqipërinë në kaos e luftë civile? Mos vallë vetëm për hir të "ahengut nolian" të qershorit 1924 edhe Rexhep Qosja në pranverën e vitit 1997 e cilësoi serinë e dytë të këtij ahengu të vdekjes si "revolucion të vonuar demokratik

Noli edhe në Lidhjen e Kombeve u tall me parlamentarizmin, nuk bëri kurrë zgjedhje. Pse i paska pëlqyer aq shumë "ahengu nolian" historianit Masar Kodra? Pse u shkri nga qejfi Rexhep Qosja kur ky aheng gjëmoi po nga Vlora pas 73 vitesh? Apo pse në Shqipëri u krijua "parlamenti i kallashnikovit" në qershor të vitit 1997? Pse kërkon patjetër Agim Vinca që të gjithë të pranojnë se Noli ka qenë politikan vizionar? Mos me këtë do që të mbështesë idenë se në Shqipëri "ahengjet politike" duhet të bëhen vetëm sipas avazeve të nolizmit? E kemi të qartë se edhe përtej kufinjëve të Shqipërisë londineze ka individë, rryma e forca politike që bëhne zevzekë për çdo kritikëë ndaj politikanizmit të Nolit sepse u pëlqejnë ekssperimentet e situatat si ato që u bënë me "revolucionin e vonuar demokratik" të vitit 1997 që shkatërroi Shqipërinë dhe nga bandat e rebelimit të jugut që përsëritën në çdo pikëpamje skenarët e "revolucionit nolian të vitit 1924".

E ka thënë Rexhep , që Noli suksesin më të madhe e ka si përkëthyes. Nuk kam shkruar unë por Qosja për Nolin : "...vjershat e tij dalin pamfletiste e qërime hesapesh me armiqtë e tij politikë. Për më tepër ai del disi si tepër jo modest si poet që ka ngritur veten tek roli i një çlirimtari duke u krahasuar me shëmbëlltyrën e shenjtë të Jezu Krishtit dhe si politikan megalloman që kapardiset se do të përmendet përgjithmonë, si një mesi i popullit tonë..." Unë vetëm po shtoj se këtë figurë të Nolit duan të na imponojnë gjithë nolistët, sepse duan përmendoren e Nolit politikan që të rrinë vet nën hijen e saj. Atëherë ku i gjeti Vinca fjalët e mia se Noli është bejtexhi?! Po nëse vjershat janë politike kjo sipas mendimit të Vincës e afron më shumë autorin me bejtexhiun apo me poetin? Historianët e pedagogët e tjer le të na jëpin një përgjigje të saktë se cili është më poet e cili më bejtexhi Noli kur rreshton vargje "ngrihuni, korrini, bjeruni katundarë e punëtorë që nga Shkodra gjer në Vlorë", apo Hasan Zyko Kamberi kur vjershëronte shumë kohë para Nolit " Kadiut po t’i rrëfesh paranë, ters e vërtit sherianë.

Pas vitit 1990 nolistët ndërruan taktikë, filluan në kërkonin rrugë për të mohuar çdo afërsi të nolizmit me komunizmin. Më hapur këtë e bëri Naum Prifti. Ai arriti deri atje sa të mohonte që Noli kishte vendosur marrëdhënie diplomatike me Bashkimin Sovjetik, gjë që e kishin vërtetuar shkëlqyeshëm nolistë të tjerë si Arben Puto.

Për t’u çliruar pakëz nga ngërçet teorike që ia shkaktojnë stereotipet noliste-enveriste në radhë të parë do t’i rekomandoja forumistave të marrin e të studiojnë librin e Hysamedin Ferajt "Skicë e mendimit politik shiptar" që është një vepër e politologjisë së mirëfilltë, që ka kaluar edhe në miratimin shkencor në Tiranë. Në kët vepër ju do të gjeni analizën teorike të nolizmit si varianti shqiptar i panballkanizmit, si shtruesi i rrugës së komunimzit në Shqipëri, si teori e praktikë e dështuar politike, si përgatitës i enverizmit dhe tani si maskë e enverizmit. Atëherë do të ketë një mundësi më shumë që të frenoni veten e të mos kërcej përpjetë kur lexon edhe shkrime si të miat polemizuese në stil më propagandistik
Austini një amerikano-kanadezi me nderrshmërinë e studiuesit ka dhënë shumë gjëra që nuk u kanë pëlqyer dikur nolistëve tanë fanatikë që e "kanë ndihmuar". Nga ana tjetër në kushtet e reja këta nolistë kanë qenë të interesuar që disa gjëra që shkelin tabutë të thuhen nëpërmjet një të huaji që të mos mbeten për t’u thënë më troç për herë të parë nga studiues shqiptarë.

Më saktë se Austin në ndikimin e nolistëve këtë çështje e ka parashtruar britaniku Xhulian Ameri që i ka njohur mirë shqiptarët e punët e shqiptarëve. Ai thotë : " Konflikti midis Zogut dhe Fan Nolit ka qenë përfolur si një luftë për pushtet midis "konservatorëve" dhe "progresistëve". Por në këtë rast, ashtu sikurse pothuaj në të gjitha kryengritjet shqiptare, dallimi midis palëve kundërshtare kishte karakter gjeografik dhe grupazhi, më tepër se një karakter opinioni apo rendi shoqëror" ( "Bijtë e Shq ipes", botim shqip, Tiranë 2002, f.37).



"Dr.Dituria" alias Sabri Selmani
Kiel-Gjermani

[Albo]

Pse e duam Amerikën

Titulli “Amerika” mjafton që ta bëjë popullin tonë të marrë pjesë në çdo vajtim të Amerikës, se që të gjithë e dimë sa të mira kemi parë prej saj. Që më 1900, Amerika ka qenë kurbeti më i madh i Shqiptarëve. Që më 1914 kur Shqipëria u shkel prej të huajve, Amerika u bë vendi ku shqiptarët shkonin për të shpëtuar jetën e tyre e për të fituar bukën e fëmijës... Për qetësinë e cila mbretëron në Shqipëri, nën Shkumbin dhe veçanërisht në Labëri, e cila ka qenë gjithmonë e turbulluar, ka një shkak dhe ky shkak është kurbeti i Amerikës. Se atje Toskët dhe labërit tanë u bënë punëtorë të urtë, qytetarë dhe patriotë modernë.
Në Amerikë, shqiptarët themeluan Kishën Kombëtare, bimë të rritur me djersën e punëtorëve tonë, e cila pastaj u transportua në Shqipëri. Dhe, kjo institutë, si e dini, ka ndërruar faqen e Toskërisë Jugore. Atje u themelua “Vatra”, shërbimet e të cilës, sot, për shkaqe të ndryshme nuk çmohen si e meritojnë, po do të vinjë një ditë që të çmohen ashtu si duhet. Kongresi i Lushnjes ka buruar indirektisht prej “Vatrës”. Guvernën e Lushnjes e procedoj Guverna e Durrësit, së cilës, koha do t’i japë një faqe të historisë sonë, se pa të dytën nuk bëhej e para. E mirë e ligë, Guverna e Durrësit ka qenë mëma e Guvernës së Lushnjes. Dhe të gjithë e dini se Guverna e Durrësit u organizua nën kryesinë dhe me inisitivën e një delegati të “Vatrës”, të dërguar për këtë qëllim me para të Amerikës. Në këtë munt të shtojmë që nga të paktat libra që kemi, gjysmat të paktën janë shtypur me paratë e shqptarëve të Amerikës. Pas fakteve të sipërme që nëmërova është e tepërt të thom që Rilindja Kombëtare do të ish mënuar kush e di sa vjet sikur të mos ekzistonë kurbeti i Amerikës...
Tani do t’ju përment disa të mira, që i kanë ardhur prej Amerikës drejt e për drejt. Më 1914 kur u shkel Toskëria dhe rruadhë me mijëra refugjatë në Vlorë, që vdisnin nga ethet, nga uria, dhe nga e ftohta, vetëm një vent u kujdes t’i dërgojë ndihmë këtyre të mjerëve, dhe ay vent është Amerika. Pas luftës, kur Shqipëria ishte e shkatërruar dhe e plakosur prej invazioneve të huaja, prapë Amerika dërgon Kryqin e Kuq që t’i lehtësonte vuajtjet. Dhe një nga të vetëmat, në mos e vetëma, shkollë moderne që kemi është ajo e Amerikës: Shkolla Teknike. Dhe kur themi Amerika na kujtohet një emër, se që të gjitha këto kanë ngjarë, kur nga Shtëpia e Bardhë e Washingtonit administronte Shtetet e Bashkuara i shkëlqyeri dhe i shumëvuajturi President Wilson.

Fan Noli

[alfeko sukaraku]

fan noli???

katundarë e puntorë,që nga shkodra der në vlorë................................pamvarsishtë meritave të pamohueshme që zotria e tij i dha kombit ,në asnjë mënyrë nuk duhet të harrojmë se tipa si puna e nolit zogut edhe enver hoxhes ishin edhe do mbeten karrierista të shitur edhe të flliqur.......vetëm ismail qemali meriton respektin e nga kosova në çamëri të tjeret janë ashtu siç e tha edhe gogoli...që nga shkodra deri në vlorë???

[Albo]

Jorgaqi dhe Poetika e Gënjeshtrës

Nga Agim Xh. Dëshnica

Më 1937, me rastin e festimeve të 25 Vjetorit të Pavarsisë Kombëtare, në botimet zyrtare të Qeverisë së Mbretit Zog, shkruhej: “Në qiellin e botës kulturore shqiptare shndrijnë tre yje të pashuar, Naimi, Noli dhe Fishta.” Në Albumet e përkryera me fotografi pa retush, krahas figurave të shquara të kombit, shkëlqente dhe portreti i hijshëm i Fan S Nolit.

Po atë vit Faik Konica do të thoshte: ”At Noli do të mbetet në historinë e Shqipërisë si burri që arriu i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të kllasi gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë, është ogur i bardhë n’udhë të përparimit t’onë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët të harrojnë.”

Më1943 Mitrush Kuteli do të shkruante: “Vjersha e Nolit nuk ka ondulacionin e valëve në mezin e detit, po përplasjen e tyre anës, me zhurmë, gjithëmonë të përsëritur. Në botën e arkitekturës ajo nuk u përngjan pjesave të rumbulla, por çipeve të mprehta. Sepse Noli nuk gdhend në mermer, po në krastë. Nuk limon me daltë, po pret me sëpatë dhe me çekan të rëndë.”

Imam Vehbi Ismaili në ligjëratën e vitit 1965 u shpreh: “Fan Noli u bë prift, që t’i shërbente më mirë Shqipërisë. Fan S Noli ishte drita, ishte syri i gjithë bashkatdhetarëve të tij të mërgimit. Bashkë me të në krye, luftuam me çdo mjet për të liruar dhe për të mbrojtur vendin e lindjes.” Ndërsa nacionalisti Baba Rexhepi e quan:“Frymëzuesin e parë të ndjenjave kombëtare, udhëheqësin e të gjithë lëvizjeve patriotike, fetare e të kulturës në këtë vend të bekuar; lulja e simbolit të bashkimit dhe të mburrjes kombëtare si para botës shqiptare dhe para botës së huaj.”

Të dhënat e parashtruara sa do të ngjeshura nuk mund të japin të plotë portretin e tij. Në mars të vitit 1944 shkrimtari Milto Sotir Gura, do të shkruante:”Duhen volume të tëra, për të përshkruar veprën e këtij Titani të Rilindjes Kombëtare.”

Noli dhe Hulumtuesit

Mbledhja, analiza dhe botimi i veprave të Fan S Nolit, nuk është as meritë dhe as pronë e një grupi të caktuar intelektualësh. Qysh në vitet e para të shekullit që shkoi, veprat e Nolit qarkullojnë me sukses në Amerikë dhe në Atdhe. Gazetat Kombi e Dielli ishin të parat, të cilat nxorrën në dritë krijimtarinë e tij. Në antologjinë, Shkrimtarët Shqiptarë, botuar më 1941 në Tiranë, Andon Frashëri paraqet disa nga shkrimet. Më 1943 Mitrush Kuteli u jep lexuesve librin, Mall e Brengë, më 1944 Lifter Dilo, Ligjëron Fan Noli. Me këto punime mjaft tërheqëse merr udhë njohja e veprës së vatranit të madh dhe botimi i mëtejshëm i saj nga hulumtues të tjerë, prej të cilëve veçojmë disa. Me kujdesin e Nolit, Federata Vatra boton më 1948, Albumin-I, ndërsa Qerim Panariti më 1966, Albumin-II. Nexhat Peshkëpia në Nju Jork, u jep lexuesve shqiptarë librin, Noli si poet dhe si poet-përkthyes, Tajar Zavalani e kujton në librin, Historia e Shqipërisë. Vehbi Bala dhe Pirro Tako, sipas kërkesave të kohës, marrin përsipër detyrën për trajtimin e veprës noliane. I pari, më 1958 Albumi-1948, Poezi të zgjedhura të Nolit (1966), Jeta e Fan S Nolit (1972) dhe një kapitull në Historinë e Letërsisë Shqiptare (1984). I dyti, Fan Noli në fushën e politikës dhe publicistikës.(1975), Rron, o rron e nuk vdes shqiptari, ( 1976) dhe Kronika e jetës dhe e veprimtarisë së Fan S Nolit. Yll Zajmi boton, Jeta dhe veprat e Fan S. Nolit.(1986). Me interes janë studimet dinjitoze të dijetarëve shqiptarë në Kosovë. Për jetën e veprën e Nolit kanë shkruar gjithashtu dhe shumë studiues të huaj në Europë dhe në Amerikë.

Të gjithë bashkohen tek një përcaktim: patriot, fetar i përkushtuar, demokrat, poet i lirisë, shkrimtar, dramaturg, shqipërues i pashoq, shtetar, orator, historian, filozof, muzikolog, kompozitor etj.

Noli dhe Veprat

Fan Noli projektin e veprave e parashtron në librin, “Fiftieth Anniversary Book of the Albanian Orthodox Church in America” (1960). Mbështetur në origjinalin anglisht, japim shkurt renditjen e tij: 1.Libra fetare 3, në vitet 1908 1909, 1911. 2. Libra historike në shqip: Historia e Skënderbeut-1921, Historia e Skënderbeut-1950, Kalendari i Vatrës-1918, 50.th-Anniversary Book-1960. 3.Libra historike në anglisht: George Castriot Scanderbeg- 1947, Bethoven and the French Revolution-1947. 4.Libra letrare në shqip: Izrailitë dhe Filistinë-1907. Shqipërime: Skenderbeu, nga Henry Ëadsvorth Longfeloë-1916. Nga Ëilliam Shakespeare, Otello, Hamleti, Jul Çezari, Makbethi, në vitet 1916 dhe 1926. Nga Henrik Ibsen, Armiku i Popullit 1926, Zonja Ingra e Ostrotit 1926. Nga Blasco Ibanez, Kasollja 1921. Nga Miguel Cervantes, Don Koshoti 1932 -1933. Nga Omar Khajami, Rubairat 1926 dhe 1927. Libra në shqip: Ligjëron Fan Noli 1944. Albumi-1948. 5. Libra muzike në shqip 1936. 6. Libra muzike në anglisht, 1951 dhe 1959. 7. Në gazetën Dielli, shqipërime nga Stendhal, Moliere, Ëashington Irving. 8.Kompozime muzikore: a.Skenderbe, poemë simfonike për orkestër. b. Uverturë për orkestër etj.

Qysh në nisje libri merr pamjen e një studimi historik, ku lashtësia iliriane ndërlidhet me fillimet fesë kristiane në vendin tonë. Më tej, nëpërmjet Autobiografisë, lexuesi njihet me historinë e re të Shqipërisë. Libri ilustrohet me faksimile çertifikatash historike, emra e fotografi atdhetarësh e fetarësh, fëmijë në shkolla shqipe, pamje të kishave shqiptare, salla mbledhjesh etj. Në fund jep një listë të gjatë me libra fetare e muzikore. Noli nuk përmend letërkëmbimin, ditarin, dorëshkrimet me studime në gjuhë të ndryshme. Nuk përmend as intervistat të cilat janë përgjithësisht shkrime reporterësh. Nuk përfshin as publicistikën. Nga ligjërimet miraton vetëm Lefter Dilon e vitit 1944. Pa dyshim ndër gazeta, revista, arkiva e buletine kuvendesh, gjenden shkrime dhe ligjërata të shumta, të cilat nuk janë aspak objekt botimesh masive, por u takojnë vetëm dijetarëve seriozë për studime të veçanta. Duhet patur parasysh se Noli këtë amanet nuk e la më 1960.

Për veprën e Nolit janë shprehur profesorë, shkrimtarë dhe estetë të njohur, si George Bernard Shaë, Jan Sibelius, Ernest Neëman, Ëarren Story Smith, Carolin Urie, Keneth Conant, Tomas Man, Norbert Jokl, Jacque Boucart e të tjerë. Në kohët e reja Robert C Austin. Robert Elsie etj.

Noli dhe trajtimi i veprave

Si u përmbush amaneti? Shqyrtoni me vemendje dhe bëni krahasimet.

Rilindja e Prishtinës qysh më 1968, boton veprat kryesore në 7 vëllime, ku shquhet Ali Rexha: 1-Albumi Dyzetëvjeçar në Amerikë. (Më 1988 dhe Albumi II) 2-Ligjerime, introdukte. 3-Bethoveni dhe Revolucioni francez. 4-Gjergj Kastrioti, Skënderbe. 5-Izrailitë dhe Filistinë. 6-Autobiografia. (përkthyer nga Abdulla Kajradgiu) 7-Ndër bashkëkohësit.

Pas 20 vjetësh Akademia e Shkencave në Tiranë, do të nxirte në qarkullim 5 vëllime: 1-Letërsi-Albunmi-1948 etj. nga V.Bala. 2-Publicistikë, K. Bihiku. 3-Publicisitikë, K. Bihiku. 4-Shkrime historike, P. Bogdani. 5-Bethoveni dhe Revolucioni francez, Introduktet etj. N. Jorgaqi. Nga i njëjti autor më 1995 del nga shtypi, “Fan Noli-Portrete dhe skica“, i mirëpritur nga Dh S Shuteriqi, si ”kanisqë” e ardhur nga Bostoni. Pretendohet për dorëshkrime të zbuluara ndër arkiva. Në krye është vendosur një minibiografi përgatitur nga një gazetar amerikan. Jepet një introduktë e Nolit, nga librat e njohura Rubairat e Omar Khajamit dhe Mall e Brengë. Disa janë botuar më parë në Veprat e plota nga Ali Rexha dhe tek Vepra-4, nga Pranvera Bogdani. Bën përjashtim studimi filozofik, Jeta e Jezusit, lënë në arkivë për hulumtuesit e ardhshëm, por përgatitësi mendon ndryshe, e shpërndan për të gjithë lexuesit shqiptarë, duke e reklamuar në ballë të librit. Titullin Noli e cek si projekt vetëm njëherë më 1948, në një nga letrat dërguar nobelistit Xhorxh Bernard Shou. Më 1960 nuk e përmend askund, ndërsa përgatitësi mendon ndryshe, transformon projektin. Shumica janë përkthime nga Xhevat Lloshi, Kristina Jorgaqi dhe pena pa emër, të harruara nga bota.

Më 1996, me gjasa “nën kujdesin e Akademisë së Shkencave”, del në qarkullim vepra-6, mbështetur në vëllimin-6 të Rilindjes, ku redaksia miratuese dhe reçensuesit janë të përjashtuar. Nuk shënohet as emri i piktorit të njohur Hiqmet Agolli. Përgatitës figuron Prof. Dr. Nasho Jorgaqi, redaktor vetëm Dr. Xhevat Lloshi. Materiali përfshin një mori shkrimesh dhe paraprihet nga ndërhyrje maramendëse, si vazhdimësi e viteve 80. Pjesa në gjuhe të huaj është përkthyer nga të tjerët.

Mitrush Kuteli dhe profesorët “nolistë”

Në analizën mjeshtërore për krijimtarinë e Nolit më 1943, Mitrush Kuteli ëndërronte:“Dhe tani, në mbarim, pyetja që na rëndon në shpirt është kjo: A do të kemi fatin të vazhdojmë dhe të plotësojmë këtë vështrim panoramik mbi veprën poetike të Fan S Nolit? Në këto ngritjet dhe përmbysjet e sotme askush nuk mund t’a dijë. Dhe në qoftëse na refuzon fati këtë hir, ata që vijnë pas nesh- se vijnë të fortë- le t’a vijojnë.”

E ku ta dinte prozatori ynë i shquar, se pas tij do të vinin të “fortët”,“profesorët” të cilët do të orvateshin, si shumë të tjerë, ta fshinin nga faqet e historisë. Ata që nga mosnjohja e teologjisë, ngatërrojnë Galilenë e Palestinës me Galileo Galilein e Italisë. Ata që nxjerrin përfundime se Noli është dhe ashtu dhe kështu:“Si patriot, artist e dijetar, ai u rrit në gjirin e lëvizjes antifeudale dhe antimperialiste”. Pasi harrojnë seç thanë më lartë, vazhdojnë: “Disa anë negative në veprimtarinë dhe krijimtarinë e tij të shumanëshme, rrjedhin nga kufizimet dhe presioni i ideologjisë sunduese borgjeze, apo nga të meta të karakterit subjektiv...”. Ata që sajojnë letra misterioze dhe Parlamentin e viteve 30 e ngatërrojnë me Kuvendin e viteve 20. Ata që thurrin ndodhi me zyrtarë amerikanë pa emër të “Departamentit të Shtetit në Boston“…(?!) Ata që kanë probleme me njohjen e gjuhëve të Nolit e presin largimin nga jeta të ndonjë studiuesi për të përfaqësuar punimet e tyre. Me përjashtim të vëllimit-4, gjendemi përballë një masakre të frikshme kulturore.

Në hyrjet e parathëniet nga kreu në fund, shohim vetëm trajtime politike. Në vend të atdhetarit, kërkohet me ngulm marksisti, leninisti dhe antizogisti. Në vend të poetit, kërkohet “revolucionari socialist”. Fetari filozof shkruan e vepron “pa bindje” fetare. Sipas profesorëve, Noli paskësh krijuar „pak poezi“. Shqipërimi i poemës” Gjergj Kastrioti Skëndërbe” „nën nivel“. Në poezinë ‘”Thomsoni dhe Kuçedra”,“mburr figurën e një koloneli hollandez Thomson, i sjellë në vendin tonë për të organizuar xhandërmarinë e qeverisë reaksionare të Durrësit, në sherbim të fuqive imperialiste.” Poezitë e fundit, Kabineti dhe Sulltani e Vdekja e Sulltanit, „vjersha“ „pa pretendime.“

Por poezitë e Albumit si “Hymni i Flamurit”, “Thomsoni dhe Kuçedra”, “Shpella e Dragobisë”, “Syrgjyn Vdekur” “Anës Lumejve”, “Maratonomaku”, janë të barasvlerëshme me mijëra poezi.. Në një kohë kur marrëdhëniet e Vatrës me Qeverinë komuniste ishin prishur përfundimisht, Albumit-1948 merr pamjen e Manifestit Kombëtar. Duke nisur nga Hymni i Flamurit, poezitë e tjera na sjellin ndër mend viktimat e kombit në gjyqet speciale, Maratonomakun Noli me lajmin e fitores mbi diktaturën. Pas Korbit, Anabel Li-së, poemës Skënderbe dhe Rubairave, Hamleti e Don Kishoti, jepen fragmentar. Makbethi i frikshëm e Jul Çezari i vrarë me të pabesë, nuk shfaqeshin as në skenat e teatrove tona.

Ashtu si veprat madhore të Shekspirit, edhe kryeveprat e Nolit, herë klasike, herë moderne, herë popullore, jetojnë të sotmen, mbijetojnë në të nesërmen, janë të përjetëshme! Duhej një palenteolog si Eftim Dodona të zbulonte shkrime që flasin me gjuhën e dokumenteve për të vërtetën, madje të përpiqet si me fosilet të hulumtojë shkrime të fshehura në “guvat” enigmë në arkivat e Universitetit të Harvardit.

Në kujtesën tonë gjallëron kumbimi i vargjeve tronditëse:

KORBI:

Era frynte që përjashta,

rrihte perdet e mëndafshta.

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

Korbi i vrejtur, i vrerosur

Arratisur zall më zall;

Thuam emrin tënd me nam

Anës detit Plutonian!

Thotë Korbi:”Kurrë më.”

- - - - - - - - - - - - - - -

HAMLETI:

Të rrosh a të mos rrosh-kjo është çështja

M’e lartë është vallë të durosh

Hobe, shëgjeta fati të tërbuar

A të përballsh një det të turbull helmesh

Me arm’ e funt t’u japsh? Të vdeç – të flesh-

Jo më! – dhe me një gjumë të mbarosh

Çdo zemër-dhëmbje, mijëra tronditje

Që trupi prej natyre trashëgon,

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Nga MAKBETHI:

Makdafi

Rrith gjak, rrith gjak , atdhe i mjerë

Rënjosu thellë, tirani e rëndë!

Zgjohuni! Zgjohuni!

I bini allarmit! Vrasje! Tradhësi!

Banko dhe Donalban! Malkolm! U zgjoni!

Tokit! trokit! trokit!

Makbethi

Mu duk sikur një zë më thirri!

Mos flini Makbethi vrau gjumin!

Qysh i kam duart! M’a vrasin syrin

Vall’a e lan dot uj’ e Okeanit

Prej kësaj dore gjakun?Jo kjo dorë

I skuq dhe i përgjak të gjithë detet.

SKENDERBEU

Shpejt atëhere si një yll

Që shkëputet lart nga qielli

Shfaqet nga i arti myll,

Një hanxhar me rreze dielli.

Dhe gjëmon Skënderi:“ Shkruaj!“

Dhe Qatipi i tmerruar,

Shkroj në dritën e drithmuar

Afër zjarrit i dërmuar,

Flokëbardhë, kokëngrirë,

Nga e ftohta i mërdhirë,

Zemërprerë, vdekjegrirë.

- - - - - - - - - - - - - - - - -

RUBAIRAT

A e di përse këndezi po këndon

Menatë dhe nga gjumi po të zgjon?

Që shkoi një natë po të lajmëron,

Dhe ti, çkujdesur, fle dhe ëndërron.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Zgjohu!Mëngjezi me shigjetë e grisi

Perden e Natës, Yjt’ i arratisi,

Dhe dielli gjahtar me rreze kapi

Çdo majë mali e pallati e lisi;

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

Noli ndonëse jetonte e krijonte jashtë atdheut, gjuha shqipe, fjalët e reja që përdori, vargu i zjarrtë, proza e rrjedhshme që krijoi, janë shembuj për veprim si për shkrimtarët, ashtu dhe për historianët e sotëm. Megjithatë u vu re, se vargu i shqipërimeve, nga Shekspiri, Servantesi, Ibseni, Ibanjezi u shkëput nga veprat dhe emri i tij, humbi si përkthyes i thjeshtë nën mbulesat e antologjive, i dëmtuar nga parathëniet tendencioze të profesorëve.

Nëpër libraritë e botës nuk po shohim të ribotuara në gjuhë të ndryshme kryeveprat noliane. Libri 50-Vjetori i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, vijon të dalë nga shtypi me mangësi. Ky libër me përkushtimin e zgjeruar ndaj figurave të shquara të kombit, me përshkrimet historike, Autobiografinë, dokumentet e fotografitë, zbardh gjithëçka rreth jetës së Fan Nolit dhe Bashkësisë shqiptare në Amerikë.

Punimet për veprat e Nolit, nga „të fortët,“ përshkohen nga i njëjti bosht. Hyrjet, parathëniet e shënimet, kanë të njejtën ngjyrë, të njëjtin trajtim e të njëjtat synime. Një gjendje të tillë pasqyron, Antologjia e mendimit estetik shqiptar 1504-1944, botuar nga shkrimtari Nasho Jorgaqi më 1979, me shkrime të gatëshme nga autorë si Barleti, Bardhi, Budi, Samiu, Naimi, Çajupi etj. Fan S Noli me introduktet, i reshtuar krahas tyre, zbulohet nën peshën e parathënieve mbi parathënie. Libri është pa redaktor, pa reçensues e pa piktor. Së fundi mbi mbulesën e antologjisë vendos me gërma kapitale emrin e tij, duke marrë kështu pamjen e autorit. Më 1994 e rendit në librat e veta të realizmit socialist, si Mërgata e Qyqeve, Poetika e Dokumentit, skenarët, Dueli i heshtur, Tana, Mimoza Llastica, Tomka dhe shokët e tij etj.

Noli dhe letërkëmbimi
Profesor Jorgaqi njihet mbi të gjithë, si mbledhës, përpunues e botues letrash të çfarëdoshme. Kjo punë nis me librin Poetika e Dokumentit, në kohën kur sistemi komunist po merrte tatëpjetën. Lënda publicistike dhe letrat janë të larmishme me tema si.: „Për një album folklorik të K. Marksit dhe për një këngë popullore“. „Marksi letrar i ri“ „Lenini mik i një publicisti shqiptar.“ ( N.Ivanaj). „Gjergj Fishta, udhëheqës shpirtëror i klerit.. Klasa sunduese dhe fuqitë imperialiste i kishin vënë në krye aureolën e ‚,poetit kombëtar,, „Mendime dhe konsiderata të F. Nolit, për personalitetin dhe rolin historik të shokut Enver Hoxha“. Noli „para-marksist”. „Noli, në barrikadat e luftës klasore“, “Tri letra të Ali Kelmendit për Fan Nolin” , “Letër një miku të panjohuri grek etj.

Përshkrimi i vlerave të Marksit e Leninit, i “konsideratave” për diktatorin, shtrëmbërimi i jetës së Nolit apo zhvlerësimi i Fishtës, janë në përputhje të plotë me pohimin e sotëm të autorit i cili i mbetet “besnik i vetëvetes, bindjeve, idealit dhe natyrës” së tij. Edhe tri letrat e Kelmendit më 1938, sado tepër fragmentare, përcjellin vetëm nderime dhe asnjë “ftesë” për pjesëmarrje „në frontet revolucionare.“ Noli bujar, dërgon për mërgimtarin e sëmurë në Paris, vetëm libra dhe ndihma financiare. Ndërhyrjet para, ndërmjet e në fund, janë thjeshtë fantazi, punë reporterësh të majtë.

Një gjetje e rrallë epistolare mban emrin, „Letër mikut të panjohur grek“, më saktë, njeriut të padukshëm grek. Nga kjo „letër“ me doza të forta humori mësojmë se Noli, paskësh qenë një djalosh me „borxhe“, që “arratisej“ jo ditën po „natën“. Për kohën kur ishte mësues në Fajum të Egjyptit, paskësh shkruar: „Aty më kanosën të më martonin, dhe unë u arratisa në Shëmtirat e Bashkuara të Amerikës në Nju Jork! Statuja e lirisë! Dollarë plot! Rroftë!“ Atje qenkësh dorëzuar prift, jo për qëllime fetare apo atdhetare, por thjeshtë për nevoja të ngushta vetiake, “në qytetin Boston, Athinën e SHBA-as.” Ndaj profesori na bind: „Nga sa shkruan kuptohet qartë se ai nuk ka pasur asnjë shtytje të brendshme dhe as bindje.“ Pasi vlerëson këtë letër të shëmtuar, në shënimin poshtë sqaron: „Në krahasim me Autobiografinë, në letër jepen më saktë të dhëna për jetën plot peripeci të Nolit në këtë kohë.“(!?) Mandej shton: „Letrën nuk e njohim në kopjen origjinale. E nxorrëm nga gazeta greke „Paneperitikon agon.“ (Shif. „Poetika e dokumentit.“faqe 214-215). Varianti i dytë, më i gjerë dhe më i mbrapsht i letrës drejtuar mikut të panjohur grek, ribotohet te Vepra-6 1996. (Shif. faqe 361-364.) E para me emrin „Theofan Noli“, e dyta „Theofanis Nolis“, data 15 qeshor 1910. Eshtë koha kur Noli, si udhëheqës i madh, mban ligjërata të zjarrta në përkrahje të kryengritësve shqiptarë në Kosovë e në veri të Shqipërisë. Por profesori mendon ndryshe. Për t’u mbushur mendjen lexuesve, në labirintin e shënimeve, jep 17 shqarime! Për sajime të tilla, na vjen në ndihmë studiuesi Mërgim Korça me bëmat e Baronit Munchhauzen: „Ishte e acaruar në kulm lufta. Vija e frontit gjarpëronte dhe nuk dinim se si zhvillohej situata. Hipa kaluar në majën e grykës së topit dhe i dhashë urdhër topçiut të shtinte... U kapa pas gjyles dhe fluturova mbi vijën e frontit. Mbasi e studiova situatën u hodha nga gjylja mbi të cilën fluturoja dhe u kapa pas një gjyles që vinte nga vijat e armikut drejt pozicioneve tona. Kështu u ktheva në bazë!„

“Poetika e Dokumentit“ mund të mbijetojë vite e vite, nëse autori do ta pagëzonte “Poetika e Gënjeshtrës“...

(vijon ne numrin tjetër)

[Albo]

Nasho Jorgaqi zhduku letërkëmbimin e Nolit me Zogun

Nga Agim Xh. Dëshnica

(Vijon nga numuri i kaluar)

“Poetika e Dokumentit” mund të mbijetojë vite e vite, nëse autori do ta pagëzonte “Poetika e Gënjeshtrës”

Disa fraza nga letra me grekun misterioz, profesori vë në punë edhe në shkrimin “Udhëtim me Fan Nolin” (1994), ku trajtimi i pandalshëm majtist i ngjarjeve, tendencioziteti i njohur, mënyra e vjetër e rrëfimit “gju më gju me popullin”, jeton në vazhdimësi. Si një bashkudhëtar i vërtetë, autori përshkruan udhëtimin e Nolit drejt Amerikës: “Me Lloidin udhëtonin 300 njerëz, shumica në kushtet e kafshëve...Noli prezantohet si revolucionar. .. Gjithë udhëtimi do të ishte një mundim pa fund, ditë e natë me shi e të ftohtë, mes dallgëve tronditëse të oqeanit... Por ndërsa të tjerët rrinin mbyllur në kabina, ai dilte sipër në kuvertë dhe lexonte Niçen”(?!!) Mos vallë Noli i ri po lundronte për të organizuar revolucionin socialist në Nju Jork? Më tej shton:“Por vjen një çast që tronditet e preket se gjithë këta njerëz nuk e dinin se ekzistonte një vend që thirrej Shqipëri”. Do të duhej viti 1913, viti i vendimeve të padrejta, që “njerëzit e munduar” e të lodhur në kabina, të shihnin në hartën e Ballkanit një shtet të ri. Shkrimi ndërtohet dhe me ndihmën e grave amvisa të moshuara, të cilat nuk mund të flasin shqip apo të ndonjë mërgimtari i cili qenkësh takuar me Nolin rastësisht në një park, tek lexonte gazetën me lajme nga Hungaria. Autori kuptohet lehtë kur mendimin e tij ndaj Kryengritjes Hungareze, orvatet t’ia adresojë poetit tonë liberator. Në bisedë me vateranët e vjetër, gjithashtu përpiqet më kot, që në kundërshtim me faktet, kujtimet e tyre t’i përdor si dëshmi për ta vendosur Nolin e lirisë së mendimit në krahun e majtë. Më tej vijon vargu i letrave. Hasim përsëri njoftime të çuditshme. Autori shkruan:“Herë pas here Noli ka marrë letra nga intelektualë në zë të Shqipërisë... M. Kuteli i jep lajmin e gëzuar se është zgjedhur Kryetar nderi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe se një varg letrarësh ndjekin në fushë të letwrsisw rrugën e tij.”

Japim pa koment dy letra që ndriçojnë këtë çudi.

E para, Mitrush Kuteli 30 maj 1945: “I dashur Mjeshtër, zoti Stephan i Misionit Amerikan në Shqipëri po më jep rastin t’Ju shkruaj këto radhë. Ay vetë, më parë, më pat dhënë mendimin t’Ju dërgoj përmbledhjen e disa vjershave t’Uaja së cilës i dhashë emrin “Mall e Brengë,”…Me këtë rast po Ju dërgojë dhe disa nga librat e mija, dyke ju lypur ndjesë për paraqitjen e tyre të vobekët- ashtu siç është dhe vendi ynë- si edhe për të meta të tjera. Munt të them pa droje se ju kini krijuar këtu një shkollë letrare, ryma e së cilës ndjehet shumë në shkrimet e të rinjve. - Ju uroj shëndet dhe pleqëri të mirë. M. Kuteli.”

E dyta, Sejfulla Malëshova 12 dhjetor 1945: “Hirësisë së Tij Imzot Nolit. Për kontributin e madh që kini dhënë në fushën e kulturës dhe të letrave shqipe, Konferenca e Shkrimtarëve të Shqipërisë që u mblodh në Tiranë më 7-11 Tetor 1945, Ju zgjodhi Kryetar Nderi të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë.

Ndjej një gëzim të madh që jam unë ay që po ju komunikon këtë gjë. Me respekt.--Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, Sejfulla Malëshova.”

Në atë kohë Mitrush Kuteli ndodhej në Kampin tragjik të Maliqit, ku në mëngjezet e ftohta të dhjetorit 1945, i heshtur duhej të dëgjonte apelin para barakave të kampit. Nga këto sajesa lind natyrshëm dyshimi për saktësinë e letrave të tjera, madje dhe të disa ligjëratave, kur Noli jetonte e krijonte në Europë.

Vargu i gjatë i letrave zyrtare me Qeverinë Komuniste në Tiranë, për çështje të rëndësishme kombëtare gjatë vitit 1946, shpreh shqetësimin e madh e kujdesin e Nolit për Atdheun. Në fund të atij viti, ndihet qartë zëmërimi i tij ndaj sjelljes së delegatëve që dërgonte E. Hoxha për bisedime me porosi të rrepta. Pas kritikave dhe lajmeve të hidhura që arrinin nga Shqipëria, bekimet e Nolit kanë marr fund. Më 1947 marrëdhëniet dipllomatike janë prishur krejtësisht.Vatra patriotike do të cilësohej nga Akademia e Shkencave si“organizatë reaksionre që kaloi në mbrojtje të politikës antishqiptare të qeverisë Amerikane. Në vitin 1960 pjesa patriote u largua prej saj dhe krijoi organizatën “Shqipëria e Lirë.”(?!) Pra, një shtrembërim tjetër, kur dihet se kjo organizatë është krijuar si kundërshtare e “Vatrës” shumë kohë më parë. Për këtë hedh dritë një dokument domethënës, botuar në gazetën “Dielli”, janar-mars 2003:

RPSH

Ministia e P. të Jashtme V.F.L.P.

N. 353-19 Res. Pers. Tiranë 1947

PROMEMORIE

Shokut Thedhor Heba

Nga informatat e sigurta që kemi, na rezulton se ndër Shqiptarët e Amerikës, të cilët e kanë simpatizuar lëvizjen t’onë nacional-çlirimtare po shënohet një ftohtësi ndaj Pushtetit Popullor dhe është frikë që kjo ftohtësi me kohë të marrë proporcione të gjera...Ki parasysh se ka edhe disa reaksionarë, që me propagandën e tyre, po mundohen t’a ushqejnë ftohtësinë në rradhët e shqiptarëve ndaj nesh...

Do të marrç kontakt me të gjithë ata që kanë një farë influence dhe do të jeç në lidhje të vazhdueshme me krerët e Shoqërisë “Vatra” dhe Organizatës Shqipëria e Lirë. Po fshehurazi besimin duhet t’a mbështetësh vetëm ndër krerët e “Shqipërisë së Lirë”...“Vatra” dhe “Dielli” kanë një histori dhe të kaluar të shkëlqyer dhe lidhen tepër ngushtë me traditat kombëtare. Prandaj është zor që ato të vazhdojnë të përkrahin regjimin t’onë tek i cili çmojnë vetëm luftën e çlirimit po nuk pranojnë ideologjinë dhe sistemin e tij.

Shokut Dr. John T. Nasse,*) do t’i dorëzosh të hollat**) dhe do t’i rrëfesh, vetëm sa për të marrë njoftim të përmbajtjes së saja, letrën që i drejtohet atij dhe i bashkangjitet kësaj Promemorie.

P. Ministri i P. të Jashtme

( Hysni Kapo d.v)

P.S –*) Dr. J T Nase, përkrahës i regjimit komunist në Shqipëri. Kryetar i Shoqërisë Shqipëria e Lirë me gazetën, “Liria.” **). 5000 dollarë.


Gjithësesi nga letërkëmbmi i figurave të shquara në histori, qofshin këta shtetarë, poetë, shkrimtarë, filozofë etj. zgjidhen letrat me vlera historike dhe kulturore. Universiteti i Harvardit herë pas here boton librin, “Lord Byron.- Selected Letters And Journals.“Në letrat dërguar nënës së vet, poeti i madh anglez, shkruan plot admirim për vendin e njerëzit tanë.

Krijimtaria letrare, bisedat, letërkëmbimi, ligjërimet patriotike, veprimi praktik në ndihmë të Atdheut, flasin mirë e bukur, se Fan Noli shquhej për veti njerëzore e ndjenja fisnike. Ndonëse nuk ishte biznesmen, përveç të afërmeve, ndihmonte dhe studentët shqiptarë, madje edhe kur ishte i sëmurë rëndë, aty nga mbarimi i jetës së tij prej shenjtori. I hapur e i dashur me të gjithë, sidomos me ata që mendonin e përpiqeshin për të mirën e Shqipërisë. Mik i gjithë patriotëve, qofshin poetë, shkrimtarë, gazetarë dhe veprimtarë të niveleve të ndryshme. Herë i quante zotni a mik, herë shok dhe herë vëlla. Më 1932 në një nga letrat, dërguar nga Hamburgu në Selanik, ish kryetarit të Bashkimit për qarkun e Beratit, Xhevdet Dëshnicës, përveç të tjerash, i shkruan:“I dashur shok! Artikullin tuaj e mora...etj... Na shkruani kurdoherë që të kini lajme, se shoh që ju vjen ndoresh. M’i dërgoni këtu në Gjermani...U gëzova shumë që ju pëlqen Republika...etj.“ Në fund e mbyll me shprehjen: “Mos na harroni. Miqve aty të fala. I juaji me besë Fan S Noli”.

Më 1947, Skënder Luarasi i dërgon Nolit, “Vargjet e Lira” të Migjenit. Natyrisht pasi çmoi artin e Migjenit e zbuloi nënkuptimet ndaj etërve shkodranë dhe Mbretit Zog, u përgjegj me mirësjelljen e njohur: “I dashur Profesor: Ju falemnderit për vjershat e Migjenit , të cilat i lexova me interes të thellë….”

Në vijim, letrat për Milto Sotir Gurën, të botuara nga Profesor Jorgaqi edhe më 1996, u përdorën për të bindur popullin shqiptar se sa “i lumtur“ jetonte nën terror. A mundej Noli, pas lajmeve tronditësë nga Shqipëria të rrezikonte me letra postare miqtë e vet? Si mund të qahej për gjendjen e tij në Amerikë, në kulmin e përparimit? Nga një kartolinë me pamjen e kullës “Empair State Billding”, dërguar Xhevdet Dëshnicës më 1931, pas fjalëve të ngrohta të përshëndetjes, shkruan:“...Kjo bina e lartë që tregon kjo kartolinë..merr brenda Tiranën.“

Nga 281 letrat e botura me Zogun shfaqet një e vetme. Në cilat dosje flenë të tjerat? Një trajtim i tillë i letërkëmbimit dhe i ligjërimeve, që u takon fazave të ndryshme të historisë, ndër lexuesit shqiptarë lë hije të errëta.

Gjykimi i tyre kundërshtues hedh poshtë dita ditës qëndrimet përbuzëse ndaj bijëve të kombit tonë, të njohur për mirë në historinë botërore.

Lertërkëmbimi me njerëz të letrave, si Mitrush Kuteli, Milto Sotir Gura, Qerim Panariti, Ali Rexha, Xhevat Korça, Nexhat Peshkëpia, Arshi Pipa, Skënder Luarasi, etj, natyrisht janë me vlerë, veçse nuk shohim letrat me Faik Konicën, Ahmet Zogun me shqetësime për fatin e Atdheut, as letrat me Tajar Zavalanin, as me Llazar Fundon, me analiza e kritika ndaj ideve komuniste.

Më 1996, në kritikat për Biografinë dhe Letërkëmbimin, profesor Jorgaqi, në vend të dokumenteve, përdor hamendjet e veta dhe kujtime pas kujtimesh të stërnipërve. Njoftimet e tyre gojore janë më të varfëra, sesa kujtimet e mjegulluara të mërgimtarëve bashkëkohorë. Në shtjellën e hyrjeve dhe parathënieve, lavdet e shumta e frazeologjia steriotipe, përballen e shuhen në lëndën e përzgjedhur për keq. Një mendim përplaset me tjetrin. Si një kritik që nuk fal asgjë, shkruan: “Subjektivizmi, mund të shfaqet në mënyra të ndryshme, nga fshehja e dobësive dhe përligja e gabimeve e deri mitivizmi i vetvetes. Kësaj të fundit nuk i ka shpëtuar as Autobiografia e Nolit”. Më tej shton: “Nga ana tjetër të mos harrojmë se nga të dhënat e dëshmitarëve del që Noli pas mesit të viteve ‘30 (53 vjeç- A D) e sidomos në vitet e pleqërisë, bëri jetën e një njeriu të vetmuar, u bë skeptik e nuk besonte kollaj, nuk i pëlqente të kujtonte të kaluarën, veçanërisht jetën politike e aq më tepër të rrëfehej para opinionit” (!?). Por faktet kokëforta flasin ndryshe. Edhe pas viteve ‘30, Noli është në kulmin e veprimtarisë patriotike e krijuese. Takohet me mërgimtarët shqiptarë, mban ligjërata dhe tregon për jetën e tij. Letrat e botuara nuk flasin aspak për Nolin e vërtetë. Letërkëmbimi me miq të shumtë dhe personalitete të kulturës, pothuaj mungon. Profesori mbledh nga kolegët e miqtë e vet, letra, që nuk i rezistuan kohës dhe i bën publike në ditët tona, duke krijuar opinione të turbullta mbi Fan Nolin, për besimin e tij ndaj Zotit, për dashurinë ndaj njeriut, ndaj lirisë dhe Atdheut.

Meqenëse dyshon te Autobiografia, me shpresë të zbulojë ndonjë origjinë tjetër, viziton vendlindjen e Nolit. Përralla me “Theofanis Nolis” apo me “Theofanis Mavromatis”, u hynë në punë nënave, kur vënë në gjumë fëmijtë. Tashmë anonimet e Nolit njihen me emrat: Ali Baba Qyteza, ABQ, Pesimisti, Mavromati, Ali Asllan Qyteza, Ali Dyrmish Qyteza, Rrushit Bilbil Gramshi, Theofani, Bajram Domosdova, Namik Namazi, etj.

Për të plotësuar portretin e Fan Nolit, do të mjaftonte vetëm letërkëmbimi me Ismail Qemalin, Ahmet Zogun, Faik Konicën, Gjergj Fishtën, Mit’hat Frashërin, etj. Poashtu letrat me Xhorxh Bernard Shoun, Tomas Manin, me Franz Babinger, Zhan Sibelius etj.

Penat e së vërtetës

Në kohën e demokracisë e vërteta del nga letargjia e flet me një varg librash: “Konica”, nga Prof. Dr. Jup Kastrati (1995), “Noli i Panjohur”, nga Dr.Eftim Dodona (1996), “Federata Panshqiptare Vatra”. (2002), nga Prof.Dr. Beqir Meta, “Shqipëria dhe problemi Kombëtar, 1918- 1928”, nga Dr. Lush Culaj. Në gazetën “Dielli”, hasim shkrime nga Petër Prifti, At Atur Liolin, Prof. Robert C.Austin, Anton Çefa etj. Ndërkohë profesorët e soc.realizmit, nisin të retushojnë me cilësi të dobët shkrimet e mëparëshme.

Kërkesa nga BE, për dënimin e krimeve të komunizmit, na kujton Peshkopin ortodoks Theofan qysh më 1946, me kritikat e rrepta kundër “sjelljeve të autoriteteve të Tiranës”, ashtu si Ati katolik Zef Pllumi sot me dëshmitë rëngjethëse për krimet e komunizmit në Shqipëri.


Noli dhe Komunizmi


Ashtu si më parë edhe pas vitit 1946, Fan S. Noli nuk ka patur asnjë iluzion për sistemin komunist, si në Shqipëri ashtu dhe në botë. Mjafton të lexohet vlerësimi negativ i “Manifestit Komunist”. Manifesti i vërtetë i Nolit, është krijimi i ndritur, “Hymni Flamurit”. Për idetë që mbart kjo poezi optimiste mjaftojnë vetëm dy strofa:


O Flamur gjak, o Flamur shkabë,

O vënt e vatr’ o nën’ e babë,

Lagur me lot, djegur me flagë,

Flamur i kuq, Flamur i zi !

Flamur që lint Shën Kostandinin,

Pajton Islamn’ e Krishtërimin ,

Çpall midis feve vllazërimin,

Flamur bujar për Njerëzi.

------------------------

Më 18 tetor 1951, Noli bënte të ditur: “Unë nuk jam dhe nuk kam qenë kurrë një anëtar i një organizate komuniste. Unë asnjëherë në jetën time nuk kam bërë një predikim komunist ose prokomunist ose antiamerikan. Përkundrazi unë kam lartësuar udhën demokratike Amerikane të jetës dhe theksova faktin historik se Shqipëria i detyrohet për indenpendencën e saj krye krye Amerikës e në mënyrë të veçante Presidentit Uillson. Kurrrë kisha ime, as unë nuk jemi nën juridiksionin e ndonjë Synodhe ose Patriarkati të huaj, komunist ose tjatër. Si Kishë Orthodokse Shqiptare në Amerikë, të cilin e kryesoj, kjo është në pikëpamjen administrative indipendente.

Unë nuk kam të bëjë as me emërimet as me dorëheqjet e peshkopëve ose të arkipeshkopëve në kishat orthodokse të Shqipërisë. Kështu që, unë nuk jam përgjegjës në asnjë mënyrë për dorëheqjen e Kryepeshkopit Kisi dhe emërimin e pasardhësit të tij, Kryepeshkopit Vodica”.

Në parathënien e Albumit -II 1966, Qerim Panariti shkruan: “Kundërshtarët e Nolit s’kanë hequr dorë as sot që t’i ngjitin vulën e kuqe; s’kanë hequr dorë as sot kur Noli s’është më me neve që të mpronjë veten. Po të kishin kundërshtarët e Nolit vetëm një çerek derhemi mënt në kokë dhe pakëz fisnikëri, do ta merrnin me mënt, që dhe sikur të deshte Noli të lidhte relacione diplomatike me Bashkimin Sovjetik , kushtet politike në Shqipëri në Dhjetor , 1924 , ishin aq të mërzitura sa Noli po thuaj se po pregatitej t’i linte shëndet Shqipërisë përgjithëmonë”.

At Artur Liolin, datë 30 janar 2007, “Noli dhe komunzimi”: “Pasi Noli mësoi mbi egërsitë e regjimit komunist në Shqipëri, ai u distancua, gjë që duket qartë kur ai nuk pranoi të kthehej asnjëherë në Shqipëri, as për të marrë titujt e ofruar nga Qeveria Komuniste- pa tjetër për qëllime të errta komprometuese – dhe as për hulumtime shkencore, as për të hyrë në çështje të mjegulluara fetare. ...Në fund, si mund ta ftonte senati i shtetit të Masaçusetsit Nolin për të dhënë bekimin e hapjes së sesioneve të vitit 1963 nëse Noli do të ishte një “komunist”? Apo si mund ta ftonte Nolin “komunist” presidenti Lindon Xhonson posaçërisht në Shtëpinë e Bardhë në korrik 1964 për të bekuar në Uashington dhe për të dhënë fjalimin me rastin e 400 vjetorit të Shekspirit? Argumentet ndryshe nuk pinë ujë”.

Rrëfimi i Fan Nolit, argumentet e Qerim Panaritit dhe të At Artur Liolinit, janë të qarta si drita e diellit, për qndrimin e tij ndaj komunizmit. Pra, sado analistët, ndërmjet tyre dhe shumë të mirë, gjejnë në jetën politike qendrime të ndryshme në përputhje me fazat e zhvillimit të ngjarjeve historike, udha e atdhetarit e shkelur prej tij, duket qartë tek shkon drejt përëndimit të praruar europian dhe amerikan, për lumturinë e popullit dhe lulëzimin e Atdheut.


Noli, Vatra dhe Dielli

Në kryartikullin, “Dielli Dyzet e Nëntë Vjeçar” njoftohet: “Numur’ i parë i Diellit dolli nga shtypi më 15 shkurt 1909, nën drejtimin e të Për. At F. Noli… At Fan Noli i lëshoi pozitën si editor Faik Konicës, më 15 tetor 1909.... Shumë nga editorët e Diellit, lumturisht, ndonëse në moshë shkuar rrojnë dhe gëzojnë shëndet. Disa prej të cilëve janë, Paskal Aleksi, Denis Kamburi, Eftim Nasi, Refat Gurazezi, Aqile Tasi dhe Nelo Dizdari..Dy nga editorët, Bahri Omari u pushkatua prej regjimit të sotmë në Shqipëri, Aqile Tasi ndodhet në burg në Shqipëri, po s’është çudi se mund të mos jetë i gjallë fare.”

Meqenëse po vijohet me mbledhje shkrimesh mishmash, madje edhe lajme të zakonshme gazetash për hartim veprash jo shkencore, detyrohemi të japim shkurt disa shkrime me vlera historike.

Kombi, nr. 7 4 gusht 1906, Ali Baba Qyteza:“ Një gjë lipset t’a kuptojnë tërë Shqiptarët që u djek zëmra për mëmëdhenë dhe kjo është pa-kryesia...“

Kombi, 10 mars 1908, Sotir Peci:“Fan Noli, është një apostoll i madh dërguar në Shqipëri nga Krishti.”

Në gazetën Dielli nga viti 1909 deri më 1964, shkrimet e Nolit, qofshin dhe anonime pikasen lehtësisht.

Dielli, nr.1 15 shkurt 1909. „Programi i Diellit.” Aty shtrohen një seri detyrash për pavarësinë e Shqipërisë. Në artikullin, “Liria dhe Kombi“, Pesimisti (Noli) kritikon gazetën “Liria” dhe vlerëson gazetën “Kombi” të Sotir Pecit. Pas mbylljes së Kombit, gazeta Dielli shtypet sipas alfabetit të vendosur në Kongresin e Manastirit.

Dielli, maj 1910 dhe korrik 1911, boton fjalimet e Nolit në përkrahje të luftëtarëve trima në Kosovë, me legjendarët Isa Boletinin e Idriz Seferi në krye.

Për periudhën 1912-1939, Dielli vijon me çështje e njoftime që lidhen me Shqipërinë dhe komunitetin shqiptar në Amerikë, një pjesë e mirë e të cilave, pasqyrohen nga Prof, Dr. Beqir Meta në librin, Historia e Federatës Panshqiptare Vatra...

(Vijon nesër)



Shënim: Nëpërmjet shfletimit të dokumenteve arkivore, gazetave dhe librave në arkiva e biblioteka të Bostonit dhe Universitetit të Harvardit autori Agim XH. Dëshnica për muaj me radhë ka përgatitur një studim interesant për gazetën “TemA” me rastin e 125 vjetorit të lindjes së Nolit të madh. Dh.Hamzai

[Albo]

Noli kundër, replikat e panjohura me Hoxhën dhe Shehun

Nga Agim Xh. Dëshnica

(Vijon nga numuri i kaluar)


Nëse Autobiografia lexohet pa hyrje e parathënie, Noli merr pamjen e një mali të lartë të cilin “të fortët” janë orvatur më kot ta vendosin në krahun për të cilin nuk pat ëndërruar kurrë.

Fan S. Noli u lind më 6 janar 1882 në një familje shqiptare, në qytezën Ibrik Tepe, pranë Edrenesë, në Turqi. Mësimet e para i mori në vendlindje, në shkollën gjashtëvjeçare për katër vjet. Mësimet e mesme i kreu në gjimnazin grek të Edrenesë. Ndërkohë bashkëpunon me shoqëri të ndryshme artistike. Më 1900 për pak kohë punon në Stamboll. Me shpresë për t’u regjistruar në universitet, niset për në Athinë. Gjen vetëm punë si sekretar pranë një mësuesi grek. Me rekomandimin e tij, pranohet në një kompani artistike. Askush nuk e beson shpifjen se Noli i ri qenka “arratisur natën për borxhe”, siç nxihet në letrën e sajuar. Në shoqërinë e aktorëve u shqua për mirësjellje dhe për talent në artin dramatik. Punon me ta rreth tre vjet. Viziton shumë vende të Perandorisë Turke, Ballkanin, Turqinë dhe Afrikën, të cilat i lanë mbresa të pashlyeshme. Në këto vite kërkon të lidhet me lëvizjen patriotike shqiptare, me Nikolla Naçon në Bukuresht dhe Faik Konicën në Belgjikë. Me kompaninë ndahet në Egjypt.

Më 1902 nis veprimtaria e tij atdhetare, e lidhur ngushtë me krijimtarinë artistike. Boton në gazetën “Drita” të Shahin Kolonjës. Siç del nga letrat dërguar jo një fantazme, por atdhetarëve shqiptarë në Egjypt, u njoh e bashkëpunon me Jani Vruhon, Thanas Tashkon, Spiro Dinen dhe nuk “u arratis për të shpëtuar nga një martesë. “Me ndihmën e tyre financiare, përkthen e boton në greqisht veprën e njohur të Sami Frashërit, “Shqipëria, ç’është, ç’ka qenë, e ç’do të bëhetë”. Sipas këshillave dhe ndihmës së tyre bujare, në moshën 24 vjeç, më 10 maj 1906 mbërrin në Nju Jork. Po atë ditë niset për në Bafallo, ku ndodhej shoqëria “Mall’i Mëmëdheut”, themeluar nga Petro Nini Luarasi. Pas tre muajsh, me ftesë të Sotir Pecit, vjen në Boston dhe bashkëpunon në gazetën “Kombi”. Më 8 janar 1907, themelon shoqërinë patriotike Besa-Besën dhe më 15 shkurt 1909, gazetën “Dielli”. Kjo gazetë historike i shërbeu çështjes së madhe, lirisë dhe pavarësisë së Atdheut. Aty lexuesit shqiptarë njohën penën e artë të Fan S Nolit.

Theofan Stilian Noli njihet si themeluesi dhe drejtues i Kishës Ortodokse Shqiptare të pavarur në Amerikë. Eshtë koha, kur më 1908 dorëzohet prift në Kishën e Shën Kollit, në Nju Jork. Meshën e parë e jep në gjuhën shqipe, në Boston. Ndërkohë studion për katër vjet në Universitetin Harvard dhe më 1912 diplomohet me sukses për letërsi. Të kësaj kohe janë krijimet në revistën “Albania”, në gazetat “Dielli”, “Drita”, etj.

Në vitet 1910 e 1911, përpara shoqërisë Besa-Besën, mban fjalime të zjarrta në përkrahje të kryengritësve shqiptare në Kosovë, duke ngritur lart luftën e trimërinë e tyre, me Isa Boletinin e Idris Seferin në krye, në betejat e Cernalevës e në Grykën e Kaçanikut.

Më 1911, i ngarkuar me mision fetar e atdhetar, viziton kolonitë shqiptare në Bukuresht, Sofje e gjetkë, i pritur me dashuri nga shumë bashkatdhetarë. Në praninë e tyre meshon me gjuhën e bukur shqipe. Pas një largimi të gjatë, në Sofje pati një takim të mallëngjyer me prindët e të afërmit e vet, mandej një ndarje tepër të hidhur.

Në kohën kur Perandoria Turke po humbiste Ballkanin, me nismën e Nolit e Konicës, shoqëritë shqiptare Besa–Besën, Arësimi, Malli i Mëmëdheut, Hylli i Afërditës etj. u bashkuan në Federatën Panshqiptare Vatra, me seli në Boston, më 28 prill 1912. Sekretar i Komisionit Qendror u zgjodh Fan Noli, kurse Faik Konica me Kristo Floqin u caktuan organizatorë të degëve. Noli zgjidhet kryetar i Vatrës më 17 korrik 1915 dhe më 1 korrik të vitit 1917. Krahas “Diellit” botohet në anglisht, Revista Adriatike.

Federata Panshqiptare Vatra në ato vite, mori pamjen e një qeverie në mërgim. Drejtuesit e saj u mirëpritën nga institucionet zyrtare, si përfaqësues të Shqipërisë. Me ligjëratat e tyre të shkëlqyera, mbrojtën çështjen shqiptare. Fan Noli shpesh largohej i ngarkuar me detyra të rëndësishme. Në vjeshtën e vitit 1912, kur Atdheu ndodhej para rrezikut të copëtimit, i dërguar nga Vatra ndodhet në Londër. Nga kryeqyteti britanik, përshëndet Ismail Qemalin për shpalljen e pavarësisë.

Më 1913 Federata Vatra, me udhëheqës si Noli dhe Konica, me anën e gazetës Dielli, mitingjeve të fuqishme, momerandumeve dhe telegrameve, të shumta, protestoi me vendosmëri, kundër vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, të cilat përgjysmonin teritoret e Shqipërisë.

Në mars të atij viti Noli së bashku me veprimtarë të tjerë, merr pjesë e flet në Kongresin e Triestes, të organizuar nga Faik Konica, për çështjen e tërësisë tokësore të shqiptarëve. Në korrik viziton për herë të parë tokën amtare. Më 1914 ndodhet përsëri në Shqipëri, në shërbesat e Kishës Ortodokse Shqiptare.

Gjatë Luftës së Parë Botërore 1914-1918, Shqipëria u kthye sërish në një arenë të rrezikshme për të ardhmen. Në emër të Vatrës, vatranët me Nolin në krye, vepruan gjallërisht me një politikë të zgjuar, kundër qëllimeve grabitqare të shteteve ndërluftuese.

Në momerandumin e dates 28 nëntor 1918, dërguar Preidentit Uillson, ku firmatari kyesor është Fan Noli, pasi parashtrohet historia e Shqipërisë jugore, kalohet në çështjen e Kosovës. Ndër të tjera shkruhet:“Arsyet etnografike nuk janë të vetmet ato, të cilat kërkojnë korigjimin e kufijve në emër të Shqipërisë.. Humbja përfundimtare e krahinave pjellore të Kosovës dhe Çamërisë, apo Epirit të Jugut, do të gjymtojë jetën ekonomike të shtetit shqiptar. Qytetet e Pejës, Prizrenit, Gjakovës, Strugës e Dibrës që iu dhanë Sërbisë e Malit të Zi janë tregje të krahinave që iu hoqën Shqipërisë në mënyrë krejtësisht absurde dhe të padrejtë nga Konferenca e Londrës”.

Lidhjet e fuqishme me veprimtarët në Atdhe, ndihmat dhe nxitja e luftës së tyre për çlirimin e mbrojtjen e tij, u kurorëzuan me Kongresin e Lushnjës dhe formimin e Qeverisë së Sulejman Delvinës.

Më 1920, në emër të Qeverisë Shqiptare, Noli merr pjesë në bisedimet e Lidhjes së Kombeve, në Gjenevë. Në debatet për çështjen e kufijve, si një diplomat i madh, hedh poshtë argumentet e delegatëve fqinjë, me ligëratat e njohura në histori. Falë zotësisë së tij, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve. Më 1921 kthehet në Atdhe. E shohim Peshkop në Korçë, Metropolit në Durrës. Si i dërguar i Vatrës merr pjesë në jetën politike dhe zgjidhet deputet. Gjatë seancave parlamentare Noli ngrihet e flet për çështje të pazgjidhura kombëtare, për probleme të ndryshme ekonomike e shoqërore. Ligjerata e njohur e Nolit në nderim të presidentit amerikan Udrou Uillson, shpreh respektin e thellë të popullit shqiptar ndaj SHBA, si e vetmja shpëtimtare e Shqipërisë.

Vrasja e Avni Rustemit, më 20 prill 1924, shkaktoi papritur zëmërimin e anëtarëve të Shoqërisë Bashkimi dhe deputetëve të opozitës. Kjo ngjarje në histori njihet me disa emra. Analistët e historisë e quajnë, disa “Grusht Shteti”, disa “Revoltë”, “Kryengritje”, disa “I ashtuquajtur Revolucion”, por zakonisht në tekstet e historiografisë, njihet me emrin Revolucioni Demokratik i Qershorit. Kjo lëvizje intelektualësh, e përkrahur nga qytetet

dhe zonat fshatare, u zhvillua pothuaj paqësore, herë si marshim ushtarak me armë në sup, herë si procesion fetar me qirij ndër duar, ku fryma gandiste e Peshkopit Theofan, ishte e pranishme kudo. Në gjendjen e krijuar, Noli gjykoi drejt, ku mori përsipër drejtimin e Qeverisë e re,

Më 10 e 12 qershor 1924, në emër të Vatrës Konica përshëndeste:

“Lutemi bëni të njohur ushtërinë kombëtare simpatitë tona prej zemre për veprimin patriotik të saj…Vatra uron ushtërinë kombëtare dhe udhëheqësit civilë e ushtariakë të revolucijes shpëtimtare për suksesin e shkëlqyer.”

Sipas Qerim Panaritit, “Me bekimet e Konitzës dhe të Vatrës Noli më 17 qershor 1924 formoi Kabinetin si pason: Noli, Kryeministër; Sulejman Delvina, Ministër i Punëve të Jashtme, Kolonel Kasëm Qafëzezi, Ministër i Luftës; Luigj Gurakuqi, Ministër i Financave; Qazim Koculi, Ministër i Punëve Publike; Stavro Vinjau, Ministër i Drejtësisë.”

Programi i Qeverisë me tipare amerikane, në fakt ishte një hap përpara në zhvillimin demokratik të viteve 20, por siç dihet për mungesë kohe nuk mundi të zbatohej tërësisht.. Më 24 dhjetor 1924, kur Qeveria Demokratike ra, poashtu me forcën e armeve, Noli u detyrua të largohet pa kthim nga Atdheu..

Panariti sqaron se “Viti 1924 i dha funt karrierës politike të Nolit dhe filloi karriera letrare. Në shumë bisedime me Nolin gjatë tridhjetë vjetëve të funtme, shpesh herë bisedonim për vendin e tij në historin’ e Shqipërisë, i cili thoshë: nëqoftëse emër-i im do të mbahet mënt në të ardhmen, munt të rronjë, vetëm në fushën e letrave.” I vendosur në Gjermani, krijon poezi të fuqishme dhe shqipëron kryevepra nga letërsia botërore. .Një pjesë e tyre u botua në gazetat “Republika”, “Imigranti”, “Liria Kombëtare”, etj. Në mbarim të vitit 1932, vendoset përgjithmonë në SHBA. Republika, Imigranti, etj. u mbyllën, kurse “Dielli” vijoi më tej, jeton dhe sot.

Sipas Faik Konicës, qysh në vitin 1921, Fan Noli e Ahmet Zogu u njohën e bashkëpunuan në një parti.. Pas qendrimeve të kundërta për zgjidhjen e çështjeve kombëtare që shtronte koha, më 1933 u miqësuan sërish dhe patën marrëdhënie të qendrueshme. Kjo u duk në kursin e ri të shtetit shqiptar, nga viti 1933 deri më 1939. Në gazetën Republika të datës 12 mars 1931, Noli boton shkrimin “Atentati kundër Ahmetit”. Pasi parashtron disa nga idetë e veta demokratike, mban një qendrim të vendosur kundër përdorimit të dhunës: “Antentati i vajtur mbarë munt t’i bënte dëm ca më të math Shqipërisë dhe një sherbim të paçmuar Mussolinit dhe fashizmës italiane.“

Gjestet bujare të Ahmet Zogut flasin qartë. I pari më 1933, financimi për shërimin e Fan Nolit. I dyti më 1938, për diplomimin në Konsevatorin e Nju Englandit, në Boston.

Jeta e Nolit gjatë dhe pas luftës së dytë botërore

Jo vetëm më 1932, por as në vitet që do të vinin, Noli nuk e ndërpreu kurrë veprimtarinë në shërbim të Kombit të vet. Kur Atdheu u rrezikua përsëri më 1939, Fan Noli, Ahmet Zogu, Faik Konica, Mit’hat Frashëri etj. janë në krye të detyrës. Në gusht të vitit 1942, Konica i dërgon mbretit Zog një letër mjaft me rëndësi për temën që trajtohet. Letrën e gjetëm në anglisht në librin “Faik Konitza- Selected Correspondence.”, botuar në vitin 2000, me hyrje nga Robert Elsie. Ndër të tjera, shkruhet: “Opinioni i popullit shqiptar tashti është në favorin Tuaj Madhëri. Dhe ky kryesisht për shkak të gojëtarisë dhe influencës së Imzot Nolit. Unë mendoj se Imzot Noli, do të ishte njeriu ideal për kryeministër, por për fat të keq fakti që tani ai është qytetar i Shteteve të Bashkura një zgjidhje e tillë paraqet vështirësi...“Më 27 maj 1943, Noli i shkruan ministrit të oborrit, Sotir Martinit: “Jam gati të jap gjithçka për Frontin e Bashkuar Shqiptar.” Në letrën për Anton Logorecin, gazetar i BBC më 1943, shkruan: “Njohja e mbretit Zog, është po aq e domosdoshme si prove e pa ekivoke.” Njëkohësisht interesohet të njihet me grupimet nacionaliste që luftonin kundër fashizmit. Miraton marrëveshjen e Mukjes. Përshëndet rininë trime e cila pat dalë malit kundër pushtuesve fashistë, për një Shqipëri të lirë dhe demokratike. Gjendjen e luftës në Shqipëri e njihte më së miri. Në raste të veçanta shprehej optimist, për sigurinë e tërësisë tokësore, me ndihmën e SHBA. Historiani Beqir Meta shkruan:“Nuk është aspak ekzagjerim, po të nxjerrim përfundimin se gjatë Luftës së Dytë Botërore “Vatra” qe e vetmja organizatë shqiptare, i vetmi grupim shqiptar që u orientua drejt politikisht”. Merita u takon, sigurisht, Fan Nolit, Faik Konicës dhe miqëve amerikanë.

Pas luftës, Noli u ftua të kthehej në Shqipëri për të bashkëpunuar me “Guvernën Demokratike”. Përgjigjet vetëm me një përshëndetje diplomatike. Mosardhja në Atdhe fliste qartë, se ai nuk mund të miratonte një qeveri, e cila drejtohej nga një parti, sado e fshehur në maskën e Frontit Demokratik apo Republikës. Megjithatë punoi energjikisht për njohjen dhe pranimin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara, vetëm për popullin dhe vendin e tij. Me autoritetin e një personaliteti të njohur në SHBA, këtij misioni patriotik, ashtu si dikur, ia doli mbanë.

Më 1945, në moshën 63 vjeçare, në Universitetin e Bostonit, mbron dizertacionin “Gjegj Kastrioti Skënderbe”, dhe nderohet me titullin doktor në filozofi. Si kryetar nderi, merr pjesë rregullisht në mbledhjet e Vatrës. Ndërkohë, me aftësinë e një peshkopi të nderuar, drejton Kishën Ortodokse Shqiptare.

Nga letrat e shumta të Nolit dërguar diktatorit E. Hoxha, merret vesh se viti 1946 shënon fundin e marrrëdhënieve të Vatrës me “Guvernën Komuniste të Tiranës”. Shkaqet qenë të shumta që nga mosvarrëveshjet për çështje kombëtare, politike dhe për ndërhyrjet në punët e brendëshme të Vatrës nga njerëz të dërguar nga diktatori. Në këtë kohë bisedon me përfaqësuesit e Shqipërisë dhe për çështjen e varrimit të Faik Konicës në Atdhe. Ata u përgjigjen: “Shumë mirë munt ta varrosim Konicën në Shqipëri, por më parë duhet ta sjellim para gjyqit të popullit”. Noli tha: “Po dëgjojmë dita ditës se jeni duke gjykuar kundërshtarët tuaj të gjallë! Por kurrë nuk na kishte shkuar mendja se jeni aq trima sa të hithni në gjyq dhe të vdekurit!”

Më 1947 boton dy vepra në anglisht, “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbe” e “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”, më 1948, “Albumin” me shkrime letrare, më 1950, “Historia e Skenderbeut” në shqip, një version i ri dhe më i plotë shkencor .

Fan Noli ishte i lidhur shpirtërisht me popullin e vet, i cili vuante nën sundimin e një diktature të paparë në histori. Sipas shkrimtarit Petro Marko, në librin “Retë dhe Gurët,, me rastin 28 Nëntorit më 1952, do të fliste në Zërin e Amerikës me këto fjalë: “O ti që je në fuqi me hanxhar në dorë për të prerë kokat e patriotëve, thuam ç’po bën... Shqipëria pret një Shën Kostandin për të shpëtuar nga kjo kasapanë”.

Në takimin e 50-vjetorit të Diellit më 1958, me një zë djaloshar tha: :“Kishim në program një Shqipëri indipendente, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë. Kishim në program një Kishë Autoqefale, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë. Ua lëmë si barrë të tjerëve ta mirësojnë, po ne e bëmë”. Kjo ligjëratë e bukur e inçizuar dhe në një disk, fillon me përshëndetjen drejtuar Baba Rexhepit dhe Imam Vehbiut. Në ligjërimet e botuara nga Profesor Jorgaqi, në shënimet e veta këto dy emra kuptimplotë, nuk shpjegohen as më 2002. Por fotografia në gazetën “Dielli” me deçiturën “Besnikët e Nolit”, tregon në heshtje se si Noli buzëqesh në mes të Baba Rexhepit, Imam Vehbiut dhe demokratëve Anton Athanasit e Kristo Thanasit.

Petro Marko përmend dhe një ndodhi të vitit 1960. Mehmet Shehu vjen në Nju Jork për të marrë pjesë në një mbledhje të hapur në OKB. Pas dërgimit të tri letrave, për një takim me Nolin, nuk mundi të merrte asnjë përgjigje. Duke kërkuar në arkiva, përgjigjen e gjetëm në gazetën Dielli, 28 shtator 1960: “Letër e hapur Mehmet Shehut”. “Nga mbarimi i kësaj letre të gjatë noliane, lexohet: “Nga sa mund të kuptojmë neve së largu, sistemi juaj, sistem fashist, nuk vepron në bazë të kanunit, shvillohet në bazë të kobures dhe të burgut…”

E kësaj kohe është deklarata tjetër.: “Shteti shqiptar nuk mund të mbahet më këmbë dyke vrarë, persekutuar dhe dyke burgosur kundërshtarët që s’bashkohen me politikë me mejtimet tuaja”.

Më 1961, Fan S Noli, krijon kryeveprën “Sulltani dhe Kabineti”. Më 1963 merr pjesë në një seancë të rëndësishme, në Parlamentin e Masaçusetsit në Boston, kurse më 1964 në Shtëpinë e Bardhë, në Uashington. Nga fundi i vitit 1964, i sëmurë rëndë, shkruan poezinë e fundme “Vdekja e Sulltanit.”

Ditët e fundit të jetës, i kalon në shtëpinë e bukur, të dhuruar nga Vatra qysh më 1953, në Fort Lauderdale, Florida. Më 13 mars 1965, pasi u ndie më mirë, doli të shëtiste nëpër bregun e oqeanit. Befas pranë valëve të zhurmëshme, shpirti i tij fluturoi si një shtërg paqësor i lirisë, duke lënë për brezat e ardhëshme mesazhin:

Se pas dimrit vjen një verë

Që do kthehemi një herë

Pranë vatrës, pranë punës,

Anës Vjosës, anës Bunës.

Në gazetën Dielli të datës 24 mars, shkruhej: “Ati ynë kaloi nga kjo jetë, si dita që i zen vendin natës”.


Noli dhe poezitë e fundit

Lexuesit të njohur tashmë me Fan S Nolin e vërtetë, për marrëdhëniet e tij me Ahmet Zogun dhe me Qeverinë komuniste të Tiranës, e kuptojnë lehtësisht Albumin-1948, me poezi në dukje të “majta”, “antifetare”, “leniniste” dhe “antizogiste”. Në kohën e diktaturës komuniste ato merrnin një kuptim krejt të ri, ndër to, edhe “Sulltani dhe Kabineti“-1961, ku personazhet kryesorë të udhëheqjes komuniste, mbulohen me ofiqe zyrtarësh osmanë dhe tituj fetarë, të pajisur me Bibëll e Kuran. Si diell i ndritur, aty shfaqet gjenialiteti i Nolit të Madh. Edhe krijimi i tij i fundit “Vdekja e Sulltanit”- 1964, i komentuar keq nga profesorët, nuk ka të bëjë aspak me mbretin Zog, është një poezi intime e Nolit! Ashtu si veprat e Shekspirit, edhe veprat e Nolit, jetojnë në kohë përjetësisht.

Për poezine Kabineti dhe Sulltani, pa dashur të paraprijmë me sqarime të kota , e lëmë lexuesin të nxjerr përfundimet nga Noli vetë më 1961, nga Qerimi Panariti, në Albumin II Boston 1966 dhe nga poezia.

Kërkoni origjinalin dhe lexoni.

FAN S NOLI

SULLTANI DHE KABINET

(Fragment- botuar për herë të parë në gazetën Dielli- 1961 )

Shokë, sot kam panair

Shokë, bëmëni sehir;

Sillni kupat e gostisë,

Sillni shishet e rakisë.

Kupë e parë, jam aga,

Kup’ e dytë, jam Pasha,

Kup’ e tretë, shpall ferman,

Ngjesh një pall’ e jam Sulltan.


Jam Ali Qopeku i Parë,

Qen si unë s’keni parë;

Pra kur leh duartrokitni,

Zbrasni topat brohoritni!

Jam imami e jam dovleti,

Padishahu e Muhameti,

Jam Xhenemi e Xheneti ,

Kijameti e selameti.


Jam xhamia e jam namazi

Jam zinxhiri e jam kafazi,

Jam budrumi e jam zullumi

Kush ngre kokën e merr lumi,


Kush do ligj’ e republikë

Me statut e me logjikë,

E ka pisk e ngordh si hor

Në konop si tradhëtor.


Ju a nisa historinë,

Dhe ju solla prokopinë;

Lë pas meje dinasti

Për vazhdim e për lavdi.


Nukë pata parëardhës,

ju lë një bir pasardhës

Gjurmën time të pasonj

Dhe vatanin ta sundojë.


Shkruaj ti o Bash –Qatip

Shkruaj mprehtë’ e me tertip,

Lidhi llomotit’ e mia,

Shkrepi nesër te xhamia.

Ty Abdull- Jezid Sersem,

Ty të bëra Sadrezem;

Merr nga burgu çdo rezil,

Çdo kusar dhe çdo katil.

Ty Abdull- Xhahil Nefer

Ty të bëra Serasqer;

Bjeru armiqve, shuaji,

Thyeji e bluaji.


Ty Halim që s’di këndim

Je vezir për arsim.

Mbylli shkollat se na nxinë,

Me kallamn’ e tradhëtisë.

Leri hapur medresetë

Seminaret e teqetë

Po me gjuhët arabishte,

Hebraishte dhe turqishte.

Këtë urdhër çpalle vrap;

Libër ti laik, mos hap;

Me Ungjillin e Kuaranin

Merret Prifti me Imamin.

Ty Haxhi Domuz evlat

Ty të bënj Vezir Xhelat

Lidh litar dhe mbreh sëpatë

Var e ther po pa shamatë.


Vraji , preji kundërshtarët

Si të funtmët dhe të parët

Se ma prishën qetësinë

Ma çkallmuan mbretëtinë.

------------

Më 15 mars 1965, përgatitësi i këtij shkrimi dokumentar, shënonte në fletoren e shënimeve: “ Jo! S'ka më Fan Nol… Mbi buzët e tij prehet heshtja. Dora e tij e lëshoi penën e artë. Iku e na la vetëm në këtë botë mundimesh e fluturoi në pambarim për të zbukuaruar kostelacionin e yjeve tanë të pashuar, pranë De Radës, Samiut, Naimit, Mjedjes, Fishtës, Konicës...

E ç'humbje më e madhe mund t'i ndodhte këtij vendi se sa ikja e Nolit ?

Ndërsa dëgjoj në muzgun e mbrëmjes këmbanat e përzishme e të vetmuara,

Nolin tonë larg Atdheut një brerore e artë dhe e shenjtë paqeje e ka qarkuar, kurse ne një hidhërim i rreptë na ka pushtuar.

Veç një besim na ngroh zemrat, se vepra e tij e madhe , do të jetë diell për Shqipërinë”.

[Xhemal Gora]

Theofan Stilio Nolit
(me rastin 6 Janarit", pervjetorit te 121 te tij.(publikohet per here te pare.)
Mot i vreret,
diell lirie,ky vend i shenjte.
Dallget e oqeanit
madherishem ngrihen e shkumbojne,
te trazuara, si shpirti yt,
si zeri yt ne parlament...

Sa here shikimin trete mbi to
marathonomakun duke pritur...
Buna,
Vjosa,
Semani dhe Drini vershuan...
nga shtrati dolen perseri,
por andej mbeti ngrice,
vinte zhgenjim,
me dhimbjen e nje mjerimi te ri.

Sa enderra na zgjove,
na nxite me force
me dhimbjen e madhe te luftes per liri...
Shekspirin ,Danten...
Djetera te tjere,
te flisnin shqip
nga shekujt i ngrite,
shpirtin u shtrove rruge
per ne Shqiperi!

Vij nga Atdheu dhe te perulem
o drame e hapur e Kombit,
Liberator!
Shtylla si ti nuk vdesin kurre...
Lajmin ta sjell pergjyseme...
te sperkat me Liri Kosove,
por jo Camerie.
Te mbuloj me polen Shqiperije
dhe me shqiponjen mbi flamur!

Xhemal Gora
(Gjate vizites ne varrin e tij ne Boston)
23 Mars 2009.